Sanoat korxonasini joylashtirish va boshqarishni geografik tadqiq etish Reja: 1. Texnik loyihalarni asoslashda geografik tadqiqotlar atijalaridan foydalanish 2. Soha kompleks dasturlarini amalga oshirishda geografiyaning ahamiyati 3. Kompleks mintaqaviy loyihalarni amalga oshirishda geografiyaning o’rni 4. Tabiat va inson resurslari hamda ularni iqtisodiy-geografik baholash Sanoat korxonalarini muayyan bir hududda joylashtirish juda murakkab masalalardan biridir. Bu borada ko’plab tabiiy, ijtimoiy va iqtisodiy omillarini hisobga olish lozim. Avvalo, sanoat korxonasi qanday xomashyo asosida ishlab, qanday tayyor mahsulot chiqarishi aniqlanadi. Atmosfera havosi va suv havzalariga qanday chiqindilarni chiqarishi, bu chiqindilarning kimyoviy tarkibi, zarar yetkazish darajasi e’tiborga olinadi. Korxonaga tegishli bu masalalar jiddiy tahlil qilinganidan so’ng uni joylashtirish uchun hudud tanlanadi. Tanlangan hudud korxonani joylashtirish va uning muntazam faoliyat ko’rsatishi uchun har jihatdan qulay bo’lishi lozim. Dastlab korxona joylashtiriladigan hududning relyefi, uni tashkil qilgan yotqiziqlar tarkibi, yer osti suvlari me’yori, iqlimi (ayniqsa, shamol yo’nalishi), yer usti suvlari xususiyatlari, tuproq va o’simlik qoplamlari, aholi yashash joylari o’rganiladi. Korxona zararli chiqindilarni ko’plab chiqaradigan bo’lsa (ko’mir asosida ishlaydigan GRES,qora va rangli metallurgiya korxonalari),ularni aholi yashaydigan manzilgohlardan uzoqda,shamol yo’nalishiga teskari bo’lgan hududlarda joylashtirish lozim.Buxoro viloyatidagi Qorovulbozor neftni qayta ishlaydigan,Qashqadaryo viloyatidagi tabiiy gazni qayta ishlaydigan Muborak va Sho’rtan kimyo sanoati majmualari aholi manzilgohlaridan ancha uzoqda, cho’lda joylshganligi sababli ulardan tabiat va inson ko’radigan zarar oz miqdorda. Aholi zich yashaydigan vohalarda sanoat korxonalarini joylashtirish juda murakkabdir. Oltiariq va Farg’ona neftni qayta ishlash korxonalari qurulishida hududning ba’zi xususiatlari e’tiborga olinmaganligi tufayli keyingi vaqtlarda jiddiy ekologik muammolar yuzaga kelmoqda. Chunonchi, Oltiariq neft mahsulotlarining singib o’tishi tufayli yer osti suvlari ifloslanmoqda, tuproq tarkibi buzilmoqda. Quvasoydagi sement ishlab chiqaradigan korxona atrof-muhitni ko’pdan beri chang bilan ifloslab kelmoqda, chunki u baland tog’ yonbag’irlari bilan o’ralgan botiqda joylashgan. Paxta tozalash korxonalari ham asosan vohalarda joylashgan. Ulardan atrof- muhit ancha zarar ko’radi, ko’p miqdorda chang ajralib chiqishi sababli, havo ifloslanadi. Binobarin, sanoat korxonalarini joylashtirishda albatta, mahalliy tabiiy sharoit va aholi manzilgohlarining joylashuv xususiyatlari hisobga olinib, qurilish geografik tadqiqotlar orqali amalga oshirilishi kerak. Geograflar bu boradagi tadqiqot ishlarini olib borishda dala izlanishlari natijalariga, statistik ma’lumotlariga tayanadilar. Bunda ular kartografik, qiyosiy, statistik, matematik va boshqa tadqiqot usullaridan foydalanadialr. Bu usullar nafaqat yirik hududiy birliklarni o’rganishda, balki kichik bir ishlab chiqarish korxonasini iqtisodiy-geografik baholashda ham qo’l keladi. Bunda eng muhimi