QUYOSH TIZIMI VA SAYYORALARNING UMUMIY TAVSIFI Kirish I-bob. Quyosh tizimi 1.1 Quyosh tizimi tuzilishi. 1.2 Quysh tizimi jismlari. II-bob Quyosh sistemasi va sayyoralar. 2.1. Quyoshning koinotdagi o’rni, massasi va xususiyatlari. 2.2. Sayyoralar, ularning joylashuvi va xususiyatlari. Xulosa: Foydalanilgan adabiyotlar ro’xati KIRISH. Mavzuning dolzarbligi:Umumiy yer bilimi fanini o’rganishda avvalo yerning galaktikada tutgan o’rnini bilib olishimiz zarur.Yer quyosh tizimidagi sayyora hisoblanadi.Quyosh tizimi Galaktikamizdagi murakkab tizimlardan biridir. Quyosh tizimi Quyosh, sayyoralar, astyeroidlar, kometalar, yu’ldoshlar, changlar va gazlardan iborat. Quyosh tizimidagi hamma sayyoralar Quyosh atrofida elliptik orbita bu’ylab aylanadi. Bir va ktning u’zida sayyoralar va ularning yu’ldoshlari u’z u’ klari atrofida orbital harakat yu’nalishida aylanadi. Quyosh ham u’z u’ ki atrofida huddi shu yu’nalishda aylanadi. Sayyoralarning harakat qonunlari I.Keplyer tomonidan ani klangan. Mazkur qonunga binoan sayyoralarning harakat tezligi ulardan Quyoshgacha bu’lgan masofaga bog’li k. Quyosh tizimidagi osmon jismlarini harakatga keltiruvchi kuch Quyoshning tortish kuchidir. Quyosh. Quyosh koinotdagi yerga eng ya kin bu’lgan yolduzdir. U sari k mitti yolduzlar safiga kiradi. Quyosh 70 foiz vodoroddan va 27 foiz geliydan iborat, u’ta kizigan, yorug’lik tar katib turadigan gazsimon shardir. Quyoshning zichligi Yernikidan 4 marotaba kichik. Uning markazida bosim 300 mlrd. Atmosferaga, harorat esa 10-15 mln. darajaga etadi. Quyoshning markazidagi yo qori bosim va harorat yadro reaktsiyalarini hosil bu’lishiga imkon byeradi. Bunda vodorod geliyga aylanadi. Quyoshning ichki tuzilishi katlamsimon yani sfyerasimon (yadro, issi klikni nur orqali taralashi oblasti, konvektiv zona, Atmosfera) tuzilishiga ega. I Bob. Quyosh tizimi 1.1Quyos tizimi - Quyoshning sayyoraviy tizimi. Quyosh tizimiga Quyosh va uning atrofida aylanuvchi barcha osmon jismlari kiradi. Quyosh sistemasi - Quyoshning gravitatsion taʼsir maydoni ichida harakatlanuvchi osmon jismlari (Quyosh, sayyoralar, sayyoralarning yoʻldoshlari, kichik sayyoralar, kome-talar, kosmik changlar) majmui. Quyosh tizimi chegarasining koʻrinma oʻlchami Pluton orbitasi (taxminan 40 a.b., q. Astronomik birlik) bilan aniqlansada, ammo uning haqiqiy chegarasi eng yaqin yulduzgacha (230 ming a.b. gacha) boʻlishi mumkin. Quyosh tizimining uzoq tashqi sohalari haqidagi maʼlumotlar Quyoshga yaqinlashuvchi uzun davrli kometalar va shu sistemani qoplagan kosmik changlarni kuza-tishdan olinadi. Quyosh tizimi hududidagi har qanday jism ham Quyosh tizimiga kiravermaydi. Quyoshning taʼsir doirasidagi har bir jismning Quyosh tizimiga kirishi uchun avvalo uning musbat kinetik va manfiy potensial energiyalarining yigʻindisi, yaʼni toʻla energiyasi manfiy boʻlishi kerak. Bundajism Quyoshningtortishish kuchini yenga olmay, Quyosh tizimi doirasida qoladi. Buning uchun Quyosh tizimiga tegishli jismlarga Quyoshning tortishish quchi taʼsiri boshqa yulduzlarnikiga nisba-tan ortiq boʻlishi kerak. Qx.ning umumiy tuzilishini birinchi marta N.Kopernik toʻgʻri ifodalab, Yer va sayyoralarning Quyosh atrofida aylanishini asoslab berdi (16-asr). Uning geliotsentrik sistemasi birinchi marta sayyoralarning Quyosh va Yergacha boʻlgan nisbiy masofalarini aniklashga imkon berdi. S.Kepler sayyoralarning harakat qonunlarini (17-asr boshlari), I.Nyuton butun olam tortishish qonunini (17a. oxiri) kashf qildilar. Bu qonunlar Quyosh tizimidagi jismlar harakatlarini oʻrganuvchi fan — osmon mexanikasit asos boʻldi. Quyosh tizimiga kiruvchi kosmik jismlarning fizik tabiatini oʻrganish, asosan, T.Galileshtt teleskop kashf qilganidan boshlandi. 1609 yilda Galiley oʻzi yasagan kichik teleskopi yordamida Oy, Venera, Yupiter va Saturnni kuzatib, ajoyib kashfiyotlar qidsi. Quyosh tizimi jismlarining harakatlarini boshqaruvchi asosiy jism Quyoshdir. Sayyoralar, asosan, ichki (Merkuriy, Venera, Yer va Mars) va tashqi (Yupiter, Saturn, Uran va Neptun) guruhlarga boʻlinadi va ular oʻz xususiyatlari bilan bir- birlaridan tubdan farq qiladi. Ichki sayyoralarning oʻrtacha zichliklari 4,0—5,6 g/sm³, tashqi gigant sayyoralarniki 0,7—2,3 g/sm³boʻlishi ularning boshqa-boshqa moddalardan tashkil topganligini bildiradi. Venera, Mars, Merkuriy va Yupiter atmosferalari tekshirilganda ichki sayyoralar atmosferalari tashqilari-nikiga qaraganda ancha siyrak ekanligi maʼlum boʻldi. Venerada S02dan ibo-rat juda zich (sathiga yaqin joyda Yer sathidagidan 60 marta zich) atmosfera mavjud. Mars atmosferasi ham, qisman, S02dan iborat. Tashqi sayyo-ralar atmosferasi juda qalin va zich boʻlib, asosan, metan, ammiak va vodoroddan iborat. Gigant sayyoralar ichki sayyoralarga qaraganda oʻz oʻqlari atrofida juda katta tezlik bilan aylanadi. Plutonning fizik tabiati gigant say-yoralarnikidan tubdan farq qilganligi uchun uni tashqi sayyoralar qatoriga qoʻshib boʻlmaydi. Sayyoralar tabiiy yoʻldoshlarining 95% ga yaqini tashqi sayyoralar atrofida guruhlanadi; mas, Yupiter va Saturn sayyoralarining oʻzlari Quyosh tizimiga oʻxshash kichik sistemani eslatadi. Ularning baʼzi yoʻldoshlari (mas, Yupiterning Ganimedi)ning oʻlchamlari Q.sdagi ayrim sayyo-ralar (mas, Merkuriy)ning oʻlchamidan ancha katta (q. Sayyoralarning yoʻldoshlari). Saturn sayyorasida oʻzining 20 ga yaqin yoʻldoshidan tashqari, juda mayda jismlardan iborat halqa sistemasiga ega. Bu jismlar Kep-ler qonuniga mos ravishda harakatlanib, Saturn "yoʻldoshlari" hisoblanadi. Bulardan tashqari, orbitalari Mars va Yupiter sayyoralari orasida joylashgan minglab Kichik