SANOAT MENEJMENTNING TASHKILIY TUZILISHI Reja: 1. Menejmentning tashkiliy tuzilishi to‘g‘risida tushuncha. 2. Iqtisodiyotni boshqaruv tashkilotlari 3. Boshqarishning tashkiliy tuzilmasi 4. Menejmentning tashkiliy tuzilmalarini tashkil qilish 1. Boshqarish strukturasi to‘g‘risida tushuncha "Struktura" lotincha so‘z bo‘lib, narsalar tarkibiy qismlarining o‘zaro bog‘liq ravishda joylashishi, tuzilishini bildiradi. Boshqarish strukturasi deganda boshqaruv maqsadlarini amalga oshiruvchi va funktsiyalarini bajaruvchi bir-biri bilan bog‘langan turli boshqaruv organlari va bo‘g‘inlarining majmui tushuniladi. Boshqarishning u yoki bu vazifalarini hal qilish uchun muayyan organlar tuziladi. Boshqarish organlari tizimi, quyi organlarning yuqori organlarga bo‘ysunishi va ular o‘rtasidagi o‘zaro aloqa boshqarish strukturasi tushunchasini tashkil qiladi. Bunday struktura odatda "boshqaruv a’’arati strukturasi"deb yuritiladi. U bironbir boshqaruv organining (vazirlikning bosh-qaruv a’’arati, korxonaning boshqaruv a’’arati va h.k) bo‘limlari tarkibini bildiradi. Bo‘linmalar yig‘indisi, ularning tarkibi va o‘zaro aloqa shakllari korxonalarning ishlab chiqarish strukturasini tashkil etadi. Har bir korxona o‘ziga xos ishlab chiqarish strukturasiga egadir. Shunday qilib, boshqarishning maqsadlari, funktsiyalari, vazifalari, ob’ektlari va organlari uning tashkiliy strukturasini belgilab beradi. Tashkiliy strukturalarni hosil qiladigan boshqarish organlari boshqaruv bo‘g‘inlari va boshqaruv bosqichlari shaklida bo‘ladi. Boshqarish bo‘g‘ini — bu boshqarishning ayrim yoki qator funktsiyalarini bajaruvchi mustaqil strukturasi bo‘limlaridir (15-jadvalga qarang). Bu bo‘limlar o‘rtasidagi bog‘lanish va aloqalar gorizontal xarakterga ega. Boshqarish bosqichi — bu ierarxiyaning muayyan darajasida amal qiladigan bo‘g‘indir. Masalan: Vazirlik —> birlashma —> korxona —> tsex —> uchastka Boshqarish bosqichlari bir boshqarish bo‘ganshshng ikkinchisiga, odatda, quyi bo‘g‘inning yuqori bo‘g‘inga izchillik bilan bo‘ysunishini ko‘rsatadi. Bu vertikal bo‘yicha bo‘linishdir. Barcha bo‘g‘in va bosqichlarning tarkibi va ularning o‘zaro bo‘ysunish tartibi, har bir boshqaruv organi va bo‘g‘inning huquq va burchlari, shuningdek, ular o‘rtasidagi munosabatlar tartibi, axborot kabi boshqarishning tashkiliy unsurlari boshqarish tizimini tashkil qiladi. Boshqarish tizimi turli miqyoslarga ega bo‘lishi mumkin. CHu-nonchi: butun xalq xo‘jaligini (sanoatlarni va mamlakat tumanlarini) boshqarish; har bir sanoat va tuman tasarrufidagi karxonalarni boshqarish; korxonalar ichidagi bo‘limlarni (tsexlar, uchastkalar va hokazolarni) boshqarish. Boshqarish strukgurasini guruhlash belgilari vositasida yanada yaqqollashtirish mumkin. Quyidagi belgilar boshqarish strukturasini aniqyaovchi belgilari xisoblanadi 12.1 jadval Boshqarish strukturasini belgilovchi omillar № Belgilar guruhlari Belgilar va omillar 1 . Strukturani aniq-lovchi belgilar * boshqarish maqsadi * boshqarish funktsiyalari va vazifalari * xizmat qilinadigan mintaqalar va iste’molchilar guruhi * ish vakti rejimi, intervali va boshq. 2 . Strukturaga ta’sir qiluvchi omillar * tashqi muxlt * texnologaya * korxonaning katta-kichiqligi * biznes strategiyasi * xodimlar soni * qabul qilinadigan qarorlar tizimi * shakllangan struktura va boshq. 