Reptiliyalarni sistematikasi. Xartumboshlilar, tangachalilar, toshbaqalar va timsoxlar turkumi. Reptiliyalarning ekologiyasi. Reptiliyalarning amaliy ahamiyati. R E J A 1. Reptiliyalarni sistematikasi. 2. Xartumboshlilar, tangachalilar, toshbaqalar va timsoxlar turkumi. 3. Reptiliyalarning ekologiyasi. 4. Reptiliyalarning amaliy ahamiyati. Sudralib yuruvchilarning 7,5 mingga yaqin turi mavjud bo’lib, tumshuqboshlilar, tangachalilar, toshbaqalar, timsohlar turkumlariga ajratiladi. Tumshuqboshlilar turkumi: Eng qadimgi sudralib yuruvchilar bo’lib, yagona turi — gatteriya faqat Yangi Zelandiya orollarida saqlanib qolgan. Gatteriyaning tuzilishida bir qancha tuban tuzilish belgilari mavjud. Xususan, umurtqalari ikki yon tomondan botiq bo’lib, uning oralig’ida xorda qoldig’i bo’ladi. Kuyikish organi bo’lmaydi. Qorin tomonida teri ostida qorin qovurg’alari joylashgan. Qovurg’alar qorin suyak qalqoni o’simtasidan hosil bo’lgan. Terisi uchun ko’plab ovlanishi natijasida gatteriyalar soni keskin kamayib ketgan edi. Hozir gatteriya qonun yo’li bilan muhofaza qilinmoqda. Tangachalilar turkumi: Tangachalilar sudralib yuruvchilarning eng xilma-xil turkumi bo’lib, 6000 ga yaqin turlarni o’z ichiga oladi. Ular kaltakesaklar, ilonlar va xameleonlar kenja turkumlariga bo’linadi. Tangachalilar tanasi muguz tangachalar yoki qalqonlar bilan qoplangan. Kaltakesaklar tanasi cho’ziq, dumi uzun bo’ladi. Ko’pchiligining oyoqlari yaxshi rivojlangan. Oyoqsiz kaltakesaklar (sariq ilon, urchuq ilon) oyoqlari reduksiyaga uchragan bo’lsada, oyoq kamari suyaklari rudimentlari saqlanib qolgan. Ko’zini harakatchan qovoqlar himoya qilib turadi, faqat gekkonlar, yalangko’z va ayrim boshqa kaltakesaklar qovoqlari yopishib, ko’zi ustida shaffof parda hosil qiladi. Ko’pchilik kaltakesaklar xavf tug’ilganida dumini uzib tashlash avtomamiya xususiyatiga ega. Keyinchalik uzib tashlangan dum o’rnida yangisi hosil bo’ladi. Ko’pchilik kaltakesaklar tuxum tug’ib ko’payadi, ammo ayrim turlari (urchuq ilon, tirik tug’ar kaltakesak) tuxumdan tirik tug’adi. Kaltakesaklar mayda hayvonlar, jumladan turli zararkunanda hasharotlar bilan oziqlanib, qishloq xo’jaligiga foyda keltiradi. Kaltakesaklar odatda serquyosh issiq o’lkalarda keng tarqalgan. Indoneziyaning Komodo orolida uchraydigan echkiemarlarning uzunligi 3 metrga, O’rta Osiyocho’liarida tarqalgan echkiemarniki esa 1, 5 mga yetadi. O’zbekistonning cho’l mintaqalarida yumaloqbosh kaltakesak, oyoqsiz kaltakesaklardan sariq ilon, eski imoratlar devorida gekkonlarni uchratish mumkin. Gekkonlar-tungi hayvonlar, tunda ularning ohista chirqillagan ovozini eshitish mumkin. Kaftakesaklarning ayrim turlari (ildam kaltakesak, tirik tug’ar kaltakesaklar) birmuncha sovuq iqlimii shimoliy hududlarda ham tarqalgan. Ilonlarning gavdasi uzun, silindrsimon bo’lib, oyoqlari bo’lmaydi, faqat bo’g’ma ilonlarning anal teshigi ikki yonida ilmoqchalar shaklidagi orqa oyoqlari aidimenti saqlanib qoladi. Ularning qovoqlari ko’ziga yopishib yupqa shishasimon parda hosil qiladi. Shuning uchun ularning ko’zi yiimilmaydi. O’rta quloq va nog’ora pardasi bo’lmaganidan ilonlar eshitmaydi. Ilonlarning pastki va yuqori jag’lari, elastik pay orqali qo’shilgan. Ilonlar og’zini juda katta ochib, o’z tanasidan ham yo’g’onroq o’ljani tiriklayin yuta oladi. Gavdasi ingichka va uzun bo’Igani sababli ularning faqat bitta o’pkasi rivojlangan, buyragi tasmasimon, qovurg’alari kalta, to’sh suyagi bo’lmaydi. Ilonlar tanasini to’lqinsimon bukib harakatlanadi. Qornidagi qalqonlar orqa uchi biri ikkinchisi ustiga taxlanib, oldingi uchi biroz ko’tarilib turganidan ilonni orqaga siljishiga imkon bermaydi. Ilonlarning deyarli hammasi yirtqich bo’Iib, o’ljani tiriklayin yutadi. Bo’g’ma ilonlar awal o’ljasini bo’g’ib, zaharli ilonlar zaharlab o’ldirganidan so’ng yutadi. Zaharli ilonlarning yuqori jag’ida zaharli tishlari bo’Iadi. Ilon og’zini katta ochganida zaharli tishlari ko’tarilib vertikal holatni egallaydi. Og’zi yopilganida esa tishlari orqaga yotadi. Zaharli tishlari asosida zahar bezi joylashgan. Qora ilon va shaqildoq ilon zahari tish ichidagi nay orqali o’ljasi tanasiga o’tadi . Kapcha ilon va ko’lvor ilon zahari esa tish sirtidagi egatcha orqali o’lja tanasiga oqadi. Ilonlar ham kaltakesaklar singari tullab o’sadi, lekin tullaganida kaltakesaklar terisi parcha-parcha bo’Iib tushadi. Ilonlar terisi esa bosh qismidan boshlab yaxlit ko’chadi. Yer yuzida ilonlarning 300 ga yaqin turi bor. Ular har xil muhitda, jumladan dengiz va chuchuk suv havzalarida, cho’l va daryo vodiylarida uchraydi. O’zbekistonda iloniarning 20 ga yaqin turi tarqalgan. Ular orasida 5 turi: kapcha ilon, ko’lvor ilon, dasht qora iloni, qalqontumshuq ilon, qum charx iloni zaharli hisoblanadi. Qora ilonni tig boshi: 1- ko’z; 2-burun teshigi; 3-zahar bezi 4-tishlar; 5-zahar tishlari; 6-til. Ilonlar tabiatda va inson hayotida katta ahamiyatga ega. Ular zararkunanda va kasallik tarqatuvchi kemiruvchilar, hasharotlar va molluskalar bilan oziqlanib, tabiatda ular sonini cheklab turadi. Ilonlar zaharidan farmatsevtikada foydalaniladi. Ba’zi ilonlar odam uchun xavfli, biroq ular faqat o’zini himoya qilish uchun odamni chaqadi. Toshbaqalar turkumi: Toshbaqalar tanasi keng bo’lib, orqa va qorin tomonidan qalqon bilan qoplangan. Orqa qalqon kosaga o’xshash qavariq, qorin qalqon yassi bo’Iadi. Tanasining ikki yonida qalqonlar pay orqali tutashgan. Tananing oldingi va orqa tomonida qalqonlar orasida tirqish bo’Iib, oldingi tirqishdan toshbaqaning boshi va oldingi oyoqlari, orqa tirqishdan dumi va orqa oyoqlari chiqib turadi. Xavf tug’ilganida toshbaqa boshi va oyoqlarini qalqoni ichiga tortib oladi. Toshbaqalar qalqoni suyak asosdan iborat. Bu asos umurtqa o’simtalari, qovurg’alar, to’sh va o’mrov suyaklarining kengayishi va o’zaro qo’shilishidan hamda teridagi suyak hosilalaridan paydo bo’Iadi. Sovutning suyak asosi terili toshbaqalarda yumshoq teri, boshqa toshbaqalarda muguz qalqonlar bilan qoplangan. Toshbaqa laming tishi bo’lmaydi, jag’lari o’tkir qirrali muguz g’ilof bilan qoplangan. Dengiz toshbaqalarining oyoqlari suzgich eshkakka aylangan. Yer yuzida toshbaqalarning 200 ga yaqin turi ma’lum, Ulardan ko’pchiligi tropik o’lkalarda tarqalgan. Tinch okean va Hind okeani orollarida uchraydigan fil toshbaqaning vazni 200 kg bo’Iadi. Dengiz yashil toshbaqasin’mg bo’yi 2 m ga, vazni 450 kg ga yetadi. Bu toshbaqaning go’shti va tuxumi yeyiladi. O’rta Osiyo hududida tarqalgan cho’l toshbaqasining kattaligi 20 - 25 sm keladi. Toshbaqa bahorfaslida uyg’onib maysalar bilan oziqlanadi. O’simliklar qovjirab qoladigan yoz va sovuq qish faslida ular tuproqdagi inlariga kirib uyquga ketadi. Rossiyaning janubiy hududlaridagi ko’l va botqoqlarda