korxona qurish uchun aynan shu hudud tanlanganligining sababini aniqlash va uning iqtisodiy-geografik o’rnini baholash, iqtisodiy rayon majmuasi, xo’jalik tarmog’i nuqtayi nazaridan iqtisodiy samaradorligini aniqlashdan iboratdir. Bundan tashqari korxona iqtisodiy-geografik tahlil qilishda quyidagi ko’rsatkichlar e’tiborga olinadi: - Korxonaning hududiy tarkibi, ya’ni uning alohida bo’limlari (sexlari)ning, zavod transport tugunining joylashishi ; - Korxonaning iqtisodiy aloqalari (mahsulot va qiymat birligida), qancha nahsulot ishlab chiqariladi, qanday xomashyo va yoqilg’i qancha miqdorda qabul qilinadi ; - Asosiy mahsulot turlarining tannarxi (bunda xizmatchilarga to’lanadigan ish haqi, o’zlashtirish va tabiiy muhitni muhofaza qilishga to’lanadigan mablag’, shuningdek, transport xarajatlari alohida ko’rsatilsdi) va korxonaning foydasi (yoki zarari) aniqlanadi ; - Xizmatchilarning soni, ularning doimiyligi, almashinuvi va qayerdan ishga qatnashi ; - Korxonaning atrof muhitga ta’siri. Korxonani tadqiq etishda korxona ishchilari bilan suhbatlashish, korxonaning tarixi bilan tanishish muhim ahamiyat kasb etadi. 1. Texnik loyihalarni asoslashda geografik tadqiqotlar natijalaridan foydalanish Texnik loyiha ma’lum muhandislik ma’lumotiga ega bo’lgan mutaxasislar tomonidan ishlab chiqiladi. Lekin hozirgi zamon loyihalari tabiat bilan jamiyat munosabatlarining ko’p jabhalarini o’z ichiga olganligi sababli yetarli darajada murakkab hisoblanadi. Shu sababli, bu borada faqat loyihaning muhandislik jihatlari bilan chegaralanib qolmasdan, loyihaning xususiyati va tabiatga bo’ladigan funksional ta’siri ham e’tiborga olish kerak bo’ladi. Bu borada geografik izlanishlar va loyihaning uzoq muddat hizmat qilishi uchun uni geografik jihatdan asoslash lozim bo’ladi. Irrigatsiya va melioratsiya tadbirlarini asoslash. Yirik yer maydonlarini sug’oriladigan dehqonchilik maqsadlarida o’zlashtirish gidromeliorativ tadbirlar jumlasiga kiradi. Sug’orishni tashkil qilish uchun ajratilgan hudud geografik nuqtayi nazardan chuqur o’rganilishi keyinchalik turli noxush hodisalar kelib chiqishining oldini oladi. Avvalo, hudud qanday landshaftlarni egallaganligi aniqlanadi. Chunonchi, daryo terrasasi, soyning konus yoyilmasi, prolyuvial tekislik, daryo deltasi va boshq. Shundan so’ng atrofdagi tabiiy geografik hududlarning xususiyatlari, sug’oriladigan dehqonchilikda foydalanilishi yoki tabiiy yaylov (lalmi dehqonchilik)da ishlatilishi aniqlanadi. Tog’ yonbag’rida joylashgan bo’lsa, sel, surilma, jar eroziyasi kabi halokatli hodisalar ta’siriga berilishi hisobga olinadi. Shuningdek, yangi yerlar o’zlashtirilishi tufayli quyidagi joylashgan, ilgaridan foydalanib kelinayotgan yerlarga yetkaziladigan zarar tahlil qilinadi. Irrigatsiya va melioratsiya tarmoqlarini loyihalashda ularni relyefning qanday joylaridan o’tishini aniqlash ham amaliy ahamiyatga ega. Bu holda gruntning litologik tuzilishini o’rganish zarur bo’ladi. Shag’al tosh mavjud bo’lgan joylarda sug’orish tarmoqlarini loyihalash suvning katta qismi zaminga shimilib ketishiga sabab bo’ladi va boshqa bir joyda yer betiga yaqinlashib, botqoqlanish yoki sho’rlanishga olib keladi. Suv