3 . Strukturani opti- mallashtiruvchi belgilar * yuqori malakali xodimlarga ega bo‘lgan, unchalik katta bo‘lmagan bo‘limlar va bo‘g‘inlar * ko‘ bo‘lmagan boshqaruv bo‘g‘inlari * o‘zgarishlarga nisbatan sezgirlik va hozir-javoblik * yuqori darajadagi unumdorlik * ast darajadagi xarajatlar * ish grafigining bevosita istehmolchilarga moslashganligi . Ko‘rinib turibdiki, boshqarish maqsadi, funktsiyalari va vazifalari boshqarish strukturasini aniqlovchi eng dastlabki belgilardan hisoblanadi. Shu o‘rinda shuni tahkydlash lozimki, ko‘gina hollarda yangi korxona yoki muassasalarni tuzish ‘aytida avval boshqarish bosqichlari va bo‘g‘inlarining tarkibi, boshqarish a’arati shtatlari belgilanadi, so‘ngra ular o‘rtasida funktsiyalar taqsimla-nadi. Holbuki, bu jarayon aksincha bo‘lishi kerak, yahni dastlab maqsadga binoan funktsiyalar soni aniqlanishi, shundan so‘ng boshqarish strukgurasini tashkil etishga kirishish kerak. Masalan, agar funktsiya miqyosi uncha katta bo‘lmasa, u hodtsa mazkur korxonada bironbir bo‘linmani tashkil qilishga yoki qo‘shimcha lavozimni kiritishga hojat bo‘lmaydi. 1.2. Iqtisodiyotni boshqaruv tashkilotlari Boshqarishning tashkiliy strukturasi boshqarish oldida turgan vazifalarni muvaffaqiyatli hal etishga yordam beradigan qilib tuzilishi kerak. SHu nuqgai nazardan bu strukgura quyidagi talablarga javob berishi lozim: 1. Boshqarsh strukturasida bo‘g‘in va bosqichlar soni optimal bo‘lishi kerak. Bo‘g‘in va bosqichlar sonining asossiz ko’payib ketishi: - boshqaruv apparatini saqlash xarajatlarining ortib ketishiga; - axborotlarning o‘tish yo‘li va vaqtining cho‘zilib ketishiga; - boshqarishda parallelizm va takrorlanishlarning vujudga kelishiga; - boshqarishda mas’uliyatsizlik unsurlarining tug‘ilishiga va pirovardda boshqaruv samarasining pasayishiga olib keladi. 2. Boshqarsh’ strukturasi boshqarish a’aratinivg o‘erativ ishla’shni ta’minlashi lozim. Bu faoliyat joriy vazifalarni o‘z vaqgida va mohirlik bilan tez hal etishda namoyon bo‘ladi. Bunga ishlab chiqarishning miqyosi, murakkabligi, boshqarish ob’ektlarining joylashuvi ham tahsir ko‘rsatadi. Shunday qilib, boshqarish strukgurasi qanchalik mukammal bo‘lsa, ishlab chiqarish jarayoniga tahsir o‘tkazish shunchalik samarali amalga oshiriladi. Boshqarishning quyidagi asosiy tashkiliy strukguralari ma’lum (12.1-chizma). 12.1-chizma. Boshqarsh strukturalarining tashkiliy turlari. Har bir strukturada rasmiy va norasmiy aloqalar mavjud. Rasmiy aloqalar, avvalo vertikal aloqalardir. Ular rahbarlik va bo‘ysunish turlariga ko‘ra bir- biridan farq qiladi. Organlar o‘rtasidagi vertikal aloqadan tashqari gorizontal aloqalar ham mavjud bo‘lib, ular muvofiqlashtirish, uyg‘unlashtirish va hamkorlik ads’ish tarzidagi aloqalardir. Boshqarish strukturasining tashkiliy turlari Chiziqli (pogonali) struktura Chiziqli shtabli struktura Funktsional struktura Chiziqli- funktsional struktura Dasturli maqsadli struktura Boshqaruv strukgurasida asosiy o‘rinni hokimiyatga tayanadigan rasmiy aloqalar egallaydi. Lekin norasmiy aloqalar ham muhimdir. Bahzan ular tashkilotning ishini yo‘lga qo‘yishda hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ladi. Norasmiy aloqalar turli xilda bo‘lishi mumkin, Bular jumlasiga korxonadagi qarindoshlik aloqalari, unda tarkib to‘gan umumiy manfaatlar, masalan, kasblar, qiziqishlar, s’ort