sayyoralar mavjud. Baʼzi sayyoralar ekssentritetlari katta boʻlgani uchun ular Quyoshga Merkuriyga nisbatan yaqin kelib, undan Saturn orbitasi masofasiga teng masofaga uzoqlashadi. Quyosh tizimiga kiruvchi kometalarut biz faqat Quyoshga 4—5 astronomik birlikkacha yaqinlashgandan keyin koʻra boshlaymiz. Quyoshga yaqinlashgan sari ularning yadrosi bugʻlanib koma ajralib chiqib kattalasha boshlaydi, soʻng Quyosh nurlarining bosimi taʼsirida dum hosil boʻladi. Baʼzi kometalar perigeliyda Quyosh toji ichidan oʻtib afeliyda 1 parsek uzoqlikkacha boradi va Quyosh atrofida aylanish davri bir necha oʻn mln. yil boʻlishi, hatto boshqa yulduzlar tortish kuchi taʼsirida orbitalarini oʻzgartirishi ham mumkin. Qisqa davrli kometalardan yuztachasi topilgan. Ularning Quyosh atrofida aylanish davrlari bir necha oʻn yildan ortiq emas. Har yili 5—10 tacha kometa kashf qilinadi. Optik kuzatishlar yordamida koʻrinmaydigan son-sanoqsiz meteor jismlar va kosmik chang (sayyorlararo materiya) Quyosh tizimi fazosining hamma joyida mavjud. Ular ham sayyoralar kabi Quyosh atrofida aylanadi. Kosmik changlarga gravitatsiya kuchlari taʼsiridan tashqari Quyosh radiatsiyasining bosimi, shuningdek elektr zaryadlangan zarralar harakatiga Quyosh va sayyoralarning magnit maydonlari ham taʼsir etadi. Yer orbitasi ichidagi sayyoralararo materiyaning umumiy massasi Yer massasining yuz milliondan birini tashkil qiladi. Quyoshning taʼsir doirasi ichidagi barcha diffuz materiyaning umumiy massasi taxminan Quyosh massasiga teng keladi. Quyosh tizimi Galaktika markazi atrofida ayla-naga yaqin orbita boʻylab 250 km/sek tezlik bilan aylanadi, uning aylanish davri 200 mln. yil. Quyosh tizimining kelib chiqishi haqidagi masala hozirgi zamon tabiat-shunosligining muhim masalalaridan biri hisoblanadi (q. Kosmogoniya). Q.sdagi deyarli barcha jismlar uchun baʼzi umumiy qonuniyatlar oʻrinli: barcha sayyoralar Quyosh atrofidan ekliptikaga yaqin tekislikda bir tomonga (olamning shimoliy qutbidan qaralganda soat mili harakatiga tes-kari tomonga) harakatlanib aylanadi (bu toʻgʻri harakat deyiladi). Venera va Urandan boshqa barcha sayyoralar oʻz oʻqlari atrofida toʻgʻri harakat qiladi. Kosmik uchishlar Quyosh tizimini oʻrganishda yangi imkoniyat yaratdi. Uchirilgan kosmik zondlar Q.sdagi sayyoralarning ichki tuzilishlarini jadallik bilan tadqiq qilmokda. Kosmik zondlar Oy, Venera, Mars va boshqa sayyoralarga yumshoq qoʻndi. AQSH astronavtlari birinchi marta Oyga qadam qoʻydi (1969), "Pi-oner—10" va "Pioner—11" kosmik zon-dlar kichik sayyoralardan oʻtib, Yupi-ter sayyorasi yaqinida aylandi (1972— 74). 1997 yil oktyabrda uchirilgan "Gyuy-gens" kosmik zondi (NASA va Yevropa kosmik agentligi bilan birgalikda loy-ihalangan) Saturn sayyorasining yoʻldoshi Titanga tushirildi (2005 yil yanvar). Tadqiqotchilar Titanni Yer bilan taqqoslashmoqda. Kosmik uchishlar yordamida Quyosh tizimini yanada batafsilroq oʻrganish uchun yaqin kelajakda boshqa sayyoralarga parvoz qilish, uzoq kos-mosga ilmiy apparatlar yuborish, as-teroid va kometalarga qoʻnib, sayyoralararo ilmiy sayohat qilish ishlari moʻljallanmoqda. Quyosh tizimi sayyoralari miqyoslari. 1.2Sayyora (sayyor, harakatchan) — keskin termoyadroviy reaksiyalardanxoli boʻlgan yulduz atrofida aylanuvchi, mehvarida oʻzidan katta jism mavjud boʻlmagan va mehvarining ekssentrisiteti 0 ga yaqin boʻlgan osmon jismi. Quyosh tizimidagi sayyoralar massasi va hajmiQuyoshnikidan bir necha oʻn-yuz marta kam. Antik davrda, hatto undan avval yettita «sayyora»: Quyosh, Oy, Merkuriy, Venera, Mars, Yupiter,Saturn «qoʻzgʻalmas» y ulduzlar orasidan ajratilib koʻrsatilgan edi. Bu yoritkichlarning hammasi Yer atrofida aylanadi, deb hisoblanardi. 16 asrboshidagina polyak astronomi, geliosentrik tizim muallifi Nikolai KopernikYer atrofida faqat Oy aylanishini, qolgan sayyoralar esa Yer kabiQuyosh tizimi markazi boʻlgan Quyosh atrofida aylanishini koʻrsatdi. Quyoshning oʻzi esa sayyora emas, u yulduzdir, chunki yorugʻlikni qaytarmaydi, balki oʻzi chiqaradi. Oy ham sayyora emas — u Yeryoʻldoshi. Yangi davrda yana uch sayyora kashf etildi: Uran (1781,Villiam Gershel), Neptun (1846, Jon Adams, Urben Leverye, Iogann Galle), Pluton (1930, Persival Lovell, K. Tombo) ( Pluton 2006 yil 14-25 avgust kunlari Pragada o’tkazilgan Xalqaro Astronomlar Birlashmasining XXVI assambleyasida ko’rib chiqildi va sayyora maqomi olib tashlandi). Bundan tashqari minglab kichik sayyoralar (asteroidlar) ochilgan, ularning diametrlari bir necha yuz kilometr va undan kam. Sayyoralar — Quyoshning tortish kuchi taʼsirida uning atrofida aylanuvchi yirik sharsimon jismlar. S. Quyosh atrofida aylanuvchi minglab mayda sayyora (asteroid) lardan farq qiladi. Ularni juda qadimdan qoʻzgʻalmas yulduzlar fonida siljib yurishidan sezib "adashgan yulduzlar", yaʼni S. deb atashgan. Quyosh atrofida aylanuvchi yirik S. 9 ta (Merkuriy, Venera, Yer, Mars, Yupiter, Saturn, Uran, Neptun, Pluton). Ulardan 5 tasini oddiy ("qurollanmagan") koʻz bilan koʻrish mumkin. Qadimda barcha S. va Quyosh Yer atrofida aylanadi deb notoʻgʻri talqin qilingan. 