SABZAVOT EKINLARI VA MEVALI DARAXTLARNI O‘G‘ITLASH
TIZIMI
Reja
1. Sabzavot ekinlarini oziqlanish asoslari.
2. Sabzavot yetishtirishda mineral o’g’itlarning ahamiyati va alohida ekinlarni
o’g’itlash.
3. Mevali daraxtlarni oziqlanish asoslari.
4. Mevali daraxtlari o’g’itlash tizimi, mevali daraxt ko’chatlarini o’g’itlash.
Kalit so’zlar: sabzavot ekinlarini oziqlanish va o’g’itlash, pomidorni o’g’itlash,
karamni o’g’itlash, piyozni o’g’itlash, mevali daraxtlarni o’g’itlash, daraxt
ko’chatlarini o’g’itlash
Sabzavot ekinlarini o’g’itlash tizimi: asosiy o’g’itlash, uyalab o’g’itlash va
oziqlantirish, ushbu o’g’itlashda o’g’itlar me’yori, qo’llash muddati va usullari.
Mahalliy o’g’itlarni qo’llash me’yorlari, muddati va usullari. Mineral va mahalliy
o’g’itlarni birgalikda qo’llash, ulardan aralashmalar tayyorlash. Rejalashtirilgan hosil
uchun o’g’itlar miqdorini belgilash, o’g’itlar miqdorini tuproqxususiyatlari bo’yicha
taqsimlash va ularni agrokimyoviy haritanoma bo’yicha to’g’rilash, azotli, fosforli va
kaliyli o’g’itlar me’yorlarini tuproqtipi va boshqa ko’rsatkichlar bo’yicha to’g’rilash,
ko’p yillik o’tlardan keyin o’g’itlar me’yori. Sabzavotchilikda qo’llaniladigan
o’g’itlarni hosil sifatiga va iqtisodiy samaradorlikka ta’siri.
Sabzavot ekinlari boshqa dala ekinlariga nisbatan tuproqunumdorligiga,
haroratga, nam miqdoriga hamda oziqlanishga juda talabchan bo’ladi.
Sabzavot ekinlarining ildiz tizimi asosan tuproqning haydalma qatlamida
joylashgan bo’ladi. Ularning ildiz tizimi kuchsiz rivojlanishini hisobga olib, bu
ekinlarni unumdor, chirindi miqdori 1,5-2 %, fosfor va kaliy 1 kg tuproqda 20-30 va
250-300 mg bo’lgan yerlarda ekish tavsiya etiladi.
Sabzavot ekinlari oziq moddalar eritmasiga juda sezgir bo’lib, ularning
tuproqeritmasining konsentrasiyasiga bo’lgan talabiga qarab 2 guruhga bo’lish
mumkin: 1) yuqori chidamli – bu lavlagi, pomidor, karam; 2) kam chidamli: sabzi,
piyoz, bodring.
Barcha sabzavot ekinlari tuproqdan ko’plab oziq moddalarni va CO2 ni
o’zlashtiradi, bunga sabab, ko’plab quruq modda hosil qilishdir.
Shuning uchun ham oziq moddalarni o’zlashtirishiga qarab sabzavot ekinlari
qo’yidagi 4 guruhga bo’linadi:
1) Yuqori miqdorda o’zlashtiruvchi ekinlar – o’rtangi va kechki karam;
2) O’rtacha – pomidor, bodring, piyoz;
3) Kam – lavlagi, sabzi;
4) Juda kam – sholg’omcha.
Turli sabzavot ekinlari tuproqdan oziq moddalarni turlicha o’zlashtirish
xususiyatiga ega. Bu ko’rsatkich vegetasiya davrining uzun – qisqaligiga, ildiz
Sistemasining tuzilishiga va boshqa biologik xususiyatlariga bog’liq. Masalan, karam
oziq moddalarni tez o’zlashtirsa, piyoz, sabzi, lavlagi esa aksincha juda sust
o’zlashtiradi, pomidor har ikkalasining oralig’ida.
Sabzavot ekinlari berilgan o’g’itlardan ham oziq moddani turlicha
o’zlashtiradi:
N
P2O5
K2O
Kechki karam -
60
30
80
Ertangi karam -
50
20
70
Bodring -
40
9
26
Sabzavot ekinlari tuproqdagi oziq moddalar nisbatiga ham turlicha talabchan
bo’ladi. M: karam uchun birinchi o’rinda azot bo’lsa, ertapishar sabzavot ekinlari
uchun, avallo juda ko’plab fosfor kerak bo’lsa, qishda uzoq muddatda saqlanadigan
ekinlar uchun esa fosfor va kaliy kerak bo’ladi.