omborlari loyihalarini asoslash. Suv omborlari o’ziga xos murakkab inshoot. Ularni faqat relyefi jihatdan qulay bo’lgan joylardagina qurish samaralidir. Suv omborlarining tog’ vodiylari va etaklarida qurilishi har jihatdan foydalidir, chunki suv ortiqcha bug’lanishga sarflanmaydi, suvning sizib o’tishi ancha kam bo’ladi. Eng muhimi, suv kanallarga o’zi oqar holda taqsimlanadi. Bu mintaqada suv har doim toza, sho’rlanmagan bo’ladi. Tog’ daryosi va soylarda suv omborlarini qurish ancha yengilroq kechadi, chunki vodiyda o’zan baland to’g’on bilan to’silganidan so’ng uning orqasida katta hajmda suv to’planadi. Chorbog’, Ohamgaron, Janubiy Surxon va boshqa suv omborlari shu usulda qurilgan. Bu usuldagi qurilish katta mablag’ talab qilmaydi. Avvalo, suv ombori qurilishi mumkin bo’lgan eng qulay joylarni tanlash, to’g’on ko’tariladigan joyning muhandis-geografik xususiyatlari barcha talablarga javob berishini ta’minlash lozim. Qurilish amalgam oshiriladigan joyda istiqomat qiladigan aholi soni ko’p bo’lmasligiga, sug’orishda yaroqli yerlar suv ostida qolmasligiga, tabiatning so’lim go’shalari buzilmasligiga ahamiyat beriladi. Tog’ vodiylarida yirik (hajmi 1,5-2 kub km.) suv omborlari qurilganidan ko’ra kichikroq (0,3-0,4 kub km. va undan kam) hajmdagilari loyihalangani ma’qulroq. Chunki kuchli yer silkinishi bo’ladigan tog’li o’lkalarda juda katta suv havzalarini qurish ancha xavfli. Sanoat korxonalarini joylashtirish. Geografik nuqtayi nazardan sanoat korxonalari xo’mashyo bazasiga yaqin va ishchi kuchlari ko’p bo’lgan hududlarda bunyod etilsdi. Lekin shu bilab birga sanoat korxonasini qurish uchun zarur bo’lgan sharoitlar ham ma’;um darajada hisobga olinadi. Hududning meteorologik va relyef sharoitlari, gruntning litologik tarkibi doimo e’tiborda bo’ladi. Kimyoviy mahsulot ishlab chiqaradigan korxonalar tog’ vodiylarida, yirik daryo yoqalarida, konus yoyilmasida joylashtirilmagani ma’qul. Tog’ vodiysida mahalliy shamol doimo tog’dan vodiy bo’ylab esadi, binobarin, korxona atmosferaga chiqargan chiqindilarni vodiyning quyi qismiga haydab keladi. Chirchiq-Ohangaron, Surxandaryo vodiylarida shunday ahvolni kuzatish mumkin. Daryo bo’ylarida joylashgan korxonalar o’z chiqindilarini unga oqizib keladi, natijada suv turli chiqindilar bilan ifloslanadi. Zarafshon, Chirchiq, Ohamgaron, Surxandaryo suvlarining iflosligi korxonalar tashlayotgan oqava suv turli chiqindilar bilan izohlanadi. Konus yoyilmasida qurilgan korxonalar grunt suvlarini ifloslaydi. Shu jihatdan qaraganda sanoat korxonalarini loyihalashda albatta atrof-muhit ifloslanishining oldini olishga ahamiyat berilishi lozim. Shaharsozlik loyihalarini asoslash. Aholi yashash joylari: shahar, shaharcha, qishloq bunyod etilihida tabiatning go’zal, xushmanzara va falokatli tabiiy hodisalardan uzoqda bo’lgan hududlar tanlanadi. Chunki ular vaqt o’tishi bilan aholi sonining ortishi natijasida kengayib boradi. Hozirgi vaqtda turli joylarda foydali qazilmalarning topilishi va ularni qazib olish, qayta ishlash korxonalari, yirik GRES, gidrotexnik inshootlar qurilishi, gaz va suvni quvurlarda tashishga xizmat qiluvchi kompressorlarning ishga tushirilishi munosabati