16-a. boshlarida polyak astronomi N. Kopernik S.ning Quyosh atrofida aylanish tartibini aniqladi. Italyan olimi G. Galiley oʻzi yasagan teleskopda S.ni kuzatib, ular sharsimon jismlar ekanligini aniqladi. U Venerani ham xuddi Oy kabi turli fazalarda koʻrinishini kuzatib, S. oʻzidan nur chiqarmasligini, balki Quyosh nurlarini qaytarishi hisobiga yulduzlarga oʻxshab ravshan koʻrinishini aniqladi. Teleskop ixtiro qilingach, Quyosh sistemasida yana 3 ta yirik sayyora topildi: 1781 yilda ingliz astronomi V. Gershel Uranni, 1846 y. fransuz astronomi U. Leverye hamda ingliz astronomi J. Adams Neptunni va 1930 yilda amerikalik astronom Tombo Plutonni kashf etdi. S. fizik tabiatiga koʻra, Yer tipidagi S. va gigant S.larga boʻlinadi: Yer tipidagi S.ga Merkuriy, Venera, Yer, Mars, gigant S.ga esa Yupiter, Saturn, Uran, Neptun kiradi. Pluton yaxshi oʻrganilmaganligi uchun qaysi tipdagiga mansubligi hali aniq belgilanmagan. Yer tipidagi S.ning fizik tasniflarida bir qancha umumiylik boʻlib, ularning oʻlchami va massasi uncha katta emas (Yer — ular ichida eng kattasi), qattiq sirt qobigʻiga va atmosferaga (Merkuriydan tashqari) ham ega S.dir. Ularning oʻrtacha zichliklari nisbatan yuqori boʻlib, Yer zichligiga (5,5 g/sm³) yaqin. Gigant S. oʻlchami va massasi juda kattaligi bilan Yer tipidagi Sdan farq qiladi, oʻrtacha zichliklari ularnikidan ancha kichik. Gigant S. nisbatan tez aylanishi, qattiq sirtga ega emasligi va juda qalin geliy hamda vodorodli (qisman metan — SN4 va ammiak — NH3 aralashmali) atmosfera qobikdarining mavjudligi bilan ham Yer tipidagilardan keskin farq qiladi. Quyosh atrofida bu ikki guruhga kiruvchi S. dan tashqari oʻn minglab mayda S. (asteroidlar) ham aylanadi. Ular Quyoshdan oʻrtacha 2,8 astronomik birlik masofada, Quyosh atrofida aylanadi; bu zona asteroidlar mintaqasi deb yuritiladi. S. koʻrinish shartlariga koʻra ham 2 guruhga boʻlinadi: orbitalari Yer orbitasining ichki qismida joylashgani — ichki (Merkuriy va Venera), tashkarida joylashgani esa tashki S. (Mars, Yupiter, Saturn, Uran, Neptun va Plutonlar) deb ataladi. Ichki S. Quyosh chiqishidan oldin (sharq tomonda) va Quyosh botgandan soʻng (gʻarb tomonda) davriy koʻrinish holatlarida boʻla oladi, tashki S. tunda turli paytlarda, jumladan, butun tun davomida koʻrinish holatlarida ham boʻlishi mumkin. S.ning fizik tabiati 20-a. 2-yarmidan boshlab, sayyoralararo avtomatik st-yalar yordamida muntazam oʻrganila boshladi. Xususan, Merkuriy "Mariner", Venera "Venera", Mars — "Mars", "Viking", gigant S. esa AQShning "Katta tur" dasturi boʻyicha uchirilgan. "Pioner10, 11", "Voyajer" avtomatik st-yalari yordamida samarali tadqiq qilindi. Yerdan turib olib borilgan bevosita kuzatishlar orqali topilgan S.ning yoʻldoshlari quyidagilar: Yerda 1 ta (Oy), Marsda — 2 ta, Yupiterda — 12 ta, Saturnda — 9 ta, Uranda — 5ta, Neptunda — 2ta, Plutonda — 1ta. Keyinchalik kosmik apparatlar yordamida gigant S. atrofida yana oʻnlab yangi yoʻldoshlar topildi (q. Sayyoralarning yoʻldoshlari). S.ning ayrimlari (Yer va Yupiter) sezilarli magnit maydoniga ega. Yer magnit maydonining kuchlanganligi uning geomagnit qutblarida 0,63 erstedni, geomagnit ekvatorida esa 0,31 erstedni tashkil etadi. Koinot qaʼridan va Quyoshdan kelayotgan kosmik nurlar va zarralar oqimi (asosan, elektronlar va protonlar) ni Yer magnit maydoni tutib qoladi. "Qafasga tushgan" bunday zarralarning energiyasi va konsentratsiyasi ularning Yer sirtidan uzokligi va geomagnit kengligiga bogʻliq boʻladi. Bunday zarralar oxiroqibatda Yer atrofida, geomagnit ekvatorni oʻrovchi halqa yoki kamar shaklini oladi. Yer va Yupiter atrofida turli balandliklarda hosil boʻlgan va radiatsion kamar deb ataluvchi ana shunday kuvvatli elektron hamda protonlardan tashkil topgan kamarlardan bir nechtasi oxirgi yillarda kashf etildi. Kuzatiladigan osmon hodisalarini to’g’ri tushunish asrlar oma vijudaga keldi. Biz astranomiya fani qadimgi Misr, Xitoy, Vavilon kabi davlatlarda rivojlanganligi to’g’risidagi ma’lumotlarga egamiz. Milloddan aval IV asrda mashur yunon olimi Arestotel tomondan yerning shar shaklida ekanligiga isbotlagan, kishilar ongiga koinotning markazida qattiq yer shari joylashib, uning atrofida yulduzlar va osmon joylashadi va aylanadi degan fikrlar hukumron bo’lgan.Eramizning II asrida qadimgi grek olimi Klavdiy Ptolomey ishlab chiqqan olamning geisentrik sistemasi: U olamning markazi atrofida hamma yoritkichlar aylanadigan sharsimon, qo’zg’almas Yerni “joylashtirdi”. XVI asrda buyuk polyak olimi Nikolay Kopernik yerni oddiy planetalar qatoriga qo’yib, uning Quyoshdan uzoqligi jihatdan uchinchi o’ringa turishini fazoda boshqa planetalardek Quyosh atrofida aylanishini ko’rsatib berdi. Kapernik geliosentrik nazariyaning asoschisi. Bu nazariyani italyan olimi Galeley.G Teleskopni birinchi marta osmonga qaratgan astranom isbotladi. Masalan u Venerani kashf etdi, u Oyda dog’lar borligini va Yupiterning to’rtta yo’ldoshi borligini kashf etdi. Galeley quyosh atrofidagi dog’larni topgan, bu dog’larning siljitishiga qarab Quyosh o’z atrofida aylanishini isbotladi. Olam tuzilishining geliosentrik nazariyasi mashur italiyan olimi faylasuf Sherdano Bruno (1548-1600) tomondan rivojlantrildi. O’rta Osiyolik buyuk olimlar ham o’z zamonasining buyuk munajimlari dab tan olingan va hozirgi kunda bu nazariyani astranomik kuzatishlar asosida isbot qilindi. Muhamad Muso al-Xorazmiy (787-850) uning eng yirik asari astranomik “Zij” kitobidir, Abu Rayhon bu asarni sharhlashda uchta asrni bag’ishladi. Ahmad al-Farg’oniy (797-865) ning hozirgi kunda 8 ta asari ma’lum bo’lib ularning hammasi astranomiya sohasida bag’ishlangan “Samoviy harakatlar va umumiy ilmu hujum kitobi” “Oyning Yer ostida va Yer ustida bo’lish vaqtlarini aniqlash haqidagi risola” “Quyosh soatini yasash haqidagi kitob” kabi asarlarida osmon jismlarining harakat qonunini asosladi. Abu Rayhon Beruniy (973- 1048) u geliosentrik nazariyani quvatladi, teleskopsiz elastikaning og’masini va Yer aylanishining 40000 km ga tengligini aniqladi. Ulug’bek Umar Xayom kabi olimlari osmon jismlari harakatini o’rganib Quyosh yili kalendarini tuzdilar. (Vaqt va kalendar mavzusida to’liq ma’lumot berilgan). Quyosh atrofida 9 ta planeta yo’ldoshlari bilan, shuningdek Mars va Yupiter orbitalari orasida ko’plab mayda osmon jismlari (kometalar, metior, ostreoidlar) harakat qiladi. Quyoshning diametri Yerning diametridan 109 marta, massasidan 333000 marta ortadi. Hamma planetalarning massasi Quyosh massasining 0,1% ni tashkil qiladi. Shuning uchun Quyosh atrofidan uning a’zolari harakat qiladi. 