Ko’plab sabzavot ekinlari tuproqeritmasining reaksiyasi kuchsiz kislotali yoki
neytralga yaqin bo’lgan muhitni yoqtiradi.
Sabzavot ekinlari tuproqtarkibidagi harakatchan alyuminiy miqdoriga juda
talabchan bo’lib, uning miqdori 100 g da 3-4 mg dan kam bo’lmasligi kerak, ba’zi
ekinlar uchun (piyoz, chesnok) 1 mg dan yuqori bo’lmasligi kerak.
Qishloq xo’jaligida mahalliy o’g’itlar avvalo sabzavot almashlab ekish dalalari
uchun ajratiladi. Turli tuproqzonalarida sabzavot ekinlari uchun har gektariga 20-60
tonnagacha go’ng qo’llaniladi.
Tuproqeritmasining reaksiyasiga sezgir bo’lgan sabzavot ekinlari: sabzi, piyoz,
bodring organik o’g’itlarga juda talabchan bo’ladi. Lekin bu ekinlar uchun yangi yoki
chirimagan go’ngni qo’llash tavsiya etilmaydi, go’ng ularni ildizmevasini shoxlanib
ketishiga sabab bo’lib uning sifatini buzadi.
Shuning uchun ham piyoz uchun chirigan go’ngdan gektariga 30-40 t. Berish
kerak. Bodring uchun aksincha, chirimagan yangi go’ngdan 60 t/ga berish tavsiya
etiladi. Ertangi karam uchun go’ngni samaradorligi kam, chunki vegetasiya davri qisqa.
Sabzavot ekinlari uchun, vegetasiya davri uzoq bo’lsa yarim-chirigan go’ng berish
kerak, ertangilari uchun esa yaxshi chirigan go’ng berish kerak yoki ularni go’ngni
keyingi ta’siriga ekish kerak.
Yuqorida aytilganlardan ko’rinib turibdiki, organik o’g’itlarni sabzavot almashlab
ekish dalasida birinchi navbatda bodring, keyin piyoz va karam (kechki va o’rtangi)
uchun berish kerak. Yengil mexanikaviy tarkibga ega bo’lgan qumloq yerlarda go’ngni
bahorda, og’ir mextarkibli tuproqlarda esa kuzda shudgorlashdan oldin berish tavsiya
etiladi.
Tajribalarda aniqlanishicha, yerga solingan har 1 tonna go’ng pomidor hosilini
170-180, karam hosilini 150-160, kartoshka hosilini 85 – 90 va poliz ekinlari hosilini
180-190 kg ga oshirar ekan.
Xo’jalikda mahalliy o’g’itlar manbalari aniqlangandan keyin go’ng aylanish
(oboroti) rejasi tuzilib, unda dalalar bo’yicha organik o’g’itlarni solish navbati
ko’rsatiladi. Shu joyda bedapoya buzilgandan keyin to’rtinchi yili gektariga kartoshka
ekiniga 50-60, sabzavotlarga 70-75 va poliz ekinlariga 80-90 tonna go’ng ishlatish
rejalashtiriladi.
Go’ng almashish tizimiga kirmagan maydonlarga har yili muntazam ravishda
kamida gektariga 20-25 tonna organik o’g’itberilishi kerak. O’simliklarni o’suv davrida
ularni oziqlantirish maqsadida mineral-organik o’g’itlar berishda chiritilgan, yarim
quruq va elangan go’ngdan foydalaniladi. Bunda har 1 kg ammiakli selitraga 2-2,5 kg
elangan quruq go’ng aralashtirib solinadi yoki 1 tonna ammofos 1,5-2 tonna go’ngga
aralashtirib beriladi.
Yerlarni shudgorlash oldidan, odatda yoz-kuz davomida to’plangan organik
o’g’itlar solinadi. Qish va bahor oylarida to’plangan va chirishga ulgurgan go’ngdan
yozda ekinlarni oziqlantirish paytida foydalaniladi. Xo’jaliklarda yozgi oziqlantirish
mavsumida qo’y qiyi va parranda go’ngi mavjud bo’lsa, u vaqtda ulardan ekinlarni
mineral o’g’itlar bilan oziqlantirishda foydalaniladi. Bu o’z navbatida hosildorlikni
oshirish va sabzavot ekinlari hosili sifatini yaxshilashda katta ahamiyat kasb etadi.