bilan shug‘ullanish yoyug‘do‘stona munosabatlar, birga o‘qiganlik va boshqalar kiradi. Norasmiy aloqalar ham e’tibordan chetda qolmasligi kerak. Chunki: • norasmiy aloqalar rasmiy strukturaning barcha bo‘g‘inlari bilan kesishadi; • qator munosabatlar ishdan tashqarida ‘aydo bo‘ladi va korxonaning barcha ishiga tahsir ko‘rsatadi; • norasmiy tizim o‘zining ko‘’gina ko‘rsatkichlari bo‘yicha korxona faoliyatining samarali tashkil qilinishiga imkon beradi. Ammo norasmiy aloqalarning salbiy jihatlari ham yo‘q emas. Ehtiyotkorlik, sezgirlik yo‘q bo‘lgan joyda guruhbozlik, mahalliychilik, qariqtsoshurug‘chilik va shunga o‘xshash ko‘rinishlarning sodir bo‘lishi hech ga’ emas. Chiziqli struktura boshqarish strukgurasining eng sodda turi bo‘lib, u quyidagi ko‘rinishga ega (12.2-chizma). Direktor (rektor) Sex boshliқlari (prorektorlar) Uchastka masterlari (dekanlar) Ijrochi (kafedra mudirlari) 12.2-chizma. Boshqarishnnng chiziqli strukturasi. Bunda boshqarishning hamma funktsiyalari korxona rahbari (1) qo‘lida to‘’lanib, barcha quyi rahbarlar (A, B, V) va ishlab chiqarish bo‘g‘iilari (A,, A^; Br B2; V,, V2) unga bo‘ysunadi. Har bir rahbar o‘ziga ishonib toshiirilgan bo‘linma faoliyatini yak-kaboshchilik asosida boshqaradi va barcha zarur qarorlarni mustaqzil ravishda qabul qiladi. Bo‘ysunuvchi xodimlar faqat o‘zlarining bevosita rahbarlari-ning farmoyishlarini bajaradilar. Yuqori turuvchi rahbar xodimlarga ularning bevosita boshlig‘ini "chetlab" murojaat qil-masligi kerak. Masalan, korxona dir.ektori tsex bo‘shigani chetlab masterga buyruq bermasligi kerak. SHu tariqa rahbarlikning vertikal liniyasi va bo‘ysunuvchilarga tahsir ko‘rsatishning to‘g‘ridan-to‘g‘ri yo‘li ochiladi. Chiziqli stukturaning o‘ziga xos ijobiy tomonlari va kamchiliklari bor. Chiziqli strukturaning ijobiy va salbny tomovlari Ijobiy tomonlari Salbiy tomonlari • buvday struktura bir-biriga zid, chalkash to‘shiriqlar berilish hollarini kamaytiradi yakkabosh- chilikni va shaxsiy javobgarlikni mustahkamlaydi bu struktura oddiy, ‘uxta va tejamlidir bosqichlar soni kam bo‘lganda boshqariluvchi obhekt ishiga kam kishi aralashadi vazifalar tezkor hal etiladi butun tizim samarali ishlaydi xodimlar faqat o‘z rahbariga hisobot beradilar, natijada ijrochilik va intizom darajasi ancha oshadi • • • • bunday struktura oddiy, barqaror masalalarni yechishga mo‘ljallanganliga sababli uning doirasida kom’leks masalalarni hal qilish ancha qiyin kechadi bunday sharoitda rahbarlar ko‘roq tezkor ishlar bilan band bo‘-lib, strategik kom’leks muammolarni ehtibordan chetda qoldiradilar bunday boshqarishda teng huquqli struktura birliklari negizida garizontal bog‘lanish bo‘lmaydi bunday boshqarish sharoitida buyruqbozlik va rasmiyatchilikning ‘aydo bo‘lish xavfi kuchli, chunki, strukturaning har bir bo‘- g‘inida rahbar o‘z lavozimi bo‘yicha Boshqarishning chiziqli strukturasi uncha murakkab bo‘lmagan ishlab chiqarish sharoitida, ijrochilarning vazifalari oddiy, buyruq va axborotlar hajmi kam bo‘lganda o‘zini oq’ashi mumkin. Ishlab chiqarishning tobora murakkablashib, ko‘lamining kengayib borishi boshqarish funktsiyalarini tabaqalashtirishni talab qiladi, chiziqli strukturaning o‘rniga chiziqlishtabli strukto‘raning vujudga kelishini taqozo etadi. Chiziqli-shtabli struktura har bir rahbar huzurida ixgisoslashgan