bilan shu joylarda shaharchalar buyod etilmoqda. Vohalarda, xususan sug’oriladigan hududlarda shahar va qishloqlar relyefning balandroq joylarida, yirik kanal yoki daryo bo’ylaridan kamida 3-4 km uzoqlikda qurilgani ma’qul. Chunki suv aholi yashash joylariga yer ostidan ta’sir ko’rsatadi. Balndroq bo’lgan joylarda grunt suvlari sathi ancha pastda bo’ladi. 6-jadval № O’rta Osiyodagi eng katta suv omborlari 1 Nomi Maydoni(km 2 ) Suv hajmi (mln m 3) Qaysi daryo havzasida 2 Buxtarma 5500 53000 Irtish 3 To’xtag’ul 284,0 19500 Norin 4 Rogun 180,0 12400 Vaxsh 5 Norak 98,0 10500 Vaxsh 6 Tuyamo’yin 790,0 7300 Amudaryo 7 Chordara 900,0 5700 Sirdaryo 8 Qayroqqum 513,0 4200 Sirdaryo 9 Chorvoq 40,0 2006 Chirchiq 10 Andijon 80,0 1750 Qoradaryo 11 Kattaqo’rg’on 83,6 845 Zarafshon 12 Jan.Surxondaryo 65,0 800 Surxondaryo 13 Chimqo’rg’on 44,4 449 Qashqadaryo 2. Soha kompleks dasturlarini amalga oshirishda geografiyaning ahamiyati Tabiat resurslaridan oqilona foydalanish va atrof-muhit holatini yaxshilash uchun mamlakat miqyosida bir necha sohalar bo’yicha ilmiy-amaliy dasturlar ishlab chiqilgan.Mazkur dasturlar bir necha yillarga mo’ljallangan bo’lib,uni bosqichma- bosqich amalga oshirib boriladi.Quyida ba’zi asosiy dasturlar mazmuni bilan tanishasiz. Suv muammolari dasturi. O’rta Osiyoda suv resurslari taqchiligi va unga nisbatan talabning tobora ortib borayotganligi tufayli, shuningdek, joylarda suvning sifati davlat andozalariga to’la javob bermayotganligini e’tiborga olib, mamlakatta suv muammolari dasturi qabul qilingan. Dasturning asosiy mazmuni suv resurslaridan oqilona va tejab foydalanish, korxonalarda suvdan aylanma (berk) texnologiyani joriy qilgan holda fodalanishni yo’lga qo’yish va boshqa jarayonlariga qaratilgan. Dasturni amalga oshirishda geografiyaning vazifasi avvalo suv resursning ma’lum sohalar bo’yicha taqsimlanishini hisob-kitob qilish, qor va yomg’irlardan vujudga keladigan suv oqimini, yer osti suvlari hisobiga yer usti suvlarining (va aksincha) to’yinishini asoslash, muzliklarning, ko’llar, suv omborlarining balansini hisoblab chiqish, suvning yerga singishi, bug’lanishi va boshqalarni o’rganishdan iborat. O’rta Osiyoda, shu jumladan, O’zbekistonda suvdan to’g’ri va ilmiy asosda foydalanishni yanada takomillashtirish, suvni iqtisod qilish ko’p hollarda sug’oriladigan dehqonchilikda uning oqilona ishlatilishiga bog’liq. Shuning uchun sug’orishda eng zamonaviy usullarni qo’llash zarur. Hozirda qishloq xo’jaligida samarali hisoblangan yomg’irlatib, tuproq ostidan va tomchilatib sug’orish usullari tatbiq qilina boshlandi, lekin ular juda kichik maydonlarda amalgam oshirilmoqda. Suv muammolari murakkab, ko’p qirrali va ko’p sohalidir. Ular uzoq muddatli mashaqatli tadqiqotlar olib borishni taqozo etadi. Sug’oriladigan yerlar dasturi. O’zlashtirilgan yerlar quruq iqlim sharoitida eng mahsuldor yer hisoblanadi. Bir yil mobaynida bunday yerlardan uch martagacha ekin ekib, hosil olish mumkin. Lekin respublikada sug’oriladigan yerlardan oqilona foydalanilmoqda deb bo’lmaydi. Ularning katta qismi sho’rlangan, eroziya vas hamol katta maydonlarga o’z ta’sirini ko’rsatib kelmoqda. Har yili jala yog’ishi va sel