Har xil sabzavot ekinlari uchun tuproq tiplari bo’yicha biron bir oziq elementining
yetishmasligi nomayon bo’ladi.
Mineral o’g’itlarning samaradorligi bo’yicha sabzavot ekinlarini qo’yidagicha
joylashtirish mumkin: lavlagi, karam, pomidor, bodring va piyoz. Turli xil tuproq-iqlim
sharoitida olib borilgan tajirbalarning ko’rsatishicha har qaysi elementdan 60-90 kg/ga
berganda sabzavot ekinlaridan qo’yidagicha qo’shimcha hosil olish mumkin:
- karam
- 18 kg;
- lavlagi - sabzi - 12-15 kg;
- pomidor
- 12 kg;
- bodring
- 11 kg;
- piyoz
- 7-8 kg.
Sabzavot va poliz ekinlarini vegetasiya davrida yaxshi oziqlanishini ta’minlash
uchun, ya’ni o’simlikning oziq moddalarga bo’lgan ehtiyojini yoshlik davridan
qondirish maqsadida o’g’itlar yillik me’yorini bir qismini yosh nihollarga yaqin solish,
asosiy qismi esa o’simlik oziq moddaga talabi oshgan vaqtda solish kerak.
Mineral o’g’itlarning asosiy qismini yerlarni asosiy ishlash vaqtida 25-30 sm
chuqurlikda berilgani ma’qul. Sabzavot ekinlari odatda dastlab tuproqqa 25-30 sm
chuqurlikda solingan o’g’itlardan, ya’ni dalada ko’karib chiqqanidan keyin 20-30 kun
o’tganda foydalana boshlaydi.
Sabzavot ekinlarining biologik xususiyati, ekish va o’tkazish usullari, shuningdek
tuproqning xossasiga qarab o’g’itlarni qo’yidagi muddatlarda berish tavsiya etiladi:
Pomidor. Bedapoya buzilib birinchi yili ekilganda beriladigan azot normasi 20-
25% ga kamaytiriladi va azot bilan fosforning o’zaro nisbati fosfor foydasiga oshiriladi.
Fosforli o’g’itlarning yillik normasini 70% ni va kaliyni 50% ni yerlarni asosiy
ishlash paytida solish kerak. Fosforli o’g’itlarning qolgan qismi sug’orish jo’yaklarini
ochishdan oldin beriladi. Kaliyni qolgan 50% ekinlarni ikkinchi marta oziqlantirishda
azotli o’g’itlarga qo’shib solinadi. Azotli o’g’ityillik normasini 10-15% ko’chatlarni
dalaga o’tkazishdan oldin, qolgan qismi teng 2 ga bo’linib, ko’chatlar tutgandan keyin
yoppasiga hosil to’plash davrida beriladi.
101 - jadval
O’g’it me’yorlarini pomidor hosildorligiga ta’siri ,s
Ko’rsatkichlar
O’g’itsiz N60P100K100 N90P100K100 N120P100K100
Hosil, s/ga
306,0
362,0
392,0
438,0
Quruq modda, %
5,4
5,8
5,7
5,6
Nordonlik, %
0,37
0,32
0,32
0,39
Vitamin s miqdori, mg-%
27,0
29,1
29,0
29,3
Karam. Go’ng gektariga 20 t hisobida beriladi. U ko’p yillik o’tlar o’rniga birinchi
marta eqiladigan bo’lsa, u vaqtda n o’g’ityillik normasi 20-25% ga kamaytiriladi.
100 s karam hosili bilan tuproqdan o’rtacha 31 kg azot, 12 kg fosfor va 40 kg
kaliyni olib chiqib ketadi. Eng ko’p oziq moddalari karambosh shakllanayotgan davrda
o’zlashtiriladi.
Karam sepma usulda va ko’chat qilingan holda yetishtirilishi mumkin. Ko’chatlar
muhit (pH) – 6-7 bo’lgan qo’yidagi tarkibli maxsus aralashmada (75 foiz torf, 22 foiz
chirindi, 2-3 foiz qoramol go’ngi) yaxshi rivojlanadi. Bir kvadrat metr maydon uchun
mahalliy o’g’itlarga 1,5 kg ammiakli selitra, 1,7 kg oddiy super-fosfat, 0,6 kg kaliy
xloridi, 0,5-1,0 bura va 0,4 g ammoniy molibdat qo’shiladi.
