RUHIY RIVOJLANISHI SUSTLASHGAN BOLALAR Reja 1.Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalarni boshqa nuqsonli bolalardan farqi. 2.Ruhiy rivojlanishi sustlashganlikning kelib chiqish sabablari. 3.Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar uchun tashkil etilgan ta’lim tarbiya muassasalari. Tayanch iboralar: Infantelizm- organizmning o’sishdan to’xtab qolishi. Asteniya-darmonsizlik, turli sabablarga ko’ra ruhiy jihatdan zaif bo’lib qolish. Ommaviy maktab oldida ta’lim-tarbiya jarayonida har bir bolaning har tomonlama barkamol o’sishini ta’minlashdek muhim vazifa turadi. Bu vazifani bajara borib, ba’zan ayrim bolalarning o’qishda qiynalishlari kuzatiladi. Bu qiyinchiliklar bolalarning ruhiy rivojlanishidagi kamchiliklar oqibatida tug’iladi. Bu kamchiliklar maktabda bolaning o’zlashtirmasligiga olib keladi. Nuqsonli bolalar orasida ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar ham uchraydi. Bu bolalarda hech qanday organik jarohatlar bo’lmaydi. Umumta’lim maktablarida rivojlanishda turli nuqsonlari bo’lgan bolalarning ko’pchiligi o’qiydilar va ushbu maktab dasturini o’zlashtirishga qiynaladilar. Ruhiy rivojlanishning susayishi haqidagi ma’lumotlar asosan XX asrning ikkinchi yarmidan keyin ko’zga tashlana boshladi. Dastlabki ma’lumotlarga qaraganda ruhiy rivojlanishning susayishi vaqtinchalik holat deb tasavvur qilingan. O’zlashtirmaslikning aqliy zaiflik bilan o’xshatmoq, chalkashtirish qo’pol xatoliklarga olib keladi. O’zlashtirmaslikning ko’pincha aqli zaiflikning yengil darajalariga, zaif eshituvchilarga o’xshatib yuboriladi. Ruhiy rivojlanishi sustlashganlikning kelib chiqish sabablari har xil bo’ladi; -onaning homiladorlik davridagi taksikozlari; -bolaning chala tug’ilishi,asfeksiya; -onaning yurak tomir kasalliklari; -bolaning yurak kasalliklari (tug’ma parog). O’zlashtirmaslikning sabablari: -bolaning maktab ta’limiga tayyor emasligi; -bolada o’quv faoliyati zaminlari va malakalarining shakllanmaganligi; -bolalar talablarga bo’ysinishga o’rganmaganlar, boshlagan ishlarini oxiriga yetkazishni, topshiriqni bajarganda diqqat qilishni bilmaydilar. Umumta’lim maktablaridagi barcha o’zlashtirmovchi o’quvchilarni3 guruhga ajratish mumkin. 1.Umumta’lim maktablarida qoldiriladigan yoki uzoq bo’lmagan muddatga sog’lomlashtirish nuassasalariga yuborilib, maktabga qaytariladigan o’zlashtirmovchi bolalar. 2.Nuqson harakteriga ko’ra tegishli maxsus maktablarga yuboriladigan o’zlashtirmovchi bolalar. 3.Umumta’lim maktablarda qoldiriladigan o’zlashtirmovchi bolalar. Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalarning bilish faoliyati, tafakkuri, idrok, diqqat, ish qobiliyati markaziy nerv sistemasining kasalliklari, o’qituvchining pedagogik malakasining pastligi, oiladagi nizolar, noto’gri tarbiya natijasida bir qadar zarar yetgan bo’ladi. Doimo o’zlashtira olmaslik tufayli bu bolalar xulq atvorida turli salbiy xislatlar yuzaga keladi. N.Vayzman va boshqa olimlar tekshirishi shuni ko’rsatdiki, ruhiy rivojlanishi sust bolalar o’zlashtirish jihatdan sog’lom va debil bolalar orasidagi oraliq o’rinda turadi. Normal bola topshiriqni to’g’ri tushunib, kerakli tartibda bajargan bo’lsa, debil bolalar bajara olmaydilar. Ruhiy rivojlanishi sust bolalar esa