SANOAT KORXONALARIDA MAXSULOT ISHLAB CHIQARISHNI MUVOZANATI Reja: Kirish 1. Maxsulot ishlab chiqarish tushunchasi va uning jarayonlari 2. Korxonada maxsulot ishlab chiqarish va uning taxlili 3. Korxonada ishlab chiqarish jarayonini oshirish yo`llari Xulosa Adabiyotlar KIRISH 1. Maxsulot ishlab chiqarish tushunchasi va uning jarayonlari Ishlab chiqarish jarayoni - bu kishilarni o’zlarining iste’moli uchun zarur bo’lgan moddiy va ma’naviy ne’matlarni yaratishga qaratilgan maqsadga muvofiq faoliyatidir. Moddiy va ma’naviy ne’matlar yaratish, turli xizmatlar ko’rsatish jarayoni kishilar iqtisodiy faoliyatining asosiy tomonidir. Kishilar o’zlarining ongli maqsadga muvofiq unumli mehnati bilan tabiat moddalarining shakllarini o’zgartiradilar va iste’moli uchun zarur bo’lgan mahsulotni vujudga keltiradilar. Mehnat jarayonida kishilar bilan tabiat o’rtasida moddalar almashinuvi bilan birga insonning o’zi ham har tomonlama kamol topib boradi, ya’ni kishilar o’zining mehnatga bo’lgan qobiliyatini, bilimini oshiradi va ularni amalda qo’llashni kengaytirib boradi. q i l i b , ishlab chiqarish jarayoni iste’mol qiymatlarni vujudga keltirish uchun maqsadga muvofiq qilinadigan harakatdir, tabiat yaratgan narsalarni kishi iste’moli uchun o’zlashtirib olishdir, kishi bilan tabiat o’rtasidagi modda almashuvining umumiy shartidir, kishi hayotining abadiy tabiiy sharoitidir. Ishlab chiqarish jarayoni insoniyat taraqqiyotining hamma bosqichlariga, hamma mamlakatlarga, el-yurtlarga va xalqlarga xos bo’lib, umuminsoniy kategoriyadir (tushunchadir). Shuning uchun bu jarayon uzoq tarixga ega bo’lib, oddiy tosh va yog’och qurollardan foydalanib, eng sodda ovchilik va dehqonchilik qilishdan tortib to hozirgi zamon murakkab texnologiyasiga asoslangan robotsozlik, samolyotsozlik, kompyuter texnikalarini, zamonaviy radio va televideniye vositalarini ishlab chiqarishgacha bo’lgan yo’lni bosib o’tdi. Hozirgi davrda mamlakatimiz hududida bir necha yuzlab tarmoqlar va sohalarda xalqimizning iste’moli va ishlab chiqarishning o’zi uchun zarur bo’lgan iste’mol buyumlari va asbob uskunalar ishlab chiqariladi. Ishlab chiqarishning eng yirik sohalari sanoat, qishloq xo’jaligi, transport va aloqa, qurilish, savdo, tayyorlov tashkilotlari, kommunal va uy – joy xo’jaliklari, turli xil texnik va boshqa xizmat ko’rsatish sohalaridan iborat. Har bir mamlakat o’z taraqqiyotining shu davrdagi bosqichi uchun zarur va qulay bo’lgan tarmoqlar tarkibini vujudga keltirishga harakat qiladi. Bunda resurslar cheklanganligi hisobga olinib ishlab chiqarishni o’stirish va xalqning talabini qondirish uchun o’ta zarur bo’lgan, mamlakat mudofaa qobiliyatini mustahkamlashga, chet ellar bilan bo’ladigan hamkorlikni yuksaltirishga imkon beradigan tarmoqlarga alohida e’tibor beriladi. Ehtiyojlar turi qancha ko’p bo’lsa shunga binoan ishlab chiqarishning tarmoq va sohalari ham kengayib boradi. Ularni o’rganish oson bo’lishi uchun ishlab chiqarish ikki katta sohaga: moddiy ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish sohalariga bo’linadi. Moddiy ishlab chiqarish sohalarida (sanoat, qishloq xo’jaligi, qurilish va boshqalar) zaruriy moddiy ne’matlar yaratiladi, xizmat ko’rsatish sohalarida esa turli xil ma’naviy ne’matlar yaratiladi va xizmatlar ko’rsatiladi. Bu ikki soha bir-biri bilan chambarchas bog’langan holda rivojlanadi va bir-biriga ta’sir ko’rsatadi. Respublika milliy iqtisodiyotida tovarlar ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish sohalarining YaIMdagi mutloq miqdori va nisbiy ulushi quyidagi ma’lumotlar bilan tavsiflanadi (1-jadval). -jadval Respublika YaIMda tovarlar va xizmatlar ulushi Ko’rsatkichlar mlrd. so’m mlrd. so’m Shu jumladan: Ishlab chiqarilgan tovarlar qiymati Ko’rsatilgan xizmatlar * Manba: O’zbekiston Respublikasi DSQ: Yillik statistik to’plam, 2007. -33s. Moddiy ishlab chiqarish sohasi o’z navbatida ikki bo’linmadan — birinchi va ikkinchi bo’linmalardan iborat bo’ladi. Birinchi bo’linmada ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish korxona va tashkilotlarining ishlab chiqarish iste’moli uchun zarur bo’lgan vositalar — stanok, mashina, asbob-uskuna, xom ashyo va turli materiallar iste’mol tovarlari ishlab chiqariladi. n iste’mol qiymatni (naflilikni) yaratishdir, ikkinchi tomondan, moddiy vositalar va mehnatning sarflanishi, yangi qiymatning yaratilishi, boshqacha qilib aytganda, qiymatning o’sish jarayonidir. Ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish jarayoni bir tomondan, iste’mol qiymatlarini yaratish jarayoni bo’lsa, ikkinchi tomondan, qiymatning o’sish jarayoni bo’lib hisoblanadi. Masalan, tadbirkor ishlab chiqarishni tashkil etish uchun har bir tonnasi 1000 so’mdan 100 tonna, hammasi bo’lib 100 ming so’mlik paxta tolasi sotib oldi deylik. U shu paxta tolasidan ip yigiradi, qo’llanilgan asosiy vositalar amortizatsiyasi, energiya va boshqa xarajatlar 20 ming so’mni, ish haqi 30 mingni tashkil etsa, 30 ming so’mlik foyda oladigan bo’lsa hammasi bo’lib yaratilgan etgan bo’ladi. Agar biz 80 ming so’mlik qo’shilgan qiymatdan 20 ming so’mini amortizatsiya, energiya va boshqalardan iborat moddiy xarajatlar, ya’ni oldindan haqi va 30 ming so’mlik foyda shu ishlab chiqarish jarayonida hosil qilingan yangi 3-chizma. Ishlab chiqarish jarayonining ikki tomoni Shuni ta’kidlash lozimki, ishlab chiqarilgan tovarlarning nafliligini yaratishda har uchala omil: yer, kapital, ishchi kuchi qatnashadi, qiymatni tashkil topishida esa m e h n a t n i n g o ’ z i Яратилган товар ва хизматлар Нафлиликнинг яратилишида қатнашади Қийматни ташкил топишида қатнашади Ер Капитал Ишчи кучи меҳнати Меҳнат Аниқ меҳнат билан ўтказил ган ишлаб чиқариш воси талари қиймати Абстракт меҳнат билан яратилган янги қиймат Ишчи кучи ва ишлаб чиқариш воситалари (натурал шакллари) Қийматнинг ўсиш жараёни Капитал: ишлаб чиқариш воситалари ва ишчи кучи қиймати Ишлаб чиқаришнинг омиллари Натижа: товар ва хизматлар Истеъмол қиймати, яъни нафлилиги Ишлаб чиқариш жараёни Меҳнат жараёни ёки нафлиликнинг яратилиши ва кўпайиши жараёни Сарфланган ва қўшилган қиймат 4-chizma. Тovar va xizmatlar nafliligi va qiymatining yaratilishida ishlab chiqarish omillarining roli Ishlab chiqarish jarayonining ikki tomonlama tabiati uning natijalarining ham ikki tomoni borligini ko’rsatadi. Ishlab chiqarish omillari va ularning tarkibi Iqtisodiyotning tizimi va shaklidan qat’iy nazar ishlab chiqarish yoki xizmat ko’rsatishning hamma sohalari uchun umumiy bo’lgan uchta omil: ishchi kuchi, mehnat qurollari va mehnat predmetlari bo’lishi shart (5-chizma). -chizma. Mehnat jarayoni zaruriy shartlarining turkumlanishi Ishchi kuchi deb insonning mehnat qilishga bo’lgan aqliy va jismoniy qobiliyatlarining yig’indisiga aytiladi. Ishchi kuchi mehnat qobiliyatiga ega bo’lgan kishilar uchun xosdir. Lekin ishchi kuchi insonning o’zi emas yoki uning mehnati ham emas, uning qobiliyatidan iboratdir. Mehnat qurollari deb, inson uning yordamida tabiatga, mehnat predmetlariga ta’sir qiladigan vositalarga aytiladi (mashinalar, stanoklar, traktorlar, qurilmalar, uskunalar va boshqalar). esa bevosita mehnat ta’sir qiladigan, ya’ni mahsulot tayyorlanadigan narsalardir (yer-suv, xom ashyo va boshqa turli materiallar). Mehnat predmetlari tabiatda tayyor holda uchrashi mumkin yoki oldingi davrdagi mehnat mahsuli, ya’ni xom ashyo Меҳнат қуроллари Меҳнат шароитлари Табиат ашёлари Хомашё Ишлаб чиқариш воситалари Меҳнат жараёнининг зарурий шартлари Ишчи кучи Меҳнат воситалари Меҳнат предметлари bo’lishi mumkin. Mehnat qurollari va mehnat predmetlari birgalikda ishlab chiqarish vositalari deb yuritiladi. Mehnat vositalarini mehnat predmetlariga ta’sir etish xususiyatiga ko’ra bir nechta katta guruhlarga bo’lish mumkin. r, stanoklar, uskunalar, turli xil apparatlar va boshqalardan iborat mehnat qurollarini kiritish mumkin. Ularning yordamida ishchi tabiat ashyolari va kuchlariga bevosita ta’sir qiladi va bu ashyolarni o’zining iste’moli uchun zarur bo’lgan shaklga materiallarni saqlash uchun mo’ljallangan mehnat vositalari (sisternalar, turli xil yaratib beradigan mehnat vositalari kiradi. Lekin bu vositalarsiz ishlab chiqarish jarayonining amalga oshishi mumkin emas yoki to’la va samarali amalga oshmasligi mumkin. Bularga binolar, yo’llar va boshqalar misol bo’la oladi. n umumiy bo’lsada, bu omillarga turli adabiyotlarda turlicha ta’rif berishadi va adabiyotlarda esa ishlab chiqarishning to’rt omili: mehnat, kapital, yer-suv, – bu insonning mehnatga bo’lgan aqliy va jismoniy qobiliyatlarining yig’indisidir. deganda o’z egalariga daromad keltiradigan ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishning hamma sohalarida ishlatiladigan ishlab chiqarish vositalarini, sotishga tayyor turgan tovarlarni, yangi vositalar va ishchi kuchini sotib olishga mo’ljallangan pul mablag’larini, ularning ashyoviy tomoni va qiymati birligini bo’lgan, ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish jarayonida foydalaniladigan Bu yerda kapital turli shaklda: pul, ishlab chiqarish vositalari, tovar va boshqa moddiy vositalar shaklida bo’lishi mumkin. xil tushuncha beriladi, ya’ni yer-suv deganda tuproq unumdorligi, o’tloqlar, yaylovlar, suv, havo, o’rmon, qazilma boyliklar, umuman tabiiy resurslar tushuniladi. Тadbirkor deb iqtisodiy resurslar, ya’ni ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchi tashkilotchi, yangilikka intiluvchi, tashabbuskor, iqtisodiy va boshqa xavfdan, j a v o b g a r l i k d a n q o ’ Ishlab chiqarish imkoniyatlari va uning chegarasi Iqtisodiyot nazariyasi fani mavjud cheklangan iqtisodiy resurslardan qanday qilib foydalanilganda jamiyatning cheksiz ehtiyojlarini to’laroq qondirib borish mumkin, degan muammo ustida bosh qotiradi. Bunda, birinchidan, iqtisodiy resurslardan foydalanishning turli xil muqobil variantlari mavjud bo’lishi ko’zda tutilib, ulardan eng samaralisi, ya’ni jamiyat ehtiyojlarini ancha to’laroq qondiradigan miqdorda tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish imkonini beradigan turini tanlab olishga harakat qilinadi. Ikkinchidan, iqtisodiy resurslar nisbatan cheklanganligi sababli jamiyat a’zolarining barcha ehtiyojlarini birdaniga qondirish mumkin bo’lmaydi. Shuning uchun jamiyatga qaysi mahsulotlarni ishlab chiqarish, qaysilaridan vaqtincha voz kechish lozimligini hal qilish, ya’ni tanlashni amalga oshirish zarur bo’ladi. Shunday tanlash orqali, resurslarning mavjud darajasida mahsulot olishning aniqlangan eng yuqori miqdori jamiyatning ishlab chiqarish imkoniyatini ko’rsatadi. Jamiyatning ishlab chiqarish imkoniyatidan to’liq foydalanish uchun, iqtisodiy resurslarning to’liq bandligiga erishish va ishlab chiqarishning to’liq hajmini ta’minlash zarur. Тo’liq bandlilik deganda biz ishlab chiqarishga yaroqli bo’lgan barcha resurslardan to’la unum bilan foydalanishni tushunamiz. Ishchi majburiy ishsiz bo’lib qolmasligi, iqtisodiyot ishlashni xohlagan va unga layoqatli bo’lgan barchani ish bilan ta’minlashi zarur, haydaladigan yerlar yoki kapital uskunalar ham bo’sh qolmasligi lozim. Ishlab chiqarishning to’liq hajmi, resurslarni samarali taqsimlashni, ya’ni ulardan mahsulotning umumiy hajmiga eng ko’p hissa qo’shadigan qilib foydalanishni va mavjud texnologiyalarning eng yaxshisini qo’llashni ham bildiradi. Ishlab chiqarish imkoniyatlari chegarasi to’g’risida yaxshiroq ta’savvurga ega bo’lish uchun: birinchidan, iqtisodiyot faqat ikki xil mahsulot - non va tegirmon ishlab chiqaradi (bunda non iste’mol tovarlarini, tegirmon ishlab chiqarish vositalarini bildiradi); ikkinchidan, iqtisodiy resurslar miqdor va sifat jihatdan o’zgarmaydi; uchinchidan, mehnat unumdorligi va texnologiya doimiy bo’lib qoladi, deb faraz qilamiz. Mavjud resurslar cheklanganligi sababli iqtisodiyotning tegirmon va non ishlab chiqarishni birdaniga ko’paytirib borish imkoniyati cheklangan. Resurlarning cheklanganligi mahsulot ishlab chiqarishning cheklanganligini bildiradi. Bunday sharoitda tegirmon ishlab chiqarishni har qanday ko’paytirishga, resurslarning bir qismini - non ishlab chiqarishni kamaytirish orqali erishadi. Aksincha, agar non ishlab chiqarishni ko’paytirish afzal ko’rinsa, buning uchun zarur resurslar faqat tegirmon ishlab chiqarishni qisqartirish hisobiga olinishi mumkin. Q u y i d a g i jadvalda jamiyat tanlash mumkin bo’lgan sanoat tegirmonlari va non miqdorining muqobil uyg’unlashuvi keltirilgan. Resurslar to’liq band bo’laganda ishlab chiqarish imkoniyatlari (taxminiy ma’lumotlar) D Тegirmon (ming dona) A - muqobil variantga binoan, iqtisodiyot o’zining butun resurslarini tegirmon, ya’ni ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqarishga yo’naltiradi. Ye - muqobil variantda esa mavjud resurslar to’lig’icha non, ya’ni iste’mol buyumlari ishlab oshmaydigan noreal hisoblanadi, har qanday iqtisodiyot odatda o’zining mavjud umumiy resurslari hajmini ishlab chiqarish vositalari va iste’mol tovarlari ishlab chiqarish o’rtasida taqsimlashi zarur. A - muqobil variantdan Ye - variant tomon iste’mol tovarlari, Ye dan A variantga tomon ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqarish ko’payib boradi. Jadvaldagi asosiy g’oya quyidagicha: har qanday vaqt oralig’ida iqtisodiyot to’liq bandlilik va ishlab chiqarishning to’liq hajmida U mahsulotni ko’proq olishi uchun Х mahsulotning bir qismidan voz kechishi zarur. Iqtisodiy resurslar kamyob bo’lganligi sababli, iqtisodiyot Х va U mahsulotni bir vaqtda ko’paytira olmaydi. Iqtisodiy o’sish mahsulotning ko’proq umumiy hajmini ishlab chiqarish layoqati bo’lib, u resurslar taklifining ko’payishi va texnika taraqqiyoti natijasi hisoblanadi. Iqtisodiy o’sish resurslarning to’liq bandligida iqtisodiyotning ham non va ham tegirmon ishlab chiqarishning ko’proq hajmini ta’minlashi hisoblanadi. Odatda iqtisodiy o’sish jamiyatning har xil mahsulotlar ishlab chiqarish bo’yicha quvvatining mutanosib ko’payishiga olib kelmaydi. Ayrim mahsulot turlarini ishlab chiqarish hajmi