Karam uchun beriladigan o’g’itlarning normalari va muddatlari qo’yidagicha
bo’ladi: yerlarni asosiy ishlashdan oldan organik o’g’itning hammasi, fosforni 70-75%,
kaliyni 50% beriladi fosforni qolgan 25-30% kuchatni o’tkazishdan oldin, kaliyni 50%
azotli o’g’itlarga aralashtirib karam bosh o’ray boshlaganda beriladi. Azotni 10-15%
kuchat o’tkazishdan oldin qolgan qismi 2 muddatda kuchat tutib ketishi va karam
boshlay boshlaganda beradi.
Piyoz. Bu ekini oziq moddalarga bo’lgan talabini bir tekisda ta’minlash uchun
o’g’itlar 2 muddatda: fosforli o’g’itlarni 75% va kaliyni hammasi yerlarni asosiy
ishlashdan oldin, fosforni qolgan qismi yerlarni ekishga tayorlash vaqtida beriladi. N
o’g’itlar 2 muddatda: o’simlik 1-2 ta barg chiqarganda va piyoz boshlari shakllana
boshlaganda solinadi.
Sabzi. Fosforni 70-75% kaliyni hammasi asosiy ishlashdan oldin, fosforni qolgan
qismi ekishdan oldin solinadi. N li o’g’itlarni hammasi vegetasiya davrida birinchi
oziqlantirish 2-3 ta borg yozganda va ildizmeva shaklana boshlaganda solinadi.
Bodring. Bodring tuproqning oziqa rejimiga juda ham talabchan sabzavot ekini
bo’lib, buni qo’yidagicha izohlash mumkin:
-
Birinchidan, vegetasiya davri ancha qisqa, turli navlarda 40-75 kunni tashkil
etadi;
-
Ikkinchidan, boshqa sabzavot ekinlaridan farqli ravishda o’g’itlar tarkibidagi
oziq elementlarini juda kam o’zlashtiradi;
-
Uchinchidan, ildiz tizimi ancha kuchsiz shakllangan.
Bodring 100 s hosili bilan tuproqdan 28 kg azot, 19 kg fosfor va 44 kg kaliyni
o’zlashtirib ketadi. Rivojlanishning dastlabki 10-15 kunlarida azot va fosfor, 30 kun
mobaynida kaliyni sekin o’zlashtiradi. Oziq moddalarni eng ko’p o’zlashtirilishi
hosilning shakllanish davriga to’g’ri keladi. Bodring tuproq eritmasining
konsentrasiyasiga juda sezgir bo’lganligi sababli, mineral o’g’itlarning yillik me’yorini
bo’lib-bo’lib berish kerak.
Organik o’g’itlarni yillik normasini hammasi, P ni 70-75%, k ni hammasi yerlarni
asosiy ishlash paytida, P ni qolgan qismi va n o’g’itlarni 10-15% ekish bilan birga
beriladi. N o’g’itni qolgan qismi uchga bo’linib: 1 chisi 2-3 ta barg paydo qilganda, 2-
chisi naychalay boshlaganda, 3-chisi 2-3 marta terim o’tkazilganda beriladi.
Mikroo’g’itlardan foydalanilganda sabzavot va poliz ekinlarning urug’larini
ekishdan oldin mikroelementlar bilan ishlash va ularni bu xildagi mikroo’g’itlar bilan
ildizi orqali va ildizdan tashqari oziqlantirish muhim ahamiyatga ega. Tuproqni
mikroo’g’itlar bilan ishlashda ularni qo’yidagi normada qo’llash tavsiya etiladi:
Sabzavot almashlab ekishda eng yuqori unumdorlik mineral va organik o’g’itlarni
birgalikda qo’llash natijasida hosil bo’ladi. Birinchi navbatda go’nga nisbatan
qo’shimcha azotli o’g’itlarni qo’llash kerak bo’ladi.
Sabzavotchilikda tuproqni haddan tashqari qayta-qayta ishlash tuproqdagi gumus-
chirindi zahirasini parchalanishini kuchaytiradi, bu esa o’z navbatida yerdan
foydalanishning dastlabki yilida tuproqunumdorligini keskin oshishiga va keyingi
yillarda esa aksincha pasayib ketishiga olib keladi.