vazifani qisman tushunib, qisman bajaradilar. Pedagogik nazardan qolgan bolaning maktabgacha tarbiya davridayoq oiladagi tarbiyaning yomon sharoitlaridan kelib chiqishi, yoki maktabdagi tajribasiz, qoloq bolaning e’tiborsiz qoldirilishi, yoki bolaning maktabga muntazan ravishda qatnashmasligi oqibatida kelib chiqishi mumkin. Bunday o’quvchilar tegishli pedagogik yordamdan so’ng o’zlashtiruvchi o’quvchilar safiga qo’shilishi mumkin. Agar bu bolalarga o’z vaqtida yordam ko’rsatilmasa borgan sari o’z tengdoshlaridan orqada qoladilar. Ta’limdagi muvaffaqiyatsizliklar bolalarda o’qishga nisbatan salbiy munosabatni keltirib chiqaradi va ularda doimiy ravishda maktabdagi xulq qoidalarini buzib boradilar. Ruhiy rivojlanishning susayishi quyidagi turlardan iborat. 1. Ruhiy rivojlanish susayishining konstitutsion turi. 2. Ruhiy rivojlanish susayishining somatagen turi. 3. Ruhiy rivojlanish susayishining psixogen turi. 4. Ruhiy rivojlanish susayishining organik serebral turi. Konstitutsional turi. Infaltil bolalar psixik rivojlanishi bo’yicha o’z tengdoshlaridan orqada qoladilar. Infaltilizm tug’ma yoki o’sish davridagi har xil kasalliklar ta’sirida kelib chiqadi. Bolalarda infaltilizm yuqumli kasalliklar, ichkli sekretsiya bezlari, miya kasalliklari, tomirdagi nuqsonlar kelib chiqishiga sabab bo’ladi Ularning qiziqishlari o’yin faoliyati bilan chegaralanadi. O’yin jarayonida ular o’ziga xizmat qilish malakalarini egallab olsalar ham undan kam foydalanadilar. Mustaqil o’yinlar mazmunli, qiziqarli bo’lib, uzoq davom etishi mumkin. Infaltil bolalarning lug’at boyligi yetarlicha bo’lib, ular hikoyaning, ertakning mazmunini tushunib oladilar. Qiynalganda yordamdan yaxshi foydalana oladilar. Infaltil bolalar uchun ayniqsa xulqning murakkab formalari rivojlanmay qolishi xarakterlidir. Bunday bolalarda barcha faoliyat turlarining funksional faolligining pasaygani kuzatiladi. Infaltil bolalar odatda bo’yi past, gavda tuzilishi noto’g’ri bo’ladi. Ularning ko’pchiligi jinsiy sistemaning rivojlanmay qolganligi kuzatilib, yetilishning orqada qolishi va ikkilamchi jinsiy tomonning rivojlanmay qolishiga olib keladi. Bunday bolalar maktabda o’qishga qiziqmaydilar. O’zlashtirmaslik bolaning astenik holatiga ham bog’liq bo’lishi mumkin. Astenik holatni qattiq charchash, ruhiy kechinmalar keltirib chiqaradi. Bunday bolalar o’qish jarayonida tez charchaydilar, bosh og’rig’I, quvvatsizlik natijasida qobiliyati pasayadi, xotira, quvvati zaiflashadi. Topshiriqni bajarganda e’tiborni bir joyga to’play olmaydilar. Buning natijasida o’qish, yozish, hisoblashda qiyinchiliklar yuzaga keladi. Yozuvda harflarni tashlab ketish, so’zlarni oxirigacha yozmaslik, bo’g’inlarni tashlab ketishi kuzatiladi. Bu bolalarda charchash kuchayib borganda, tinch sharoit bo’lmaganda, sustkashlik, qat’iyatsizlik, qiziqishning sustligi kuzatiladi. Ruhiy rivojlanish sustlashganlikning psixogen shaklida bola noqulay, noto’g’ri sharoitda tarbiyalanishidan va shu tarbiyaning salbiy tomonlari ruxan rivojlanishiga ta’sir o’tkazgan bo’ladi. Tayanch iboralar: Infantelizm- organizmning o’sishdan to’xtab qolishi. Nevrologik o’zgarishlar kuzatiladi. Psixogen shaklining kelib chiqish sabablari: -bola tarbiyasi bilan shug’ullanmaslik, burch, ma’suliyat