2. Planetalar: Yer va Quyosh bir-birlariga nisbatan o’ziga xos joylashuvi planetalarning konfigurasiyasi deb ataladi. Planetalar ichki va tashqi planetalarga bo’linishi mumkin. Ichki planeta yer bilan quyosh oralig’ida yoki Quyoshning orqasida bo’lishi mumkin. Agar Merkuri va Venera Yer bilan Quyosh oralig’idan o’tayotganda ularning proeksiyalari quyosh gardishiga tushgsa, u holda ular Quyosh gardishida kichkina qora doira bo’lib ko’rinadi.Bu hodisa 7-8 yida sodir bo’ldi Agar planeta bilan quyosh orasida yerning turishi ro’para turish deyiladi. Planetalarning quyosh atrofida yulduzlarga nisbatan aylanish davri yulduz yoki sederik davr deyiladi. Planetalarning ikkita ketma-ket sodir bo’ladigan bir xil konfiguratsiyalari, masalan ketma-ket ikkita qo’shilmasi orasida o’tadigan vaqt aniqlanadi. Bundan davrni aylanishning sinadio davri deyiladi. Yerning burchak tezligi Marsning burchak tezligi :T- 1 yilda sutkalar soni T- yulduzlar davri yoki ichki planetalar uchun qo’yidagicha yozamiz. Formuladan foydalanib Veneraning sinodik davri 584 sutka. Marsning sinodik davri 780 sutka ekanligini topish mumkin. Planetalarning harakat qonunini kashf etgan atoqli nemis olimi Kaplerning (1571-1630) xizmati katta. U planetalar harakatini 3-ta qonunini yaratdi. 1- qonun: Har bir planeta elips shaklida aylanadi va elipsning fokuslaridan birida Quyosh turadi planetalarning quyoshga eng yaqin nuqtasi A peregiley, eng uzoq nuqtasi D esa afeley deyiladi. b=o bo’lsa planeta aylana bo’ylab harakat qiladi. 2 -qonun: Planetalarning radius vektori teng vaqtlar ichida teng yuzalar chizadi. AH>CD. 3- qonun: Planetalarning Quyosh atrofida yulduzlarga nisbatan aylanish davri kvadratlarning nisbati orbitalari katta yarim o’qlarning kublari nisbatiga teng. Yer orbitasining katta yarim o’qi masofalarning astranomik birligi sifatida qabul qilingan. Қуёш тизимига 9 та сайёра, 42 та йўлдош, 50 мингдан ортиқ кичик астероидлар, саноғи йўқ метеорит ва кометалар киради. Уларнинг марказида Қуёш жойлашган бўлиб, у ўзининг тизимдаги бошқа барча осмон жисмларини ўзига тортиб туради. Бу тизимдаги барча жисмлар ўзаро гравитация (бутун олам тортишиш қонуни) кучи билан ҳам боғланган. 2.1Сайёралар икки катта гуруҳга: ер гуруҳига – Меркурий, Венера, Ер ва Марс – ва юпитер гуруҳига, яъни гигант сайёралар – Юпитер, Сатурн, Уран ва Нептунга бўлинади (2-расм). Қуёш ва Қуёш тизими сайёраларининг ҳажми ва массаси орасида кескин фарқ бор. Буни уларни қиёслаш макетидан кўрса бўлади (3-расм). Ер гуруҳидаги сайёралар нисбатан кичик ўлчамли ва катта зичликка эга (4-расм). Уларнинг асосий таркибини силикатлар (кремний бирикмалари) ва темир ташкил этади. Гигант паланеталарда эса қаттиқ юза йўқ. Унча катта бўлмаган ядросидан ташқари улар водород ва гелийдан тузилган ва газ-суюқ ҳолатда мавжуд. Бу сайёраларнинг атмосфераси аста- секин зичлашиб бориб, суюқ мантияга айланади. 3-расм. Қуёш ва сайёраларнинг қиёсий ҳажми. 4-расм. Ер гуруҳидаги сайёраларнинг қиёсий ҳажми. Қуёш тизими умумий массасининг асосий улуши (99,87%) Қуёшнинг ўзига тўғри келади. Шунинг учун Қуёш тортиш кучлари тизимидаги деярли барча қолган жисмлар: сайёралар, кометалар, астероидлар ва метеорлар ҳаракатини бошқаради. Сайёралар атрофида эса фақат ўзининг йўлдошларигина айланади. Чунки бунда йўлдошлар ушбу сайёраларга яқин бўлганлиги туфайли тортиш кучи Қуёшникидан ортиқ. Барча сайёралар Қуёш атрофида бир йўналишда айланади. Бу ҳаракат тўғри ҳаракат дейилади. Сайёралар орбитаси шакли бўйича айланага, орбита текислиги эса Лаплас текислиги деб аталувчи Қуёш тизимининг асососий текислигига яқин. Аммо сайёралар массаси қанча кам бўлса бу қоидадан оғиши шунча сезиларли бўлади, бу Меркурий ва Плутон мисолида яққол кўринади. Қуёш тизими сайёралари қуёш атрофида турли радиусда ва тезликда айланади. Қуёш 2.1Қуёш - бу одатдаги юлдуз бўлиб, Қуёш тизимидаги барча сайёралар унинг атрофида айланади. Унинг сиртида кучли шуълаланиш кузатилади (5- расм). Қуёш қайноқ плазмали шар бўлиб, радиуси R=696 минг км, ўртача зичлиги 1,416 кг/м3. Айланиш даври (синодик) экваторда 27 суткадан қутбларда 32 суткагача ўзгаради, эркин тушиш тезлани-ши 274 м/с2. Қуёш спектри таҳлилига кўра унинг кимёвий таркиби: водород 90% га яқин, гелий 10%, бошқа элементлар 0,1% дан кам. Қуёш энергияси-нинг манбаи бўлиб Қуёшнинг марказий қисмида водороднинг гелийга ядровий айла-ниши ҳисобланади. Бунда ҳарорат 15 млн. К га боради (термоядеро реакцияси). Унинг ички қисмидан энергия нурланиш орқали кўчирилади, кейинчалик у 0,2 R масофага тенг ташқи қатламда конвекция орқали амалга оширилади. Қуёшдан 149 млн. км масофада жойлашган Ер ундан 21017 Вт га яқин ёруғлиқ нури энергиясини олади. У Ер шарида кечадиган барча жараёнларнинг асосий энергия манбаси саналади. Ердаги бутун биосфера, ҳаёт фақат қуёш энергияси ҳисобига яшайди. Қуёш диаметри ерникига нисбатан 109 марта катта, ўртача зичлиги 1,41 г/см3, ташқи қобиқларининг ўртача ҳарорати 5600°С, ёши 6-6,5 млрд. йил. Меркурий 5-расм. Қуёшнинг оловли сирти. www.galspace.spb.ru. 2.2Меркурий - Қуёшга энг яқин жойлашган сайёра. Меркурий Қуёш тизимидаги бошқа сайёралар сингари антик пантионнинг худоларидан бири, хусусан - рим савдо худоси (юнонча