hodisalari natijasida yerdan unumli foydalanish darajasi pasayib ketadi. Demak, sug’oriladigan yerlardan foydalanish ko’rsatkichlarini oshirish uchun ularning unumdorligini va meliorativ sharoitlarini yaxshilash zarur bo’ladi. Geograflarning yerdan mahsuldorligini oshirishdagi asosiy vazifasi – mahalliy tabiiy sharoitni chuqur o’rganga holda, ularning shamol va suv eroziyalariga berilishini iloji boricha kamaytirish yo’llarini asoslash hamda meliorativ sharoitlarini tubdan yaxshilashning litogolik-geomorfologik va gidrogeologik asoslarini ishlab chiqishdan iboratdir. Tabiat muhofazasi va ekologik muammolar yechimi. Tabiat muhofazasi sohasida geograflarning o’rni alohida ahamiyatga ega. Geografiyaning barcha ilmiy- tadqiqot ishlari va amaliy ishlanmalari tub mohiyati bilan tabiat muhofazasiga bag’ishlangan. O’zbekistonda tabiat muhofazasi zarur bo’lgan va ekologik vaziyatning jiddiylashuvi kuchayib borayotgan hududlar mavjud. Chunonchi, Orolbo’yi, Zarafshon vodiysi, Chirchiq-Ohangaron vohasi ekologik sharoitning murakkabligi bilan ajrakib turadi. Fanning vazifasi bu holda atmosfera havosiga va suv havzalariga chiqarilayotgan chiqindilarning tabiiy muhitga va insonga keltiradigan zararlarining ekologik va ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarini tahlil qilish, chiqindilarning atrof-muhitga ta’sir radiusini va uning mintaqalarini bilish, ularning ta’siri natijasida tabiatda yuz beradigan turli ekologik o’zgarishlarni hozirda va istiqbolda vujudga kelishini asoslashdan iborat. barcha ma’lumotlar asosida xaritalar tayyorlanadi va ularni tegishli rahbar tashkilotlar diqqatiga havola qilinadi. Tabiatni muhofaza qilishda eng samarali faoliyatlardan biri ma’lumotlarni va vaziyatni xaritalarga tushirish yo’li bilan tadqiqot natijalarini mutaxassislarga va keng jamoatchilikka ko’rsata bilishdir. Tabiatni muhofaza qilish va ekologik vaziyatlarni xaritalarda aks ettirish bilan mazkur muammo to’g’risida ko’plab ma’lumotlarni qisqa, ixcham va aniq holda tegishli mutaxassislarga yetkaziladi. Xaritalar muammoning tarkib topishi, hozirgi holati va kelajakda yanada o’zgarishini tadrijiy holda ko’rsata oladi. Bu jihatdan xaritalar ushbu muammoni tezroq hal etishga yaqindan yordam berishi mumkin. 3. Kompleks mintaqaviy loyihalarni amalga oshirishda geografiyaning o’rni Tabiat muhofazasi bilan bog’liq bo’lgan ko’pgina mintaqaviy muammolar o’zining dolzarbligi va tobora jiddiylashuvi, tang ekologik vaziyatlarning tarkib topishiga olib kelishi bilan ajralib turadi. O’zbekistonning barcha yirik hududlarida o’ziga xos tabiat muhofazasiga oid muammolar mavjud. Farg’ona vodiysi, Chirchiq- Ohangaron vodiysi, Qizilqum, Orolbo’yi, Ustyurt, Zarafshon vodiysi va boshqa hududlarida turli hududiy muammolar yuzaga kelganki, ularni ma’lum dastur asosida tizimli yondashuv asosida hal qilish lozim bo’ladi. Quruq iqlim mintaqasida cho’llashishga qarshi kurash loyihasini amalgam oshirish. Cho’llashish arid mintaqada ekotizimlar mahsuldorligining kamayib ketishi bilan bog’liq. Cho’llarda muntasil qorako’l qo’ylarining boqilishi tufayli yaylovlarning mahsuldorligi pasayib boradi. Buning ustiga avtomobillarning betartib