botqoq toshbaqasi uchraydi. Timsohlar turkumi: Eng yirik sudralib yuruvchilardan nil timsohi-ning bo’yi 10 metrga yetadi. Timsohlarning boshi cho’ziq, oyoqlari kalta, dumi kuchli rivojlangan, ikki yondan siqilgan bo’ladi. Terisi orqa tomondan yirik muguz qalqonlar bilan qoplangan; qalqonlar ostida suyak plastinkalar bo’ladi. Og’zi katta, tishlari yirik va o’tkir. Yuragi 4 kamerali. Suvdagi timsohlaming burun teshigi va quloqlari klapan bilan bekiladi. Burun teshigi va ko’zlari bosh ustidagi bo’rtiqda joylashganligidan ularning tanasi suv ostida bo’lsa ham ko’zlari va biirun teshikiari suvdan chiqib turadi. Nil timsohi tropik Afrikada, kaymanlarva allegatorlar Janubiy Amerika va Xitoyda, gavial Hindiston yarim oroli va Hindixitoyda tarqalgan. Timsohlar chuchuk suvli daryo va ko’llarda, taroqli timsoh dengizlarning sohilga yaqin joyida yashaydi. Timsohlar suvdagi va suvloqqa kelgan har xil hayvonlar bilan oziqlanadi. Nil timsohi va taroqli timsoh odam uchun xavfli. Timsohlar hayotining ko’p qismini suvda o’tkazadi. Faqat quyoshda isinish uchun qirg’oqqa chiqadi. Urg’ochisi tuxumlarini qirg’oqdagi qumga ko’mib qo’yadi va uni qo’riqlaydi; tuxumdan chiqqan bolalarini suvga olib boradi. Timsohlar go’shti yeyiladi; terisidan qimmatbaho charm buyumlari tayyorlanadi. Ayrim mamlakatlarda (AQSH, Kuba, Keniya, Yaponiya) timsohlar maxsus ko’paytiriladi. Sudralib yuruvchilarning tabiatdagi va inson hayotidagi ahamiyati. Ular hasharotlarni yo’q qiladi, kemiruvchilarni iste’mol qiladi, ularning sonini tartibga soladi; oziq-ovqat mah-sulotlarida, teri va chig’anoqlarda turli xil mahsulotlar ishlab chiqarishda foydalaniladi; ilon zahari farmakologiyada qo’llaniladi. Mustahkamlash uchun savollar. 1. Reptiliyalarni sistematikasi nimalardan iborat? 2. Xartumboshlilar, tangachalilar, toshbaqalar va timsoxlar turkumilariga qaysi vakillarini bilasiz va ularning o’ziga xos xususiyatlari bor? 3. Reptiliyalarning ekologiyasi ular hayotida qanday ahamiyatga ega? 4. Reptiliyalarning amaliy ahamiyati nimalarda namoyon bo’ladi? Glossariy 1. Sudralib yuruvchilar (Reptelia) — umurtqalilar sinfi. Qadimgi Sudralib yuruvchilar — kotilozavrlar oʻrta karbonda stegotsefallardan paydo boʻlgan. Keyinchalik stegotsefallar 2 shoxga ajralgan; ularning biridan — sutemizuvchilar, ikkinchisidan — qushlar paydo boʻlgan. 2. Xartumboshlilar (Rhynchocephalia) turkumi o`z ichiga eng qadimgi sudralib yuruvchilarning shu kunga qadar yashab kelgan yagona turi gatteriyani oladi. 3. Tangachalilar (Squamata) — sudralib yuruvchilar turkumi. Gavdasi har xil shakldagi tangachalar va qalqonlar bilan qoplangan. 4. Toshbaqalar (Testudines, yaʼni Cheloniea) — sudralib yuruvchilar turkumi. Tanasi suyakmuguz yoki suyakteri sovut bilan qoplangan. Sovut orqa (karapaks) va qorin (plastron) qalqondan iborat. 5. Timsohlar — suvda yashovchi sudralib yuruvchilar turkumi. Tanasi kaltakesakka oʻxshash, uz. 2—7 m, boshi yassilashgan, tumshugʻi uzun. Koʻzlari va burun teshiklari boshi ustidan boʻrtib chiqib turadi. Burun va quloq teshiklari suvda yopiladigan klapanlar bilan taʼminlangan. Ogʻiz boʻshligʻida ikkilamchi tanglay boʻladi. Tishlari yirik. Tili ogʻiz tubiga yopishgan. Dumi uzun va baland (ikki yondan yassilashgan). Orqa oyoqlari barmoqlari orasida suzgich pardalari bor. Terisi qattiq va qalin, muguzsimon yirik plastinkalar bilan qoplangan.