ko’payishi, boshqalari o’zgarishsiz qolishi mumkin. Ishlab chiqarishning samaradorligi va uning ko’rsatkichlari Ishlab chiqarish samaradorligi va uni oshirish masalasi xar doim iqtisodiyot nazariyasi fanining dolzarb muammosi sifatida, uning diqqat markazida bo’lib keladi. Ayniqsa hozirgi paytda bu masala yanada keskin qo’yilmoqda. Buning sababi shundaki, ishlab chiqarish samaradorligini oshirmasdan turib mamlakatimiz oldida turgan muhim masala mustaqil iqtisodiy taraqqiyotni jadallashtirish vazifasini amalga oshirib bo’lmaydi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarishning asosiy maqsadi foyda olishga qaratilganligi sababli har bir iqtisodiy sub’ekt ko’proq foyda olishga intiladi. Shuning uchun ham ishlab chiqarishning samaradorligini olingan foydaning (F) ishlab chiqarishga sarflangan resurs xarajatlariga (IХ) nisbati bilan aniqlanadi, ya’ni: % 100 '  ИХ Ф Р . Bu yerda: R’ - foyda normasi, IХ – iqtisodiy resurs xarajatlari. Ishlab chiqarish samaradorligi ko’p qirrali masala bo’lib, bu aytilgan birgina asosiy ko’rsatkichda, uni to’la ravishda har tomonlama ifodalab bo’lmaydi. Shuning uchun ishlab chiqarish samaradorligini to’la ifodalashda unda qatnashgan omillarning unumdorligini, ulardan samarali foydalanish darajasini bildiradigan ko’rsatkichlar tizimidan foydalaniladi. Bulardan biri mehnat unumdorligidir. Mehnat unumdorligi deb ishchi kuchining vaqt birligi mobaynida mahsulot yaratish qobiliyatiga aytiladi va ishlab chiqarilgan mahsulotning (iste’mol qiymatining) sarflangan mehnat miqdoriga nisbati bilan belgilanadi. Sarflangan mehnat miqdori esa ishlangan vaqt bilan, kishi kuni, kishi soati va h.k. bilan belgilanadi. Agar mehnat unumdorligini MU, mahsulotni M bilan, sarflangan ish vaqtini esa - V bilan belgilasak, mehnat unumdorligi quyidagicha aniqlanadi: В М МУ  . Mehnat unumdorligi sarflangan jonli mehnatning har bir birligi evaziga ya’ni kishi kuni, kishi soati hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori bilan aniqlanadi. Samaradorlikni aniqlashda kapital unumdorligi degan ko’rsatkichdan ham foydalaniladi va unda ishlab chiqarishda qatnashgan kapitalning har bir birligi evaziga olingan mahsulot, daromad yoki foyda bilan aniqlanadi. Agar kapital unumdorligini - KU deb, ishlab chiqarishda qatnashgan kapital miqdorini - K, mahsulotni - M, yalpi daromadni - YaD bilan, foydani - F bilan belgilasak quyidagi formulalar hosil bo’ladi: К М КУ  ; К ЯД КУ  ; К Ф КУ  . Ishlab chiqarishning muhim omillaridan biri yer hisoblanishi sababli yerdan foydalanish samaradorligi ko’rsatkichi ham aniqlanadi. Bu ko’rsatkich olingan mahsulot hajmining yer maydoniga (gektarga) nisbati bilan hisoblanadi. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish uchun unga ta’sir qiladigan omillarni ham bilish zarurdir. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga bir qancha omillar ta’sir qiladi: 1. Ilmiy-texnik taraqqiyotni tezlashtirish va uning natijalarini tezlik bilan ishlab chiqarishda qo’llash. 2. Ishlab chiqarishni ratsional joylashtirish, ixtisoslashtirish va kooperatsiyalash. 3. Iqtisodiyotning tarkibiy qismlarini va uning tashkiliy bo’g’inlarini o’zgartirish. 4. Ishlab chiqaruvchilarni rag’batlantirish va ularning faolligini oshirish. 5. Mavjud tabiiy, moddiy va mehnat resurslaridan oqilona, tejab-tergab foydalanish, yangi, arzon, sifatli xomashyo va energiya turlarini, ekinlarning yangi hosildor navlarini, chorva mollarining mahsuldor zotlarini topib ishlab chiqarishga joriy qilish. 6. Kishilarning bilim saviyasini, malakasini oshirish, yetuk ishchi va mutaxassislar tayyorlash. 2. Korxonada maxsulot ishlab chiqarish va uning taxlili Mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotish hajmi - bu tashkilot faoliyatini tavsiflovchi ikkita asosiy ko'rsatkichdir. Mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarini tahlil qilish kompaniya faoliyatini baholashga yordam beradi, oqilona rejalashtirishga yordam beradi. Iqtisodiy tahlil tizimida mahsulot ishlab chiqarish va sotish tahlili katta o'rinni egallaydi. Tahlilning maqsad va vazifalari Tahlilning asosiy maqsadi - sotish hajmini oshirish, eng yuqori foyda olish, sanoatdagi ulushni kengaytirish va raqobatchilardan ustunlikni oshirish. U sotish hajmini oshirish, mahsulot sifatini yaxshilash va ishlab chiqarishni kengaytirish uchun ilgari foydalanilmagan zaxiralardan foydalanishning eng samarali usullarini aniqlash imkonini beradi. Ishlab chiqarish va sotishni tahlil qilish vazifasi butun korxona va xususan uning mahsulotlarining raqobatbardoshligini, shuningdek, o'zgaruvchan bozor sharoitlarida kompaniyaning resurslarni boshqarish