hissining shakllanmasligi, zarur bilim va tasavvurning yetishmasligi -bolani haddan tashqari erkalatish -bolaga qo’pol munosabatda bo’lish, jazolash ota-ona mojarolari, alkogolizmga ruju qo’yish; Psixogen shaklida bosh miyaning kasalliklariga yaxshi yetilmaganligiga aloqador o’zgarishlar kuzatiladi , ularnining his tuyg’u, irodaviy holatlari taraqqiy etmaganligi asosan organik infatilizm tarzda namoyon bo’ladi: -ko’tarinki ruhda yuradigan bolalar; -kayfiyati o’zgarib, mayus yuradigan bolalar; -mustaqil harakat qilolmaslik, qo’rqib yuradigan bolalar. Miyaga aloqador organik harakterdagi infaltilizm: -serebral-endokren infaltilizm. His-tuyg’u yaxshi rivojlanmay, nevropatiya holatlari yuzaga keladi. Yaxshi uxlayolmaydi, ishtahasi bo’lmaydi; -Serebroastenik holatlar tez uchraydigan, xotira pasayadi, ta’sirchan bo’ladi, nevroza yaqin holatlar, nerv sistamasining vaqtincha o’zgarishlari vujudga keladi.Bunday bolalarda uyatchanlik , tortinchoqlik,ba’zilarida asabiylashish qo’rqoqlik kuzatiladi; -qo’zg’aluvshanlik , ser harakatlik diqqatning tarqoqligi kuzatiladi; -defektiv o’zgarishlar. Afrofdagilar bilan janjanlashish, uydan qochib ketish,ko’ngli istagan ishni qilish.Tajavuskorlik qilishga moyillik kuzatiladi ,uzoq xafa bo’lib yurish; -pisoxopatik o’zgarishlar. O’g’rilik qilish, yolg’on gapirish o’qishga salbiy munosabatda bo’lish kuzastiladi; -epiliptik buzilishlar.Mayuslik,jahldorlik,yovuzlik,g’arazgo’ylik,o’ch olishga moyillik kuzatiladi; Ruhiy rivojlanish sustlashganlikning serebral shakli. Bosh miya shikastlari,meningit,meningoesefelit,gidrosefeliya va boshqa kasalliklar natijasida kelib chiqadi. Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar uchun mamlakatiomizda maktabgacha ta’lim muassasalari ,maktab,maxsus maktab internatlar,kuni uzaytirilgan maktablar,tenglashtirish sinflari tashkil etilgan. Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar bilan alohida ta’lim-tarbiya ishlari olib boriladi. Psixonevrologik sanatoriyalarda ruhiy rivovlanishda sustlashgan bolalar bilan davolash ishlari olib boriladi. Tekshirish uchun savollar. 1.Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalarning nuqsonli bolalardan farqi. 2.Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar qanday guruhlarga bo’linadi. 3.Ruhiy rivojlanishi sustlashganlik shakllari . 4..Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalarning konstitutsional shakli. 5.Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalarning somatik shakli. 6.Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalarning psixogen shakli . 7.Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalarning serebral shakli. Adabyotlar ro’yxati. 1.T.A.Vlasova. M. S. Pevzner. Kamol topishida kamchiliklari bo’lgan bolalar haqida .Toshkent 1976 y. 2.Aytmetova.S.SH. Yordamchi maktab o’quvchilarining psixik rivojlanish xususiyatlari.Toshkent 1984 y. 3. Mametov K.T. Aqli zaif bolalar psixologiyasi. Ma’ruzalar matni 2001 y. 4.Rahmonova. “Defektologiya va logopediya asoslari” T. 1991 y. 5. Shoumarov G’B, K.Mamedov. Psixik rivojlanishi sustlashgan bolalarning psixologik xususiyatlari va differensial diagnostikasi. Toshkent,1987y. 6 Shoumaroy G”B,Mamedoy K.K. Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar. T,1993 y.