Mahalliy va mineral o’g’itlarni birgalikda qo’llash natijasida hosildorlikni oshirish
bilan birga tuproqda ko’p miqdorda organik qoldiqlar to’plash imkonini berib, bu
tuproqunumdorligini bir me’yorda saqlashdan tashqari, unumdorlikni yanada oshiradi.
Almashlab ekishda qo’llaniladigan o’g’itlar hissasiga bunyod etiladigan hosil har
qaysi ekin bo’yicha 50-55 % ni tashkil etadi. Bundan tashqari, ekinlarga beriladigan
o’g’itlar mahsulot sifatiga ham ijobiy ta’sir ko’rsatadi: ta’mini yaxshilaydi, vitaminlar,
uglevodlar, quruq modda va h.k miqdorini oshiradi.
O’zbekistonning tuproq sharoiti nihoyatda xilma-xilligi bilan ajralib turadi va
o’g’itlardan tabaqalashtirilgan tartibda foydalanishni taqoza qiladi.
O’g’itlash tizimi faqat yerga solinadigan mineral va mahalliy o’g’itlar me’yorlari,
muddatlari va usullari, ularning o’simlikning biologik xususiyatlari, rejalashtirilgan
hosil, tuproq-iqlim sharoitlari, oldingi yili o’stirilgan ekinlarning turi, ularga berilgan
o’g’itlar miqdoriga bog’liq holda o’g’itlardan foydalanish rejasinigina emas, balki
ishlab chiqilgan tizimini samarali joriy etish imkonini beradigan tashkiliy choralar
(o’g’itlarni saqlash, ularni qo’llashni mexanizasiyalashni) ham qamrab olishi kerak.
O’g’itlardan foydalanish rejalari odatda agronomlar tomonidan brigada
boshliqlari ishtirokida oldindan dalalarni kuzdan kechirib, tuproqsharoiti to’g’risidagi
ma’lumotlar to’plangandan keyin tuziladi. Yerga solinadigan mahalliy va mineral
o’g’itlar me’yorlarini belgilashda har qaysi uchastkaning xususiyati, xo’jalikda mavjud
bo’lgan mahalliy o’g’itlar miqdori va keltiriladigan mineral o’g’itlar hisobga olinishi
shart.
Mevali daraxtlarni o’g’itlash
Mevali daraxtlar hayotining davomiyligi, yer ustki va ildiz tizimining tez
rivojlanishi bilan boshqa qishloq xo’jalik ekinlaridan farq qiladi. Urug’i va danagidan
ko’payadigan mevali daraxtlar ildiz tizimining rivojlanishi bo’yicha bir-biridan keskin
farqlanadi. Masalan, olcha, gilos, olxo’ri kabi danakli mevali daraxtlarning ildizi urug’li
mevalilarnikiga nisbatan kuchsiz rivojlanadi.
Mevali daraxtlarning ildiz tizimini tarqalish diametri ular tanasi diametridan 3-4
marta katta. Ko’pchilik hollarda ildizning tarqalish diametrini aniqlashda daraxt yoshini
ikkiga bo’lish usulidan foydalaniladi. Odatda daraxtlarning o’q ildizlari tuproqprofili
bo’ylab 10 m va undan ham chuqurlikka yetadi.
Mevali daraxtlarning rivojlanishiga tuproqdagi oson eriydigan tuzlar, birinchi
navbatda azotning konsentrasiyasi kuchli ta’sir ko’rsatadi. Gilos, olcha, shaftoli, o’rik,
olxo’ri va boshqalar mo’tadil, olma, nok, smorodina kabilar kuchsiz nordon muhitda
yaxshi hosil beradi.
Mevali daraxtlar hayotining turli rivojlanish davrlarida har xil miqdorda oziq
moddalarni o’zlashtiradi. Yangi hosilga kirgan mevali daraxtlar turiga qarab tuproqdan
o’rtacha 6-44 kg azot, 2-7 kg fosfor va 6-35 kg kaliyni o’zlashtirsa, yoshi ulg’ayib
borgan sari bu ko’rsatkichlar ortib boradi (106 - jadval).
R.R.Shreder nomidagi o’zbekiston bog’dorchilik, uzumchilik va vinochilik
instituti ma’lumoti bo’yicha, olma 120 s/ga hosili bilan tuproqdan 80-85 kg azot, 25-30
kg fosfor va 85-90 kg kaliyni o’zlashtirib ketadi.