qobiliyatini baholashdan iborat. Batafsilroq tahlil vazifalarini quyidagicha belgilash mumkin: Ishlab chiqarish rejasi va sotish rejasining bajarilish darajasini baholash. Sotish va chiqarish hajmlaridagi o'zgarishlarni o'rganish. Bu ko'rsatkichlar dinamikasiga ta'sir etuvchi omillarni aniqlash. Yetkazib berish shartnomalarini bajarish darajasini, mahsulot sifatini, ishlab chiqarish ritmini va boshqalarni baholash. Mahsulotlar sonini ko‘paytirish uchun xo‘jalik ichidagi zaxiralarni aniqlash. Topilgan zahiralarni o'zlashtirishga yordam beradigan chora-tadbirlar ishlab chiqish. Tahlil ob'ektlari quyidagilar bo'lishi mumkin: Ishlab chiqarish hajmlari. Sotilgan mahsulotlar soni. Diapazon. Tovarlarning sifati. Mahsulotlarning ritmi. Tahlil texnologiyasi Har bir ishlab chiqarishga ega bo'lgan bir qator xususiyatlar tahlil qanday ketma-ketlikda amalga oshirilishini, qanday usullardan foydalanishni aniqlaydi. Tahlil uchun ma'lumot manbalari kompaniyaning biznes rejalari, operatsion jadvallari, shuningdek statistik ma'lumotlar va hisobotlar bo'lishi mumkin. Statistik hisobotlar uchun yillik, choraklik va oylik shakllardan foydalaniladi. Moliyaviy hisobotlar orasida zararlar, foydalar to'g'risidagi hisobotlar, mahsulotlar harakati to'g'risidagi hisobotlar, barcha turdagi buxgalteriya hisobotlari va registrlar qo'llaniladi. Operatsion tahlil qilish uchun birlamchi buxgalteriya hisoboti qo'llaniladi. Ishlab chiqarish hajmini turli usullar bilan o'lchash mumkin. Ba'zan ular pul yoki qiymat ko'rsatkichlaridan foydalanadilar, ba'zan tabiiy va shartli ravishda tabiiydir. Tabiiy ko'rsatkichlar mahsulot soni, tonna, litr, kvadrat yoki kubometr mahsulotdir. Shartli tabiiy ko'rsatkichlar tabiiy ko'rsatkichlarga yaqin. Ular har xil turdagi mahsulotlarning ishlashini umumlashtirish uchun ishlatiladi. Misol uchun, yoqilg'i uning kalorifik qiymatiga muvofiq an'anaviy ko'rsatkichlarga aylantirilishi mumkin va devorlarni qurish uchun materiallar g'ishtning parametrlari bo'yicha an'anaviy ko'rsatkichlarga aylantiriladi. Shuningdek, tahlil qilishda ma'lum hajmdagi mahsulot ishlab chiqarishda bajariladigan ish hajmini hisobga olish kerak. Buning uchun quyidagi ko'rsatkichlardan foydalanish mumkin: Standart soatlar - mahsulot ishlab chiqarishga sarflangan ish vaqti miqdorini aniqlash imkonini beradi. Normallashtirilgan ish haqi. Qayta ishlashning standart qiymati - ishlab chiqarish tannarxi va uni ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan materiallar va butlovchi qismlarning narxi o'rtasidagi farqni bildiradi. Yangi yaratilgan qiymat shartli ravishda sof va sof ishlab chiqarish ko'rsatkichidir. Sof ishlab chiqarish ko'rsatkichi - bu QQSsiz ulgurji narx va amortizatsiya ajratmalarini hisobga olgan holda xarajatlar o'rtasidagi farq. Sof ishlab chiqarish - bu pensiya jamg'armasiga va boshqa fondlarga badallar bilan ish haqi fondining yig'indisi va korxona oladigan foyda. Shartli sof mahsulotga amortizatsiya to'lovlari ham kiradi. Ishlab chiqarish hajmini oshirish uchun zaxiralar Ishlab chiqarish va sotish ko'rsatkichlarini tahlil qilish amalga oshiriladigan asosiy maqsadlardan biri bu mahsulot ishlab chiqarishni ko'paytirish imkonini beradigan zaxiralarni aniqlashdir. Ushbu zaxiralar orasida quyidagilarni ajratib ko'rsatish mumkin: Uskunaning ishlashidagi smenalar sonining ko'payishi. Zaxira miqdori qo'shimcha ish soatlari soni va bir soatda ishlab chiqarilgan o'rtacha mahsulot sonining ko'paytmasidir. Bir smenada yoki butun smenada ishlamay qolishga olib keladigan sabablarni bartaraf etish. Mavjud, lekin o'rnatilmagan uskunani ishga tushirish. Mahsulot birligini ishlab chiqarishga sarflanadigan vaqtni qisqartiradigan tadbirlarni amalga oshirish. Katta miqdordagi chiqindilarning sabablarini yo'q qiling. Rejada belgilangan chiqindilardan foydali foydalanish. Korxonaning moddiy resurslarini tejash. Xodimlar sonini rejalashtirilgan darajaga ko'paytirish yoki kamaytirish, maksimal ishlab chiqarish samaradorligini saqlab qolish imkonini beradi. Ishlab chiqarishning mehnat zichligi darajasini pasaytirish. Qaysi zahiralarni ishlab chiqarishda ishlatish mumkinligini aniqlagandan so'ng, foydalanish mumkin bo'lgan zaxiralarning umumiy miqdorini hisoblashingiz kerak. Zaxira miqdorini qo'shib bo'lmaydi, chunki ular turli omillar guruhlariga tegishli. Omillar uch guruhga bo'linadi va zaxira miqdori eng kichik bo'lgan guruh ko'rsatma sifatida tanlanadi. Bu miqdor boshqa ikki guruh shaklida ta'minlanadi, ya'ni uni murakkab deb atash mumkin. Qaysi zaxiradan foydalanish mumkinligini aniqlagandan so'ng, ushbu zaxira amalga oshirilganda ishlab chiqarish hajmining qolgan