Гермесга мос келади) номи билан аталган. Меркурий - Ердан кузатиш учун анча мураккаб сайёра ҳисобланади. Ерга нисбатан ички сайёра бўлганлиги сабабли хеч қачон Қуёшдан 28° дан узоқлашмайди, шунинг учун ҳам у тонгдаги ва кечкурунги ёғдуда қисқа муддатгина кўринади, холос. Меркурий Қуёш атрофида ўртача масофаси 57,91 млн км ли анча чўзилган эллиптик орбита бўйича ҳаракатланади. Перигелийда Меркурий Қуёшдан 45,9 млн км, афелийда эса 69,7 млн км. масофада жойлашган. Орбитасининг эклиптика текислигига қиялиги 7°. Ўзининг орбитаси бўйлаб Меркурий 87,97 суткада бир марта айланиб чиқади. Орбита бўйича ўртача тезлиги 48 км/с. Орбитасининг жой- лашиши бўйича Марс ва Венерага яқин бўлсада, Меркурий бошқа сайёра- ларга қараганда Ерга кўп вақт яқин туради. Меркурий - Ер гуруҳидаги сайёралар орасида энг кичиги ҳисобланади. Унинг радиуси 2439 км бўлиб, бу Юпитернинг Ганимед ва Сатурннинг Титан номли йўлдошларининг радиусларидан ҳам қисқа. Меркурийнинг массаси 3,302•1023 кг. Ўртача зичлиги анча юқори - 5,43 г/см3 бўлиб, бу Ерникидан камроқ. Ер ўлчамларининг Меркурийникидан юқорилиги ҳисобга олинса, унинг 6-расм. Меркурий сиртидаги кратерлар. www.galspace.spb.ru. заминида металлар кўплигидан далолат беради. Меркурийда эркин тушиш тезланиши 3,70 м/с2 тенг. Иккинчи космик тезлик - 4,3 км/с. Сайёранинг Қуёшга яқинлиги ва анча секин айланиши ҳамда атмосферсининг йўқлиги сабабли Меркурийда Қуёш тизимидаги ҳароратнинг энг кескин ўзгариши кузатилади. Унинг юзасида кундузги ўртача ҳарорат 623 К тенг, кечаси эса - 103 К. Меркурийдаги минимал ҳарорат 90 К га тенг, максимуми эса, тушда «қайноқ узоқликларда» - 700 К гача боради. Меркурий юзаси кўп жиҳатдан Ой юзасини эслатади - унда ҳам кратерлар кўп (6-расм). Аммо кратерлар барча майдонларида тенг тақсимланмаган. Меркурийдаги энг катта кратер буюк немис композитори Бетховен шарафига номланган бўлиб, унинг диаметри 625 км. Меркурий юзасидаги энг қизиқарли тафсилот - бу Иссиқлик текслигидир («лот. Caloris Planitia»). Бу кратер ўз номини энг “иссиқ узоқликка” яқинлиги туфайли олган. У кўндалангига 1300 км. Эҳтимол, урилиш зарбасидан ушбу кратерни ҳосил қилган само жисмининг ўлчами 100 км дан кам бўлмаган. Венера Венера - Қуёш тизимида Қуёшдан узоқлиги бўйича иккинчи сайёра. Венера - ички сайёра бўлиб, ер осмонида Қуёшдан 48° дан ортиқ узоқлашмайди. Венера - осмонда ёрқинлиги бўйича учинчи объект; унинг ялтироқлиги фақат Қуёш ва Ойникидан кам. У башариятга қадимдан маълум бўлган сайёралар жумласига киради. Венерадан Қуёшгача бўлган ўртача масофа 108 млн км. Унинг орбитаси айланага жуда яқин - эксцентриситети 0,0068 га тенг. Қуёш атрофида айланиш даври 224,7 суткага тенг; ўртача орбитал тезлиги - 35 км/с. Эклиптика текислигига нисбатан қиялиги 3,4°. Венера ўзининг ўқи атрофида орбитасининг текислиги 2° қияликда, шарқдан ғарбга қараб, яъни кўпчилик пранеталарнинг айланиш йўналишига қарама-қарши айланади. Ўз ўқи атрофида 243,02 суткада бир марта айланиб чиқади. Венеранинг ўлчамлари Ерникига анча яқин. Унинг радиуси 6051,8 км , массаси - 4,87*1024 кг, ўртача зичлиги - 5,24 г/см3. Эркин тушиш тезланиши 8,87 м/с2, иккинчи космик тезлиги - 10,4 км/с. Венера атмосфе- расининг зичлиги анча юқори. Венера Ерга энг яқин сайёра ҳисоб-лансада, унинг юзаси кейинги вақтлардагина ўрганила бошланди. Чунки унинг юзаси булутлар билан қоп- ланган. Агар булутлар бўлмаганда ҳам атмос- ферасининг зичлиги туфайли юзасини кўриб бўлмасди. Венера атмосфера-си асосан карбонат ангидрит (96 %) ва азотдан (деярли 4 %) ташкил топган. Сув буғи ва кислород унда жуда кам (0,02 % ва 0,1 %). Юзасидаги босим 93 атм, ҳарорати - 737 К га етади. Бу Қуёшга икки марта яқин бўлган Меркурий юзасидагидан ортиқ. Венерадаги бундай юқори ҳароратнинг сабаби бўлиб, зич карбонат ангидритли атмосфера ҳосил қиладиган иссиқхона эффекти саналади. Венера атмосферасининг зичлиги сув зичлигидан 14 марта кам. Сайёранинг секин айланишига қарамасдан атмосферасининг иссиқлик инерцияси шу даражада кучлики, кундузги ва оқшомги ҳарорат орасида ўзгариш кузатилмайди. 7-расм. Венера сиртининг рельефи. www.galspace.spb.ru. Ультрабинафша нурларда булут қопламаси экваторга қараб чўзилган ёруғ ва қора қамбарларнинг нақшларидан иборат. Венерада атмосфера босими 100 атм га яқин бўлиб, унда газлар зичлиги Ердагидан қарийиб 100 марта ортиқ. Венера юзасида кенг тепаликлар мавжуд (7-расм). Уларнинг орасида энг йириклари Иштар ери ва Афродита ери бўлиб, ўлчамлари бўйича ердаги материклар билан таққослаш даражасида. Сайёра юзасида кўплаб кратерлар кузатилади. Эҳтимол, улар Венера атмосфераси унча зич бўлмаган даврларда ҳосил бўлган. Сайёра юзасининг 90 % базальт лаваси билан қопланган. Ер Ер - Қуёш тизими сайёралари орасида Қуёшга яқинлиги бўйича учинчисидир. У Ер гуруҳидагидаги сайёраларнинг энг йириги ва ҳозирги кунда сайёралараро жисмлар орасида тирик мавжудотлар мавжудлиги маълум бўлган ягона сайёра ҳисобланади. Ер бундан 4,5 млрд йил илгари вужудга келган ва бундан кейинроқ ўзининг ягона табиий йўлдоши - Ойга эга бўлган. Ер Қуёш атрофида эллиптик орбита бўйлаб тахминан 30 км/cек (106 000 км/соат) ва ўз ўқи атрофида экваторда 465 м/сек (1674 км/соат) тезлик билан айланади. Аммо унинг орбита бўйича тезлиги доимий эмас: июлдан бошлаб у тезлашиб боради, январдан эса яна секинлашади. Қуёш тизимидаги сайёралардан фақат Ергина ўзининг мукаммал ривожланган атмосфераси, гидросфераси ва биосферасига эга. Ернинг фазодан туриб олинган суратида тоғ тизмалари, океанлар, йирик текисликлар аниқ кўзга ташланади (8-расм). Барча осмон жисмлари орасида фақат Ердагина ҳаёт мавжуд. Ер қатламли тузилишга эга. У қаттиқ силикатли қобиқларга (пўстлоқ ва мантия) ва металли ядрога эга. Ядронинг ташқи қисми суюқ, ички қисми эса қаттиқ (Ернинг тузилиши тўғрисида кейинги бобда батафсил маълумотлар берилган). Ой - Ернинг табиий йўлдоши Ой Ер атрофида, агар ҳисоб боши юлдуз ойи дейилувчи узоқ юлдуз олинса, соат милига тескари йўнали-шда 27,32 суткада тўлиқ айланиб чиқади. Аммо бир вақтнинг ўзида Қуёш атрофида айланувчи Ерга нисбатан айланиш вақти 29,5 суткага тенг. Бу вақт ойига тенг, яъни бу вақтда Ой иккита бир хил фазани, масалан, ой синодиги деб аталувчи иккита тўлин ой оралиғини ўтайди. Ой орбитаси – бу кучли чўзилган эллипсдир ва шу туфайли Ердан унгача бўлган масофа кучли ўзгаради; перигейда 356 000 км дан апогейда 407 000 км гача. Бунинг натижасида Ойнинг ўлчами йилнинг фаслларида кўзга турлича кўринади. Ер ва Ойнинг ўзаро яқинлиги туфайли Ернинг тортиш кучи таъсирида ўз ўқи атрофида 27,32 суткада бир марта айланади ва шу туфайли у бизга ҳар доим ўзининг бир томони билан бурилган бўлади. Бизнинг йўлдош - 3476 км диаметрли тошли объект бўлиб, Ер диаметрининг чорагига тенг. 8-расм. Ер сирти тузилишининг фазодан кўриниши. www.galspace.spb.ru. Ойнинг сирти ер саҳроларини эслатади ва чанг қатлами билан қопланган. Унинг сирти жуда нотекис бўлиб, бир қанча тоғ тизмаларига, кўплаб нишаб жарликларга ва кратерларга эга (9-расм). Улар Ой сиртига метеоритларнинг урилиши натижасида вужудга келган. Ой-нинг сирти морфологик томондан денгиз ва материкларга бўлинган. Денгизлар - бу текис тубга эга бўлган чуқурликлар бўлиб, уларнинг туби “денгиз сатҳи” бўлмаганлиги учун ҳисоб боши қилиб олинган. Бу структура- ларнинг кўпчилиги Ерга қараган томонида жойлашган. Ой денгизла- рида кратерлар кам ва улар текисдек кўринади. Бундан ташқари, улар қуёш нурини ёмон қайтаради ва шунинг учун ҳам қоронғи зоналардек туюлади. Денгизларнинг келиб чиқиши бошқа ой структураларига нисбатан ёш (3,8-3,3 млрд. йил илгари) ва уларнинг сирти вулкан лавасидан таркиб топган. Материклар - бу ўртача ой юзаси сатҳидан баландда жойлашган ҳудудлардир. Одатда улар денгизларга нисбатан анча яхши ёритилган ва турли ўлчамдаги кратерлар билан қопланган. Кратерлар кўп ҳолларда бир-бирига устама тушиб, янги геологик ҳосилалар эскиларини қоплаб қолган. Шу орқали стратиграфия ёрдамида юзасидаги турли зоналарнинг пайдо бўлишидаги кетма-кетлик аниқланган. 9-расм. Ой сирти рельефининг кратерли тузилиши. www.galspace.spb.ru. Ой сиртида узунлиги 6 км гача борадиган бирқанча тоғ тизмалари мавжуд. Улар тенг тақсимланмаган: асосан думалоқ денгизларни ўраб туради, уларнинг энг йириги Шимолий қутбда жойлашган. Фазогирлар томонидан олинган маълумотларга кўра денгиз яқинида йиғилган тоғ жинслари асосан базальтли таркибга эга. Ерда бундай тоғ жинслари вулканизм вилоятларида ривожланган. Ойнинг бутун тарихидаги вулкан фаолияти кейинги назарияларга асосан унча кучли кечмаган. Марс Марс (Mars) - Қуёшдан узоқлиги бўйича тўртинчи, Қуёш тизимидаги сайёралар орасида ўлчами бўйича еттинчи сайёрадир. Қизил рангдаги ёрқин сайёра бўлганлиги туфайли оддий кўз билан осон кузатилади (10-расм). Марс ҳам Қуёш тизимидаги бошқа сайёралар сингари антик пантион худоларидан бири - уруш худоси номи билан аталган (юнонча Аресга мос келади). Шу тарзда унинг йўлдошлари: Фобос ва Деймос ҳам унга урушларда ҳамроҳ бўлган икки ўғлининг исми билан аталган. Марсдан Қуёшгача ўртача масофа 228 млн. км, Қуёш атрофида айланиш даври - 687 ер суткасига тенг. Марс орбитаси анча сезиларли эксцентриситетга эга (0,0934), шунинг учун Қуёшгача масофаси 206,6 дан 249,2 млн. км гача ўзгаради. Сайёралар йўналиши Қуёшникига тескари бўлган қарама-қаршилик вақтида Марс Ерга энг яқин келади. Бу қарама-қаршилик вақти Марс орбитаси-нинг турли нуқталарида ҳар 26 ойда такрорланади. Аммо 15-17 йилда бир марта бу қарама-қаршилик вақтида Марс перигелий яқинида жойлашган бўлади ва жуда яхши кўринади. Марсдан Ергача минимал масофа 56 млн. км, максимал - 400 млн. км га яқин. Марс Ердан ўлчамлари бўйича икки марта кичик - унинг экваториал радиуси 3396,9 км (Ерникининг 53% и). Сайёранинг анча тез айланиши сезиларли қутбий сиқилишга олиб келади - Марснинг қутбий радиуси экваториал радиусидан 21 км га қисқа. Марснинг массаси - 6,418*1023 кг (Ерники-нинг 11% и). Эркин тушиш тезланиши 3,72 м/сек2; иккинчи космик тезлиги - 5,022 км/сек. Марс ўзининг ўқи атрофида орбитасининг текислигига 24°56'' бурчак остида қияланиб айланади. Айланишининг сидерик даври - 24 соат 37 минут 22,7 секунд. Шундай қилиб, марс йили 668,6 марс қуёш суткасига тенг. Марс айланиш ўқининг қиялиги унда фасллар алмашинишини таъминлайди. Бунда орбитасининг чўзиқлиги улар давомийлигидаги катта фарқни келтириб чиқаради. Масалан, шимолий баҳор ва ёзнинг давомийлиги марс йилининг ярмидан кўп. Марсда ҳам магнит майдони мавжуд бўлиб, у Ерникидан тахми- нан 800 марта кучсиз. Сайёранинг экваторида ҳарорат- нинг ўзгариши тушда +30 °C дан кечаси -80 °С гача. Қутубларида ҳаро- рат -143 °С гача пасайиши мумкин. Асосан карбо- нат ангидритдан иборат Марс атмос-фераси жуда сий-рак. Унинг босими Ер юзасидагидан 160 марта кам. Атмосферасининг таркиби 95% карбонат ангидрит, 2,7% азот, 1,6% аргон, 0,13% кислород, 0,1% сув буғи ва 0,07% углерод икки оксиди ташкил этади. 