harakati, turli inshootlarning qurilishi, ma’danlarni qazib olish uchun burg’ulash, karyerlarning vujudga kelishi, yo’llar bunyod qilinishi natijasida, turli texnik vositalar harakat qilishi tufayli o’simlik va tuproq eziladi, shamol harakati natijasida qum uyumlari va botiqlari tarkib topadi. Ushbu jarayonlar tufayli yaylovlarning mahsuldorligi kamayib ketadi, ba’zan yalang qumlik tarkib topishi esa yaylovlarning nihoyatda kambag’allashib ketganidan darak beradi. Bu hodisa cho’l yaylovlarining cho’llashishi deb ataladi. Cho’llashish sug’oriladigan yerlarga ham xos bo’lgan hodisa. Vohalar tuproq- meliorativ sharoitlarning og’irlashuvi, eroziya va shamolning faollashuvi sababli tuproqning chirindili yuqori qatlamlarining yuvilishi yer hosildorligini birmumcha pasaytiradi. Daryo suvlarining oqimi suv omborlari gidrouzellar qurilishi natijasida jilovlanishi bilan ularning bahorda toshib, yozda to’lib oqishiga chek qo’yiladi. Boz ustiga, daryo suvlarining minerallashuv darajasi ortib, ifloslanishi yuz bermoqda. Bu hol daryo qirg’oqlaridagi to’qayzorlarni cho’llashishga mahqum qilmoqda. Suv sathining keskin darajada tushib ketishi bilan grunt suvlarining yuzasi ham pasaydi. Daraxtli va butali to’qaylarning namga bo’lgan talabi ba’zi joylarda butunlay qondirilmayapti. Bu hol ularning qurishiga olib keldi. Daryo sohilidagi Qizilqum, Bodayto’qay va Zarafshon qo’riqxonalarining to’qay o’simlilari ham shu ahvolda. Binobarin, ular cho’llashishga berilgan. Suni’y usulda to’qayzorlarni suv bilan ta’minlash har doim ham yuqori samara bermaydi. Cho’llashishga qarshi kurash ma’lum loyihalar asosida amalgam oshiriladi. Buborasida qumliklar, platolardagiyaylovlar, vonalar, daryo deltalari, tog’ etaklari yaylovlari uchun alohida tuzilgan loyihalar asosida kurash usullari ishlab chiqiladi, ma]lum davrlarda amalgam oshiriladigan ishlar dasturi asoslanadi. Bu jarayonga qarshi kurash asosida eng avvalo o’rta masshtabda (1:300000- 1:500000) cho’llashish xaritasi tuzilishi lozim. Xarita landshaft asosida yaratilishi zarur, chunki bunda tabiiy sharoit butun hududda differensial ko’rinishda ko’rsatiladi. Har bir landshaft konturi cho’llashishning turi, darajasi va sababini aks ettiradi. Bu holda qaysi konturda qanday kurash choralarini qo’llash mumkinligi ravshanlashadi. Falokatli tabiiy hodisalarning oldini olish loyihalari. Halokat keltiruvchi tabiiy hodisalarini o’rganish geograflarning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Surilma, tog’ qulashi, sel, jar eroziyasi, qor ko’chkishi kabi tog’ yonbag’irlari va etaklarida sodir bo’ladigan hodisalarni ayni rivojlanish o’choqlari va mintaqalari (areallari) ni xaritalarga tushirish birinchi navbatda bajariladigan vasifakar. Bu sohada geograf-mutaxasislada yetarli darajada tajriba mavjud. Har bir soy va daryo vodiysi u yoki bu tabiiy hodisaning rivojlanishi nuqtayi nazaridan o’rganib chiqilgan. Yirik shahar, sanoat korxonalari, qishloqlar atrofi doimiy kuzatuvda. Shuning uchun ham ularning ta’sir doirasida ofatlar kamroq bo’lishiga erishilmoqda. Ammo ko’rilayotgan chora-tadbirlarga qaramasdan vaqt-vaqti bilan tabiiy hodisalar sodir bo’lib turibdi, odamlar orasida qurbonlar bo’lmoqda, halq xo’jalik obyektlariga katta zarar yetmoqda. Falokatli hodisalarning oldini olish borasida, respublikada ularning vujudga kelish makonlarini chuqur o’rganish maqsadida har bir soy va daryo vodiysi ehtimol tutilayotgan hodisa nuqtayi nazaridan o’rta va yirik masshtabli xaritalarga tushirilishi bilan birga, ularning bashorati, baholanishi va hatto pasporti tuzilishi zarur bo’ladi. Ma’lum vaqt mobaynida ularning aniq nazorati amalga oshirilishi darkor. 