qismining zaxirasini aniqlash kerak. Qabul qilingan miqdor kompaniya mahsulotlarini ishlab chiqarishni ko'paytirish mumkin bo'lgan zaxira bo'ladi. Tayyor mahsulotlarni chiqarish va sotishni tahlil qilish nafaqat kompaniya tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot hajmini oshirish, balki uni muvaffaqiyatli sotiladigan hajmlarga ko'paytirish imkonini beradi. Faqat bu holda hajmlarning o'sishi sotish hajmining o'sishiga to'g'ri keladi va kompaniyaga real foyda keltiradi, uning mavqei va raqobatbardoshligini mustahkamlaydi. Respublika ishlab chikarish sanoati tarkibida hududlarning ulushi, % Ishlab chiqaradigan sanoat 100,0 4,0 11,7 5,5 1,7 3,3 18,0 3,0 5,7 1,6 1,4 18,7 6,5 3,0 15,7 Oziq- ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish 100,0 4,7 6,5 6,6 2,6 7,3 4,0 5,2 11,7 2,9 3,4 13,9 8,6 3,6 16,6 Ichimliklar ishlab chiqarish 100,0 2,0 0,4 1,5 0,4 1,6 0,2 6,7 2,6 0,6 0,7 34,7 0,9 4,3 43,6 Tamaki mahsulotlari ishlab chiqarish 100,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 89,8 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 10,1 To`qimachilik mahsulotlari ishlab chiqarish 100,0 4,2 8,9 8,5 5,0 7,4 3,0 6,8 9,9 5,3 2,8 9,9 15,0 5,6 7,7 Kiyim ishlab chiqarish 100,0 1,4 21,3 5,8 3,2 4,9 7,5 14,0 5,7 2,8 2,3 14,1 7,5 0,6 8,9 Teri va unga tegishli mahsulotlar ishlab chiqarish 100,0 0,1 36,1 0,5 0,1 3,1 2,7 10,1 12,2 0,0 5,9 4,7 16,8 0,4 7,2 Yog`och va po`kak buyumlar (mebeldan tashqari), pohol va to`qish uchun materiallardan buyumlar ishlab chiqarish 100,0 3,1 0,8 1,5 1,9 0,3 2,5 3,0 1,4 2,2 8,4 10,6 20,1 1,6 42,6 Qog`oz va qog`oz mahsulotlari ishlab chiqarish 100,0 0,3 1,1 0,8 1,1 0,5 1,1 2,3 3,9 0,2 0,3 28,5 5,9 2,8 51,4 Yozilgan materiallarni nashr qilish va aks ettirish 100,0 0,2 0,3 0,4 1,0 0,5 1,1 0,4 1,9 1,0 0,1 6,5 0,7 0,1 85,8 Koks va neftni qayta ishlash mahsulotlari ishlab chiqarish 100,0 0,1 0,1 74,6 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0 2,9 0,0 0,3 20,2 0,0 1,7 Kimyo mahsulotlari ishlab chiqarish 100,0 34,4 2,4 1,2 0,1 13,7 10,0 0,9 1,0 0,1 0,3 15,8 10,1 0,2 9,7 Asosiy farmatsevtika mahsulotlari va preparatlari ishlab chiqarish 100,0 2,9 2,2 0,3 0,1 0,0 0,1 9,4 3,9 0,8 10,7 5,8 2,5 0,1 61,3 Rezina va plastmassa buyumlar ishlab chiqarish 100,0 0,8 3,5 2,0 3,0 0,2 19,2 2,4 4,5 0,2 3,3 18,2 5,9 1,2 35,8 Boshqa nometall mineral mahsulotlar ishlab chiqarish 100,0 2,7 2,7 5,7 4,9 2,0 15,5 3,1 5,7 2,2 1,8 19,0 15,4 1,7 17,5 Metallurgiya sanoati 100,0 0,0 0,1 0,1 0,2 0,1 55,7 0,1 1,1 0,2 0,2 35,9 0,2 0,1 6,0 Mashina va uskunalardna tashqari tayyormetall buyumlar ishlab chiqarish 100,0 0,5 8,5 3,1 0,6 0,8 3,8 5,0 3,4 2,7 0,9 11,8 7,0 2,9 49,0 Kompyuterlar, elektron va optik mahsulotlar ishlab chiqarish 100,0 4,1 0,1 0,1 6,1 0,5 6,0 0,2 0,8 0,1 0,0 28,1 1,0 0,0 53,0 elektr uskunalar ishlab chiqarish 100,0 1,3 6,1 0,0 3,4 0,0 1,3 3,8 4,1 0,0 0,1 11,4 1,2 0,3 67,1 Boshqa toifalarga kiritilmagan mashina va uskunalar ishlab chiqarish 100,0 0,1 10,9 0,3 0,0 0,3 2,0 1,4 1,3 0,0 2,5 11,4 1,0 3,0 65,7 Avtotransport vositalari, treylerlar va yarim pritseplar ishlab chiqarish 100,0 0,0 69,3 0,0 0,0 0,0 1,0 0,1 7,7 0,0 0,0 7,3 1,2 12,2 1,1 Boshqa transport uchkunalari ishlab chiqarish 100,0 0,0 21,9 4,4 0,0 0,0 0,1 1,9 0,5 0,0 0,0 2,5 25,0 0,6 43,4 Mebel ishlab chiqarish 100,0 3,9 11,2 6,6 6,2 4,5 2,0 6,1 7,6 3,4 1,7 11,6 7,2 1,8 26,2 Boshqa tayyor buyumlar ishlab chiqarish 100,0 3,1 6,1 1,0 2,7 0,1 0,1 12,7 1,7 0,0 3,9 10,4 16,5 8,2 33,5 Mashina va uskunalarni ta`mirlash va o`rnatish 100,0 0,3 0,4 3,7 3,0 2,2 1,5 0,6 0,9 4,5 0,4 4,9 1,2 1,2 75,2 Hududlar bo`yicha sanoat mahsuloti hajmi (amaldagi narxlarda; mlrd. so`m) 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 O`zbekiston Respublikasi 1888,9 2830,8 4494,0 6127,5 8123,2 11028,6 14640,3 18447,6 23848,0 28387,3 38119,0 47587,1 57552,5 70634,8 84011,6 97598,2 111869,4 148816,0 235340,7 322535,8 368740,2 Qoraqalpog`iston Respublikasi 44,2 57,6 73,5 99,2 142,1 198,8 239,4 298,9 397,9 468,5 697,2 897,8 1034,2 1368,8 1717,2 2387,6 4265,7 6773,3 10911,9 12736,1 13981,3 viloyatlar: Andijon 155,7 280,0 393,0 535,6 765,7 1177,5 1729,2 2170,7 3011,0 3625,3 4701,4 5727,3 6934,9 9278,6 10463,2 9744,6 7965,7 13269,8 27454,7 33122,3 36376,5 Buxoro 126,1 184,6 296,7 358,9 451,2 517,0 598,7 867,8 940,2 1095,2 1674,8 2202,6 2457,8 3073,9 3972,6 5143,9 5569,6 6422,3 8601,2 14798,2 17574,4 Jizzax 20,5 34,9 67,6 107,4 128,9 192,6 221,2 264,1 322,0 334,3 522,7 659,6 785,7 933,3 1195,8 1474,5 2001,2 2548,8 3581,8 4586,1 5823,8 Qashqadaryo 159,8 240,8 377,9 564,1 805,3 1436,3 2018,2 2446,4 3306,6 4461,6 4957,5 5043,6 6076,4 6849,4 7194,7 8721,9 9632,2 