10-расм. Марс қизил рангда кўринади. www.galspace.spb.ru. Марс тупроғининг устки қисми 21% кремний, 12,7% темир, 5% магний, 4% кальций, 3% алюминий, 3,1% олтингугуртдан (ердаги жинслардагидан 100 марта кўп) иборат. Марсда сув, хусусан қуриб қолган дарёлар эрозиясини эслатувчи ҳосилалар кўп кузатилади. НАСАнинг Спирит ва Оппортьюнит марсюрарларидан олинган маълумотлар ўтмишда сув мавжуд бўлганлигидан далолат беради (жинсларга фақат сув таъсир қилиши натижасида вужудга келувчи минераллар топилган). Юпитер Юпитер - Қуёш тизимида Қуёшдан узоқлиги бўйича бешинчи ва катталиги бўйича биринчи плане-тадир. Бу сайёра антик даврдан маълум бўлиб, қадимги рим худоси Юпитер номи билан аталган, муқобили қадимги юнонча Зевс. У гигант сайёралар турига мансуб. Юпитернинг жанубий кенгликларида табиати ҳозиргача номаълум бўлган секин силжувчи овал шаклидаги Улкан Қизил Доғ бўлиб, унинг ўлчами кўндалангига 30-40 минг км га боради. 100 йил давомида у Юпитер сиртида тахминан уч марта айланиб чиқади (11-расм). Юпитер - Қуёш тизимидаги энг йирик сайёра. Унинг эквато-риал радиуси 71,4 минг км га тенг бўлиб, Ер радиусидан 11,2 марта ортиқ. Юпитерни 40 марта катталаштиради-ган телескопда кузатил-ганда, унинг бурчак ўлчамлари оддий кўз ёрдамида кузатиладиган Ой ўлчамларига мос келади. Юпитер массаси барча қолган сайёра-ларнинг массасидан 2 марта, Ер массасидан эса 318 марта ортиқ ва Қуёш массасидан атиги 1000 марта кам. Агар Юпитер тахминан 70 марта оғирроқ бўлганда эди, уни юлдуз дейиш мумкин эди. Юпитернинг зичлиги тахминан Қуёшникига тенг ва Ерникидан анча кам. Бу сайёранинг экваториал текислиги унинг орбитаси текислигига яқин, шунинг учун Юпитерда фасллар алмашиши кузатилмайди. Юпитер ўзининг ўқи атрофида қаттик жисмларга ўхшамасдан айланади: айланиш бурчак тезлиги экватордан қутбларга қараб пасайиб боради. Экваторда сутка 9 соат 50 минут давом этади. Юпитер Қуёш тизимидаги ҳар қандай сайёрага нисбатан тезроқ айланади. Жуда тез айланганлиги сабабли Юпитернинг қутбий сиқилиши анча сезиларли: қутбий радиуси экваториал радиусидан 4,6 минг км (яъни 6,5%) қисқа. Юпитерда кузатишимиз мумкин бўлган нарса - бу атмосферасининг устки қатламидаги булутлардир. Гигант сайёра асосан газдан таркиб топган ва қаттиқ юзага эгамас. 11-расм. Юпитер сиртидаги доғлар. www.galspace.spb.ru. Юпитер Қуёшдан оладиганига қараганда 2-3 марта кўп энергия ажратиб чиқаради. Бу ҳодиса сайёранинг аста-секинлик билан сиқилиб бориши, гелий ва ундан оғирроқ элементларнинг сайёра заминига чўкиши ёки радиоактив парчаланиш жараёнлари билан тушунтирилиши мумкин. Юпитер асосан водород ва гелийдан таркиб топган. Булутлар остидаги 7-25 минг км чуқурликдаги қатламда водород ҳарорат (6000°С гача) ва босимнинг ортиши туфайли аста-секин газ ҳолатидан суюқликка айланади. Газсимон водородни суюқ водороддан ажратувчи аниқ чегара мавжуд эмас. Юпитер атмосфераси водороддан (81 %) ва гелийдан (18 %) иборат. Қолган моддаларнинг улуши 1 % дан ортиқ эмас. Атмосферасида метан, сув буғи, аммиак мавжуд. Атмосферанинг ташқи қатламларида музлаган аммиакнинг кристаллари бор. Ташқи қатламдаги булутларининг ҳарорати -130 °C атрофида, аммо у чуқурлик сари тез ошади. 130 км чуқурликда ҳарорат +150°C, босим - 24 атмосферага тенг. Юпитер кучли магнит майдонига эга, унинг қутбийлиги Ерникига нисбатан тескари. Магнит майдонининг мавжудлиги Юпитер заминида метал водород борлигидан далолат беради. Юпитер кучли радиацион қамбарга ҳам эга. Юпитерга «Галилео» космик аппарати яқинлашганда одам учун ҳавфли бўлган дозадан 25 марта ортиқ радиация олган. Юпитер радиацион қамбарининг радионурланиши 1955 йили аниқланган. Сатурн Сатурн - Қуёшдан узоқлиги бўйича олтинчи ва Қуёш тизимидаги сайёралар орасида ўлчами ва массаси бўйича иккинчи сайёра ҳисобланади. Сатурн Қуёшдан ўртача 1429 млн км масофада жойлашган. Айланиш даври - 29,46 йил. У 60 та йўлдошга эга. Сатурн асосан газдан (водород ва гелий) таркиб топган ва қаттиқ юзага эгамас. У газли сайёралар туркумига киради. Сатурннинг экваториал радиуси 60300 км, қутбий радиуси эса 54000 км; Сатурн - Қуёш тизимидаги энг ясси сайёра. Планетанинг массаси Ер массасидан 95 марта ортиқ, аммо унинг ўртача зичлиги 0,69 г/см3 бўлиб, шу туфайли Қуёш тизими сайёралари орасида зичлиги сувникидан ҳам паст бўлган ягона объектдир. Сатурн ўз ўқи атрофида 10 соат 39 минутда тўлиқ айланиб чиқади. Сатурн Қуёш тизимида бақувват ҳалқалар тизимига эга. Бу ҳалқаларнинг четлари сайёра экваторидан 6,6 минг ва 121 минг км масофаларда жойлашган (12-расм). Ҳалқалар ўлчами бирнеча микрон-дан бирнеча сантиметрга борувчи муз, тошли жинслар ва темир оксидларининг зарралардан таркиб топган. Сатурн атмосфера- сининг устки қатламлари 93 % водороддан ва 7 % гелийдан таркиб топган. Метан, сув буғи, аммиак ва бошқа баъзи газлар- нинг қўшимчасига эга. Атмосферасининг устки қисмидаги аммиакли қатламлар Юпитерни-кига нисбатан қалинроқ. Сатурн атмосфера- сининг чуқурлигида босим ва ҳарорат ошиб боради ва водород аста- секин суюқ ҳолатга ўтади. 30 минг км чуқурликда эса водород метал ҳолига айланади (босим 3 миллион атмосферага етади). Сатурн йўлдошларининг орасида энг каттаси Титан ҳисобланади. Олимлар бу сайёрадаги шароитлар 4 миллиард йил илгари Ерда эндигина ҳаёт пайдо бўла бошлагандагига ўхшаш деб тахмин қилишади. Уран 12-расм. Сатурн атрофидаги ҳалқалар тизими. www.galspace.spb.ru. Уран - Қуёшдан узоқлиги бўйича еттинчи ва катталиги бўйича Қуёш тизимида учинчи сайёра ҳисобланади. Уран, Юпитер, Сатурн ва Нептунга ўхшаш газли гигант ҳисобланади. У қадимий юнон худоси Уран шарафига номланган. Уранда водород миқдори 83%, гелийники 15%, метанники эса 1,99% ни ташкил этади. Булардан ташқари аммиак, этан ва ацетилен излари топилган. Уран ва Нептун кўпгина хоссалари билан массив суюқ метали, водород қобиғисиз Юпитер ёки Сатурн ядросига ўхшаш. Шу туфайли Уранда аниқ ифодаланган ядро йўқ, ундаги моддалар деярли тенг тақсимланган. Сай- ёранинг мовий ранги атмосфера метани томони-дан қизил рангнинг ютилиши билан тушунтирилади. Уран диаметри 10 м гача етадиган ёғдуланмайдиган материя зарраларидан таркиб топган кучсиз, деярли кўзилғамас планетар ҳалқаларга эга (13-расм). Ураннинг дастлабки ҳалқалари 1977 йилнинг мартида Джеймс Эллиот, Эдвард Данхэм ва Дуглас Минк томонидан аниқланган. Ҳозирги кунда унинг 13 та ҳалқаси маълум бўлиб, бу Қуёш тизимида ўзига хос “рекорд” ҳисобланади. Нептун Нептун - Қуёшдан узоқлиги бўйича Қуёш тизимида саккизинчи сайёра саналади. Бу сайёра 1846 йили кашф этилган ва рим мифологиясидаги денгиз худоси номи билан аталган. Нептун тимсоли - денгиз худоси Нептуннинг учтишидир. 