4. Tabiat va inson resurslari hamda ularni iqtisodiy-geografik baholash Tabiat va uning geotizimlari butun sayyora miqyosida murakkab hosila, ular doimo tadrijiy o’zgarishda, rivojlanishda va o’z qonuniyatlari hamda qonunlari asosida mavjud. Tabiat qonunlari jamiyat qonunlariga mos kelmaydi, tabiat o’z qonunlari negizida rivojlanadi, jamiyat qonunlarini tabiyatga qo’llab bo’lmaydi. Binobarin, inson tabiat qonunlari va qonuniyatlarini mukammal bilishi, idrok etishi, ularga rioya qilishi zarur. Tabiatdan foydalanish jarayonida mazkur qonunlarni e’tiborga olg an holda resurslarni xo’jalik muomalasiga kiritish muhim masala. Bu holda nazariy va amaliy bilimlarni to’liq egallagan holda tabiatdan foydalanish tobora zarur bo’lib bormoqda. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tabiiy resurslardan foydalanish. Respublikamiz mustaqillikka erishganidan so’ng tabiiy boyliklardan foydalanishning iqtisodiy mexanizmlari ishlab chiqilgan bo’lib, ularga amal qilish zarurati ekologik va iqtisodiy vaziyatdan kelib chiqmoqda. Tabiatdan foydalanish mexanizmi bozor munosabatlariga o’tish sharoitida quyidagi elementlarni o’z ichiga oladi: a) tabiat resurslaridan foydalanishning pulliligi; b) tabiatni muhofaza qilish faoliyatini iqtisodiy rag’batlantirish tizimi; c) atrof-muhitni ifloslantirganlik uchun jarima to’lovi; d) tabiiy resurslardan foydalanish bozorini vujudga keltirish; e) tabiatdan foydalanish bo’yicha narxlarni takomillashtirish va boshqalar. Tabiat resurslaridan foydalanishning pullik tizimiga o’tish bozor iqsodiyoti uchun eng zaruriy tamoyil hisoblanadi. Boylik pul bilan baholanar ekan, undan foydalanish ham pullik bo’lishi lozim. Bunda boylikning sifati, qiymati, keltiradigan foydasi va boshqa iqtisodiy xususiyatlari e’tiborga olinmog’i lozim. Masalan, bizdan suvdan sug’orma dehqonchilikda foydalanilganlik uchun xo’jaliklar odatda davlatga pul to’lamaydilar, ammo ular ba’zan keragidan ko’proq xajmda suv olib ishlatadilar, suvni ifloslantiradilar va ortiqcha toza suvni tashlama sifatida markaziy kollektorlarga oqizib yuboradilar. Yerdan foydalanish jarayonida dehqonlar, fermerlar, bog’bonlar, chorvadorlar ishtirok etadilar. Yer davlat, umumxalq mulki, uni sotish va hadya etish mumkin emas, faqat samarali foydalanish uchun ma’lum muddatga berish mumkin. Bozor iqsodiyoti sharoitida yerdan foydalanishda uni mahsuldorligiga qarab baholash va shu asosda soliq masalalari, yerga o’g’it solish, almashlab ekish kabilarni hal etish maqsadga muvofiq. Bu borada O’zbekistonda yerdan foydalanishda jamoa xo’jaligi va uning tarkibida oila qudrati, paychilik, fermer xo’jaligi va boshqa yangi usullarda qishloq xo’jalik ishlab chiqarishini tashkil qilish