10945,9 14529,5 20360,1 14612,3 Navoiy 210,8 324,5 593,7 922,3 1219,5 1714,8 2226,7 2570,4 3217,6 3396,6 4038,5 4865,7 5761,1 7087,3 8238,9 9286,9 10657,9 13072,9 22892,4 44438,1 65084,9 Namangan 67,8 96,6 138,9 185,3 242,8 330,5 309,5 368,3 472,7 593,7 1007,0 1358,1 1615,6 1892,1 2315,2 2861,8 3475,7 4615,5 6586,6 8818,1 11011,9 Samarqand 97,8 134,7 201,0 250,2 313,2 383,6 512,1 712,0 985,4 1223,5 2011,2 2485,6 3222,0 3880,1 4966,4 6095,5 7446,0 9242,0 13488,1 15783,6 18383,4 Surxondaryo 43,1 60,0 94,2 134,4 188,9 219,1 259,2 324,7 435,7 516,3 756,4 925,8 1101,8 1321,4 1615,3 1910,7 2200,7 2356,4 3234,7 4231,3 5322,7 Sirdaryo 62,1 114,1 111,9 168,1 244,1 296,6 382,7 449,8 564,9 681,9 926,8 1211,4 1528,1 1929,3 2363,1 2820,6 3522,3 3806,5 5163,1 7293,0 7990,9 Toshkent 310,4 484,1 751,5 1020,9 1484,1 1795,4 2506,0 3155,8 3488,5 3962,2 5471,2 7286,5 8112,1 10418,3 12474,6 14401,0 16864,7 21693,4 37724,4 53484,8 65949,9 Farg`ona 248,4 327,1 527,5 646,1 840,8 1033,2 1367,0 1911,5 2423,8 2549,0 3265,5 4120,1 4596,9 5290,8 6596,4 7170,2 8040,7 9728,5 13613,8 18661,2 21701,2 Xorazm 50,0 70,0 99,9 127,1 151,4 214,8 257,6 301,9 368,9 422,0 628,6 852,4 1014,2 1297,2 1920,8 2616,0 2802,7 4070,4 6457,2 8538,6 9615,9 Toshkent sh. 292,2 422,0 671,3 951,4 1049,3 1247,4 1769,1 2450,5 3794,6 4843,7 6984,4 9628,9 12516,4 15531,3 15468,5 18986,1 23511,9 30459,6 43274,1 52747,5 66188,0 ¹⁾ dastlabki ma’lumot 3. Korxonada ishlab chiqarish jarayonini oshirish yo`llari O’zbekiston korxona korxonalari va butun xalq xo’jaligining ishlab chiqarish faoliyati samaradorligi bir qancha iqtisodiy ko’rsatkichlarni tahlil qilish asosida aniqlanishi mumkin. Ularning eng muhimlari quvvat yoki mahsulot birligiga to’g’ri keladigan kapital ko’yilmasi mikdori, mahsulot tannarxi, qo’shimcha kapital harajatlarning qoplanish madtsati, mehnat unumdorligi, mahsulot hajmining ko’payishi hom ashyo va materiallarning birligidan olinadign mahsulot hajmining ko’payishi yoki bir birlik mahsulot ishlab chiqarishda ularning harajat miqdori va uning belgilangan me’yor (reja) darajasiga nisbatan kamayishi, fond qaytimi, fond rentabelligi, dastgohlar unumdorligi, ish vaqti fondi va korxonaning ishlab chiqarish kuvvatidan foydalanish darajasi va boshqalardir. Ular nihoyatda ko’p va xilma - xildir. Ular qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: • mehnat resurslaridan foydalanish ko’rsatkichlari; • asosiy fondlardan foydalanish ko’rsatkichlari; • aylanma fondlardan, mablag’lardan foydalanish ko’rsatkichlari. Mehnat resurslari deyilganda inson kuchi tushuniladi, ya’ni ishchi va xodimlar tushuniladi. Korxona tarakqiyotining muammolari umumiy majmuida uni xodimlar bilan ta’minlash masalasi, ularning manbalari, tayyorlash va qayta tayyorlash shakllarini hamda ulardan oqilona foydalanish masalalarini aniqlash alohida o’rin egallaydi. Ayniqsa, bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarini kadrlar (xodimlar) bilan ta’minlash va ulardan oqilona foydalanish alohida ahamiyat kasb etadi. Xodimlar o’zlarining bilimi va ilmi, mehnat malakasi, ishlab chiqarish tajribasi va ma’naviyati bilan ishlab chiqarish kuchlarining muhim unsuri hisoblanadi. Ular fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirish, mehnat unumdorligini, mahsulot sifatini oshirish, tannarxini pasaytirish, asosiy va aylanma fondlardan foydalanishni yaxshilash orqali ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligini ta’minlaydilar. Ishlab chiqarishida nafaqat mehnat qurollari va mehnat buyumlari (ishlab chiqarish vositalari), balki kadrlar ham alohida ahamiyat kasb etadi. Aynan kadrlar ishlab chiqarishni boshqaradilar, joriy va istiqbolga tegishli rejalashtirishni va bashorat qilishni amalga oshiradilar, ishlab chiqarish vositalari va moliyaviy resurslarni harakatga keltiradilar. Kadrlarning bilimi, ilmi, kasbiy mahorati qanchalik yuqori bo’lsa, korxona faoliyatining ishlab chiqarish — iqtisodiy parametrlari shunchalik yuksak bo’ladi. Demak, korxona ishlab chiqarishning ahvoli, holati, rivoji uning kadrlar potentsiali bilan belgilanadi. Davlat kadrlar siyosatini jamiyat hayotining barcha tomonlariga raxbarlik saviyasini oshirish bilan, iqtisodiy-ijtimoiy va madaniy hayotning barcha sohalarida jamoa tashkilotlarining rahbarlik rolini kuchaytirish bilan bevosita bog’laydi. Davlat va nodavlat tashkilotlari kadrlar bilan ishlashni muttasil nazorat qilib boradilar va mahalliy sharoitlarni hisobga olgan holda kadrlar masalasida Prezident va Vazirlar Mahkamasining yagona yo’lidan og’ishmay yuradilar. Ishlab chiqarish xo’jalik faoliyatining har qanday sohasida natijalilik, samaradorlik ko’p jihatdan