xizmatlar, maslahatchilar kengashi, ya’ni shtablar tuzish orqali tashkil etiladi. Bu struktura quyidagi ko‘rinishga ega: Shtablarning vazifasi har xil muammolarni o‘rganish orqali rahbarga qaror qabul qilishda yordam berishdan iborat. Bunday shtablarga ehgiyojning ‘aydo bo‘lishiga asosiy sabab bu tashkilotlardagi funktsiyalarning murakkablashuvidir. Bu yerda mehnat taqsimoti ikqi turdagi maqsad va vazifalar bilan belgilanadi. Chiziqli rahbarlar korxonaning bosh maqsadiga erishish yo‘lidaga birlamchi vazifalarning bajarilishiga javobgar bo‘lsalar, shtabdagilar esa birlamchi vazifalarga tobe bo‘lgan ikkilamchi vazifalarning bajarilishga javobgardirlar. Ular maslahat be-rish funktsiyasini bajaradilar. Chiziqli rahbarlarning asosiy vazifasi taklif etilgan ijobiy va salbiy maslahatlar ichidan maqsadga muvofig‘ini aniq’ash va uni uzil-kesil qabul qilishdan iborat. Shtablarning tashkil qilinishi va bunday yordamchilarga ega bo‘lgani uchun korxona faoliyatini boshqarish bir tomondan yengillashadi, boshqa tomondan esa berilgan maslahatlar qarama-qarshi bo‘lganligi sababli murakkablashadi. Shunday hollarda har ikkala tomon o‘zinikini mahqullashga, o‘z obro‘llarini saqlashga harakat qiladi. Natijada o‘rtada nizo chiqadi. Shtabdagi menejerlar o‘zlarini mutaxassis, o‘z sohalarining bilimdoni ekanligini isbotlamoqchi bo‘lsalar, chiziq’i rahbar-lar esa yakka rahbar ekanliklarini ‘esh qiladilar. G‘arb menej-mentidagi ayrim nazariyotchilar bu ikki turdagi menejerlar kor’usini yaxlit tashkilot tarkibidagi qarama-qarshi sotsial guruh deb atashadi. Bu yerda shtabdagilar o‘zlarini elita daraja-sida his etadilar. Yirik kor’oratsiyalardagi shtablar ko‘hollarda mazkur korxonaning asosiy markaziy organlariga ayla-nib qoladilar va chiziq’i organlar faoliyatini murakkablashtirishga urinadilar. Bunday vaziyatdan qutulish uchun korxona-lar boshqarish strukturasiga o‘zgartirishlar kiritib, shtablar sonini yoki ularning xodimlarini qisqartirishga erishadilar. Bu strukturaning afzalligi shundan iboratki, chiziq’i rahbarlar o‘z diqqatlarini ilmiy-tadqiqiy ishlarga emas, balki asosan, korxonaning joriy faoliyatiga qaratadilar. Kamchiligi esa boshqaruv tizimida ortiqcha bo‘g‘inlarning ‘aydo bo‘lishi, boshqarish tezkorligining susayishi, boshqarish xarajatlari-ning o‘stsh(tsadir. Chiziqli-shtabli strukturadan farqli o‘laroq boshqaruv-ning funktsional strukturasi rahbarlar va struktura bo‘g‘inla-rining boshqaruv faoliyatini ixtisoslashtirishga qaratilgandir. Bunda har bir boshqaruv bo‘g‘iniga muayyan funktsiyalar biriktirib qo‘yiladi. Masalan, biri marketingni, ikkinchisi ishlab chiqarishni, uchinchisi esa moliyani boshqarish bilan shu 12.3-chizma. Boshqarishning funksional strukturasi. A,B – sex boshliqlari funktsional organlari fo1 – marketing bo‘yicha direktor o‘rinbosarlari fo2 – ishlab chiqarish bo‘yicha direktor o‘rinbosarlari, funktsional rahbar fo3 – moliya va reja bo‘yicha direktor o‘rinbosari, funktsional rahbar A1, A2, A3, - ijrochilar B1, B2, B3, - ijrochilar Boshqarish apparatini funktsion ixtisoslashtirish uning samaradorligini ancha oshiradi. Boshqarishning barcha funktsiyalarini bajarish lozim bo‘lgan universal rahbarlar o‘rniga o‘z sohasini puxta biladigan, o‘z shtatiga ega bo‘lgan, o‘ziga topshirilgan ish uchastkasi uchun javob beradigan mutaxassislar apparati paydo bo‘ladi.