tajribasini keng qo’llanilmoqda, bu yerga bo’lgan hurmat, uni e’zozlash, har bir qarichidan omilkorlik bilan foydalanishni ta’minlaydi. Tabiatdan foydalanish va amaliy geografiya. Tabiat boyliklaridan foydalanishda boshqa fan yutuqlari qatori geografiya erishgan ilmiy natijalarga asoslanish nihoyatda samaralidir. Chunki geografiya fani tabiatni, aholi va xo’jalik bilan bir butun tarzda o’rganadi. Binobarin, bu jarayonda tabiat qonunlari to’liq e’tiborga olinadi, tabiatga inson ta’sirining oqibatlari hisob-kitob qilinadi va shunga muvofiq ularni oldini olish choralari ishlab chiqiladi. Amaliy geografiya tabiat boyliklaridan foydalanish bo’yicha yetarli darajada tajriba, sinov ishlab chiqarish amaliyotiga ega. inson sug’orma dehqonchilik bilan kamida 5-6 ming va chorvachilik bilan 8-10 ming yildan beri shug’ullanib kelmoqda. Bu borada mavjud sohalar bo’yicha juda katta tajriba to’plandi. Bu tajribaning geografiyaga oid tomonlari ham mavjud. Masalan, qiya yonbag’irlardan foydalanishda yerni haydash, sug’orish, tuproqqa ishlov berish jarayonida nishablik xususiyatlarini hisobga olib ko’ndalangiga yerni haydash, juda ham qiya yerlardan yaylov sifatida foydalanish yoki terrasalash, ihotazorlar bunyod etish, eroziyaga qarshi maxsus gidrotexnik inshootlarni loyihalash. Sanoat korxonalarini joylashtirishda amaliy geografiyaning tadqiqot usullaridan keng foydalaniladi. Bu borada tog’ yonbag’irlari va vodiylarining tabiiy- geografik xususiyatlari, ayniqsa, suv va iqlimiy omillar, gruntlarning fizik hamda kimyoviy xossalari e’tiborda bo’ladi. Tog’ vodiylarining mahalliy shamollari odatda soy yoki daryo oqimining yuqori qismidan boshlanib, uning etagi tomon harakatlanadi. Shamol havodagi barcha chang va chiqindalari olib ketadi, agar tog’ vodiysida sanoat korxonalari mavjud bo’lsa, ularning havoga chiqargan chiqindilarini vodiy boylab yoyadi, oqibatda atrof-muhit ifloslanadi. Bundan shunday xulosa chiqarish mumkinki, tog’ vodiylariga sanoat korxonalarini joylashtirishda mahalliy shamollar harakati albatta e’tiborga olinishi lozim, sanoat ishlab chiqarishda chiqindisiz yoki yopiq siklli texnologiyaning tatbiq etilishi maqsadga muvofiq. Shuningdek, korxonalar yer usti va yer osti suvlarini turli oqava suvlar bilan ifloslaydi, bu hodisa ham diqqat-e’tiborda bo’lishi darkor. Demak, barcha sohalarda amaliy geografiyaning tavsiyalari va ko’rsatmalarining hisobga olinishi tabiatdan foydalanish samaradorligini oshiradi. Bilimingizni sinab ko’ring: 1. Ishlab chiqarish jarayoni qachon vujudga keladi? 2. Ishlab chiqarish omillari tarkiban nimalardan iborat? 3. Ishlab chiqarish o’zining maqsad-mohiyatiga ko’ra qanday qismlarga ajratiladi? Ularni ta’riflab bering. 4. Tadbirkorlik omili deganda nimani tushunasiz? 5. Moddiy omillar qanday qismlardan iborat? 6. Ishlab chiqarishni hududiy tashkil etishning asosiy omillarini ta’riflang. 7. Ishlab chiqarishni joylashtirish omillarini guruhlashtirishning mohiyari nimadan iborat ? 8. Ishlab chiqarish tarmoqlarini joylashtirishda omillar ahamiyatini aniqlovchi formula yordamida biron tarmoqqa mansub korxonani joylashtirishni tahlil eting. 9. Bozor iqsodiyoti omili deganda nimani tushunasiz ?