13-расм. Уран атрофидаги ҳалқалар. www.galspace.spb.ru. Жуда ихчам бу газли сайёра (зичлиги 1,64 г/см3) ташқи қуёш тизимида ўзининг катта массаси туфайли устуворликка эга ва Плутон сингари ўлчами кичик бўлган кўпчилик объектларнинг орбитасига таъсир кўрсатади. Нептунда ҳам бошқа гигант сайёралардагидек қаттиқ юза йўқ. Шунинг учун ҳам сайёранинг ўлчамини аниқлаш учун босим 1 бар бўлган атмосфера сатҳи қабул қилинган. Нептуннинг экваториал диаметри 49528 км, қутбий радиуси эса 48680 км; массаси - 1.02•1026 кг бўлиб, Ернинг массасидан 17,14 марта кўп. Шундай қилиб, бу сайёра Урандан бироз кичик ва оғирроқ. Нептуннинг ўртача зичлиги - 1,76 г/см2. Нептун четларида қуёш энергияси жуда кам ва 8 Вт/м2 ни ташкил этади. Нептун атмосферасининг 98 % ни водород ва гелий ташкил этади. Унда 2,5-3 % метан ҳам мавжуд. Нептун атмосферасидаги патли булутлар, эҳтимол, музлаган метан кристалларидан иборат. Сайёра спектридаги кучли ютиш чизиқлари Нептунни кўк рангли қилиб кўрсатади (14-расм). Нептун атмосфера- сидаги ҳарорат чуқурлик ошган сари ўзгариб боради. 0,1 бар босим сатҳида ҳарорат минимал - 50 К. баландга қараб ҳарорат ошиб боради ва 2000 км баландликда (10-11 бар босимда) 750 К гача етади ва шундан сўнг ўзгармасдан қолади. Нептуннинг айланиш ўқи орбитаси текислигига 29°34' бурчак остида қияланган. Нептун аммиак, сув ва метан аралашма-сидан таркиб топган 14-расм. Нептуннинг кўк рангли кўриниши. www.galspace.spb.ru. қатламларга ажралмаган. У ташқи ядро билан ўралган суюқланган жинслардан иборат ички ядрога эга деб тахмин қилинади. XULOSA Xulosa qilib shuni aytish mumkinki quyosh tizimini o’rganish orqali geografik ,astronomik bilimlarni kengaytirishga erishdik.Zero, Quyosh va sayyoralarning va boshqa osmon jismlarining vujudga kelishi haqidagi muammolar qadimdan olimlarni qiziqtirib tirib kelgan. Quyosh tizimidagi sayyoralarning hozirgi xususiyatlari ularning uzo k davrlar mobaynida rivojlanishi mahsulidir. Hozirgi tasavvurlarga binoan Quyosh tizimidagi Quyosh, sayyoralar va bosh ka osmon jismlari bundan 4,6 mlrd. yil avval chang va gazlardan tuzilgan bulutlar yoki tumanlardan hosil bu’lgan (Proisxojdenie Solnechnoy sistemu’, 1976; Solnechnaya sistema,1978; Krivolutskiy, 1985). Mazkur bulutlar va tumanlar Galaktikaning tarmo klaridan birida aylanayotgan diskret muhit sifatida paydo bu’lgan. Gravitatsion si qilish natijasida asta-sekin zichlashib disk (doira) shaklini olgan. YAnada zichlashish tasirida bulutlikning moddalari kiziy boshlagan va markaziy qismidagi yo qori harorat yadro reaktsiyalarini boshlanishiga olib kelgan. Keyinchalik bulutlikning markaziy qismidan Quyosh vujudga kelgan, qattiq moddalar uyumidan esa sayyoralar va yu’ldoshlar vujudga kelgan. Bunday ilmiy karash bundan 300 yil avval vujudga kelgan va nebulyar (nebulyar-tuman) gipotezasi deb nom olgan. Mazkur gipoteza dastlab Dekart tomonidan olga surilgan, ammo u Kant-Laplas kosmogoanik gipotezasi nomi bilan mashhur bu’ldi. Quyosh tizimini va undagi osmon jismlarini paydo bu’lishi tu’g’risidagi kosmogonik gipoteza nemis faylasufi I.Kantning 1755 yilda nashr etilgan «Koinotning umumiy tabiiy tarixi va nazariyasi» asarida bayon etilgan. I.Kant osmon bu’shlig’idagi zarralar bir-biri bilan u’zaro tortishi natijasida bir markazda tu’planib kuyo klashgan va hozirgi Quyoshning paydo bu’lishiga sabab bu’lgan, Quyosh atrofida aylanayotgan jismlar esa hozirgi sayyoralarni hosil kilgan degan g’oyani ishlab chi k kan. I.Kant gipotezasiga ya kinro k gipotezani 1795 yili frantsuz matematigi va astronomi P.Laplas yaratadi. Uning fikricha Quyosh tizimi avval aylanuvchi, u’ta siyrak, kizigan changlardan iborat bu’lib, uning markazida changlikning (tumanlikning) u’zagini tashkil etuvchi juda kuyo k gazsimon moddalar zich holatda tu’plangan. Mazkur tumanlikning tobora sovushi va si qilishi o kibatida uning tezligi kuchaygan. SHuning natijasida uning aylanishi yanada tezlashadi, markazdan kochma kuchlar tortish kuchidan ustun kelgach, tumanlikdan turli va ktda gazsimon hal kalar ajralib chi kib keta boshlagan. Ajralib chi k kan hal kalardan sayyoralar hosil bu’lgan. P.S.Laplasning fikricha tumanlikning markaziy sharsimon yirik qismi Quyosh, undan ajralib chi k kan hal kalar esa sayyoralarni va ularning yu’ldoshlarini keltirib chi kargan. I.Kant va P.S.Laplas gipotezalari bir-biriga juda ya kin bu’lganligi uchun Kant- Laplas gipotezasi deb atala boshladi. Ammo ular u’rtasida far klar mavjud. I.Kant fikriga ko’ra, Quyosh hamda sayyoralar dastlabki siyrak tumanlikdan paydo bu’lgan. P.S.Laplas fikriga ko’ra (u fakat Quyosh tizimi ha kidagi gipoteza), sayyoralar u’z u’ ki atrofida tez aylanadigan kizib ketgan gazlardan tashkil topgan. Foydalanilgan adabiyotlar: 1. L. P. Shubaev «Umumiy yer bilimi» Tosh 2005 2. X. Vaxobov, U. Abdunazarov «Umumiy yer bilimi» Tosh 2005 3. A. Soatov, A. Abulqosimov «Tabiiy geografiya» 4. «Umumiy yer bilimi» maro’zalar matni 5. P. G’ulomov, R. Qurboniyozov «Tabiiy geografiya» Tosh 2005 6. R. Musaev A. Baxromov «Tabiiy geografiya» Tosh 2005 1. “Olimlar olam haqida” 2. X.Vahobov, O’.Abdunazarov. “Umumiy yer bilimi”.