o’rta bo’g’in kadrlarga bog’liq. Ular rahbarlarning eng ko’p sonli kategoriyasi bo’lib, ishlab chiqarishga hammadan yaqinroq turadilar. SHu boisdan respublikada o’rta bo’g’in kadrlarga adohida ahamiyat beriladi. Kadrlar siyosatining mazmuni, uni amalga oshirishda amal qilinadigan bir qator tamoyillar mustaqillikka erishilgandan keyin butunlay o’zgardi. Kadrlar ishining usullari, shakllari, bu ishga yondashishning siyosiy va tashkiliy rahbarlik usullari haqidagi qoidalar qaytadan ishlab chiqildi. Ma’lumki, siyosat kishilar orqali yuritiladi. Har qanday tashkiliy masalalarni siyosatdan ajratish mumkin emas. SHu sababli, odatda xodimlarning ishchanlik va siyosiy xislatlariga; oshkoralikka va xodimlarni ochiq-oshkora tanlashga, rahbarlikning davomiyligiga rioya qilgan xolda ularni o’zgartirib turishga; kadrlarga ishonishga hamda ularga nisbatan qat’iy talabchan bo’lishga; davlatning asosiy vazifalari va xodimlarning shaxsiy kobiliyatlariga muvofiq tarzda kadrlarni joy-joyiga qo’yishga; ularning ajoyib fazilatlari va kamchiliklarini o’rganishga; xo’jalik va siyosiy rahyuardarning g’oyaviy-nazariy saviyasini muttasil oshirib borishga katta ahamiyat bariladi. Kadrlar siyosagining dolzarb muammolari Prezident asarlari va nutqlarida nazariy jihatdan chuqur mushohada etilgan va har taraflama asoslab berilgan. Kadrlar siyosati Oliy Majlis tomonidan ko’rib chikilmoqda, ko’pgina qonun va qororlarda o’z ifodasini topmoqda. 1997 yilning avgust oyida «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» qabul qilindi va ta’lim tizimining aniq strategiyasi yaratildi. Bu dasturning maqsadi - ta’lim sohasini tubdan isloh qilish, uni o’tmishdan qolgan mafkuraviy qarashlar va sarqitlardan to’la xalos etish, rivojlangan demokratik davlatlar darajasida, yuksak ma’naviy va ahloqiy talablarga javob beruvchi yuqori malakali kadrlar tgayyorlash Milliy tizimini yaratishdir. Ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligiga asosiy fondlar juda katta ta’sir ko’rsatadi. Asosiy fond deb, ishlab chiqarish jarayonida uzoq vaqt bevosita va bilvosita qatnashib, moddiy boyliklar yaratishda ishtirok etadigan va tabiiy qiymatini saqlagan holda o’z qiymatini ishlab chiqarilayotgan mahsuloga qisman o’tkazadiganya mehnat vositalariga aytiladi. Ular ish bajarishda, xizmat ko’rsatishda va mahsulot ishlab chiqarishda qatnashadilar, ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirish uchun sharoit yaratadilar, mehnat buyumlari va tayyor maxsulotlarni saqlash va ularni bir o’rindan ikkinchi o’ringa tashish kabi ishlarni bajaradilar. Asosiy fondlarni takror ishlab chiqarish, rejalashtirish, hisob-kitob qilish, ulardan foydalanishning samaradorligini ifodalash uchun juda ko’p ko’rsatkichlar kerak bo’ladi. Ularni bir necha guruhlarga bo’lish mumkin: -asosiy ishlab chiqarish fondlarining qiymatini ifodalovchi ko’rsatkichlar; - ulardan foydalanish darajasini, ularning samaradorligini ifodalovchi ko’rsatkichlar; -ishlab chiqarish fondi bilan kurollantirish darajasini ifodalovchi ko’rsatkichlar; - integral ko’rsatkichlar. Bu ko’rsatkichlar tizimida ayniqsa, fond qaytimi ko’rsatkichi va fond rentabellik ko’rsatkichi alohida o’rin egallaydi. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning asosiy omillaridan biri mavjud ishlab chiqarish fondlaridan foydalanishni yaxshilashdir. Ulardan samarali foydalanish masalasi ayniqsa, bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida yanada dolzarblashadi. SHuning uchun ham O’zbekistonda ulardan har taraflama unumli foydalanishga alohida e’tibor berilmoqda. Ishlab chiqarish quvvatlaridan qanchalik to’la va unumli foydalanilsa, ko’proq mahsulot ishlab chiqariladi, mahsulotning tannarxi kamayadi, korxonaning foydasi va samaradorligi oshadi. Korxonaning ishlab chiqarish kuvvati vaqt birligi ichida belgilangan assortiment va nomenklatura, mavjud dastgohlar, ishlab chiqarish maydonlaridan to’liq foydalangan holda mahsulot ishlab chiqarish imkoniyatini ifodalaydi. Korxonaning ishlab chiqarish quvvati natura birligida o’lchanadi. Ishlab chiqarishda turli uskunalardan foydalanish, korxonaning quvvati asosiy texnologak jarayonlarni bajaradigan yetakchi tsexlar, bo’linmalar yoki agregatlarning kuvvatlariga binoan hisoblanadi. Asosiy fondlardan va ishlab chiqarish quvvatidan foydalanishni yaxshilash ijtimoiy ishlab chiqarishning samaradorligini oshirishga, kapital mablag’ sarflamay, qo’shimcha mahsulot ishlab chiqarishga, mehnat unumdorligi va samaradorlik o’sishiga hamda mahsulot tannarxini kamaytirishga imkon yaratadi. SHuning uchun ham hozirgi sharoitda respublikada ulardan unumli foydalanishga katta e’tibor berilmoqda.