Ma’lumki, mevali daraxtlar to’la hosilga kirguncha bir qator rivojlanish
bosqichlarini o’taydi. Har bir bosqich uchun o’ziga xos o’g’it me’yorlari belgilanadi.
102 - jadval
Hosilga kirgan mevali daraxtlar tomonidan yil davomida oziq moddalarni
o’zlashtirish miqdori, kg/ga
Mevali daraxt turi
Hosil, t/ga
Azot
Fosfor
Kaliy
Olma
61,5
67
18
72
Nok
22,0
34
8
38
Olxo’ri
9,9
34
10
44
Shaftoli
23,4
85
20
82
Behi
21,0
52
17
65
Qizil smorodina
20,1
133
51
82
Qora smorodina
7,3
63
25
34
Qulupnay
10,8
156
35
18
Bog’ yaratish daraxt ko’chatlarini yetishtirishdan boshlanadi. Ko’chat yetishtirish
esa bir necha (2-3) yil davom etadi. Bu davrdagi tadbirlar tizimida tuproqlarni
madaniylashtirishiga alohida e’tibor beriladi. Tuproq kuzda 30-45 sm chuqurlikda
haydaladi. Shudgor oldidan tuproqunumdorligini hisobga olgan holda gektariga 30-80
tonna chirigan go’ng, 60-100 kg fosfor, 70-80 kg kaliy beriladi, so’ngra siderat sifatida
biron-bir dukkakli-don ekini yetishtiriladi.
Mevali daraxt urug’i ekiladigan maydonga kuzda 20-50 tonna miqdorda chirigan
go’ng, 100-150 kg fosfor va 60-90 kg kaliy solinadi. Ekish bilan bir vaqtda gektariga
20 kg fosfor berilsa, urug’lar tez va qiyg’os unib chiqadi. Bu davrda azotli o’g’itlarni
qo’llash salbiy natija beradi.
Nihollar o’zini tutib olgandan keyin gektariga 40-50 kg azot bilan birinchi
oziqlantirish, oradan 20-25 kun o’tgach shu miqdordagi azot bilan ikkinchi qo’shimcha
oziqlantirish o’tkaziladi. O’zini tutib olgan nihollar ikkinchi yilning bahorida 100-150
kg, iyun oyida 75-100 kg me’yoridagi azot bilan oziqlantiriladi. Danakli mevalilarning
nihollari uchun bu me’yor 1/3-1/4 marta kamaytiriladi.
Oziqlantirish uchun go’ng shaltog’i va parranda axlatidan ham foydalanish
mumkin. Bunda go’ng shaltog’i 5-10 marta suyultiriladi va gektariga 10-15 t hisobida
4-5 sm chuqurlikka solinadi. Parranda axlati suv bilan 1:2 nisbatdan aralashtiriladi va
bir necha kun qoldiriladi. Keyin 8-10 marta suyultirilib, gektariga 0,8-1,0 t hisobida
qo’llaniladi.
Mevali daraxt ko’chatlarini oziqlantirish. Ekishga tayyor bo’lgan nihollarni
ko’chat qilib o’tkazishda ko’proq xandak (eni 40-50 sm, chuqurligi 50-60 sm) usulidan
foydalaniladi. Mahalliy o’g’ityillik me’yorining yarmi xandak kovlash uchun
rejalashtirilgan chiziq bo’ylab va qolgan yarmi xandak ostiga tashlanadi. Bu vaqtda
azotli o’g’itlar berilmaydi. Fosfor va kaliy ham xandak ostiga solingach, mexanizmlar
yordamida ko’miladi. Har bir nihol o’rasiga 20-30 l suv qo’yiladi va kuchat tanasining
atrofi go’ng bilan yopiladi.
Ko’chat uchun kovlanadigan o’raning kattaligi qo’yidagicha bo’ladi: olma va nok
uchun 100-60-0,5; olcha, gilos va olxuri uchun 80-40-0,3; smorodina, malina va boshqa
butasimonlar uchun 50-30-0,15. Bunda, birinchi raqam xandakning enini (sm), ikkinchi
raqam chuqurligini (sm) va uchunchi raqam hajmini (kv.m.) Ifodalaydi.
Qo’yidagi jadvalda bitta ko’chat o’rasi uchun belgilangan o’g’itme’yorlari
ko’rsatilgan. Mabodo, ko’chat o’rasining hajmi oshirilsa, shunga mos ravishda
o’g’itme’yori ham o’zgartiriladi.
103 - jadval
Bitta ko’chat o’rasi uchun belgilangan o’g’itme’yori, gr.
O’g’itturi
Urug’li mevalar
Danakli
mevalar
Smorodina
Go’ng (to’liq chirigan)
20-30
10-15
8-10
Ammiakli selitra
0,06
0,04
0,02
Kaliy sulfat
0,15
0,06
0,04
Superfosfat
1,0
0,4
0,2
Jami oziq moddalar (sof
modda)
N20, P200, K60 N14, P80, K30
N-7, P40, K18
Ko’chat o’ralariga yangi yoki chala chirigan go’ng tashlash maqsadga muvofiq
emas, chunki ularning chirishidan tuproqqatlamlarida hosil bo’ladigan chala
oksidlangan birikmalar ko’chatlarni tutib ketishini qiyinlashtiradi. Shuningdek, kaliyli
o’g’itsifatida kaliy sulfat topilmasa, kaliy xloriddan ham foydalanish mumkin.
Yosh va hosilga kirgan mevali daraxtlarni oziqlantirish. Ko’chat o’tqazilgandan
keyin yosh mevali daraxtlarni oziqlantirish muhim ahamiyatga ega. Bu davrda
daraxtlarning jussasi kichik bo’lgani uchun qator oralariga kartoshka, sabzavot ekinlari,
xashaki ildizmevalilar va beda yetishtirish mumkin. Lekin, ushbu ekinlarga
tuproqunumdorligini yanada oshirishni ta’minlaydigan miqdorda mahalliy va mineral
o’g’itlar berilishi zarur.
Tuproq-iqlim sharoitlarini hisobga olib, bitta daraxt tanasi atrofida 1 kv.m yuzani
o’g’itlash uchun 3-4 kg go’ng, 5-10 g azot, 4-10 g fosfor va 3-5 g kaliy tavsiya etiladi.
Keltirilgan raqamlar gektariga 30-40 t. Go’ng va 30-100 kg sof oziq moddaga
ekvivalentdir.
Mevali daraxtlarga beriladigan o’g’itme’yori ularning yoshiga bog’liq ravishda
o’zgartirib boriladi. Masalan, daraxtning yoshi 6 ga teng bo’lsa, u holda ildizining
tarqalish diametri 3 m ga teng (6:2=3), yuzasi esa 7 kv. Metrga teng bo’ladi. Agar 1 kv.
M yuza uchun 4 kg go’ng, 5 g azot, 5 g fosfor va 5 g kaliy zarur bo’lsa, 6 yoshli daraxtlar
uchun, bu ko’rsatkichlar 28 kg go’ng va 35 g dan azot, fosfor va kaliyga to’g’ri keladi.
Ana shu yo’l bilan turli yoshdagi mevali daraxtlar uchun o’g’itme’yorini hisoblash
mumkin .
Yetuk mevali bog’larning qator oralarida ekinlar yetishtirilmaydi, fakat ko’kat
o’g’itsifatida ayrim dukkakli-don ekinlari yetishtirish tavsiya etiladi. Ularga fosforli va
kaliyli o’g’itlar hamda go’ngning 2-4 yillik zahirasi bir yo’la beriladi.
Nazorat savollari
1. Sabzavot ekinlarini oziqlanish asoslarini tushuntirib bering?
2. Turli rivojlanish davrlarida oziq moddalarni o’zlashtirish qanday kechadi?
3. Sabzavot ekinlari uchun qo’llaniladigan mineral o’g’itlarning me’yorlari,
qo’llash muddat va usullari qanday bo’ladi?
4. Mahalliy o’g’itlarni sabzavot almashlab ekish dalasida qo’llash qanday tashkil
etiladi?
Tavsiya qilingan adabiyotlar
1. Мусаев Б.С. “Агрокимё” Т.: «Шарқ» матбаа-акциядорлик компанияси, 2001.
2. Сатторов Ж.”Агрокимё”.”Чўлпон”,Т.,2011
3. “Агрохимия” (п/р проф. Б.А.Ягодина) М.: ВО «Агропромиздат», 1989.
4. Минеев В.Г. “Агрохимия” Издательтво Московского университета 1990 г.
5. Ниёзалиев И.Н., Раджабов Б.Б. ва бошқалар. «Агрохимиядан амалий
машғулотлар» . -Т.: «Меҳнат», 1989.
