1 Sanoat, mineral (shifobaxsh) termail suvlar Ma’ruza rejasi: 1. Yerosti suv turlari xaqida tushuncha. 2. Mineral termal ularning hosil bo‘lish sharoiti. 3. Sanoat suvlar, ularning hosil bo‘lish sharoiti. 4. Mineral suvlarining inson xayotidagi o‘rni.. 5. Termal ularning hosil bo‘lish sharoiti. 6.Termal va sanoat suvlar ining xalq xo‘jaligidagi ahamiyati. Kalit so‘zlar: Aeratsiya zonasi, gidroizogipsa, gravitatsion suvlar, kaplyar suvlar, molekulyar suvlar, gigroskopik suvlar, gidrotermal suvlar, pezometrik satx. Ma’ruzaning bayonida qo‘llaniladigan texnik jihoz va ko‘rgazmali vositalar: Kompyuter, videoproyektor (taqdimot uchun), tarqatma materiallar. Ma’ruzada qo‘llanilgan metodika (ped.texnologiya): “Taqdimot” metodi o‘rganiladigan mavzu mohiyatini kompyuter xizmatidan foydalanilgan holda slaydlar majmuasi yordamida ochib berilishini ta’minlaydi. Metodni qo‘llashda mavzuning asosiy g‘oyalari, tayanch tushnchalari, muhim xususiyatlari kichik matn, jadval, tasvir, sxema, rasm va diagrammalar asosida yoritiladi. Ushbu metod talaba (o‘quvchi)larda mavzu mazmunini obrazli, yaxlit tarzda o‘zlashtirish ko‘nikmalarini shakllantiradi. 2 “Aqliy hujum” metodi talabalarda mavzu (masala, muammo) xususida keng va har tomonlama fikr yuritish hamda o‘z tasavvurlari va g‘oyalaridan ijobiy foydalanish borasida ma’lum ko‘nikma hamda malakalarni hosil qilishga rag‘batlantiradi. Bu metod yordamida tashkil etilgan mashg‘ulotlar jarayonida ixtiyoriy muammolar yuzasidan bir necha orginal yechimlarni topish imkoniyati tug‘iladi. Mazkur metod tanlab olingan mavzular doirasida ma’lum qadriyatlarni aniqlash va ularga muqobil bo‘lgan g‘oyalarni tanlash uchun sharoit yaratadi. Mashg‘ulot jarayonida ushbu metoddan foydalanishda quyidagi qoidalarga amal qilish talab etiladi: 1. Talabalarni muammo doirasida keng fikr yuritishga undash, ularning mantiqiy fikrlarni bildirishlariga erishish. 2.Har bir talaba tomonidan bildirilayotgan fikrlar rag‘batlantirilib boriladi. Bildirilgan fikrlar orasidan eng maqbullari tanlab olinadi. Fikrlarning rag‘batlantirilishi navbatdagi-yangi fikrlarning tug‘ilishiga olib keladi. 3. Har bir talaba o‘zining shaxsiy fikrlariga asoslanishi va ularni o‘zgartirishi mumkin. Avval bildirilgan fikrlarni umumlashtirish, turkumlashtirish yoki ularni o‘zgartirish ilmiy asoslangan fikrlarning shakllanishiga zamin hozirlaydi. 4. Mashg‘ulot jarayonida talabalar faoliyatini standart talablar asosida nazorat qilish, ular tomonidan bildirilayotgan fikrlarni baholashga yo‘l qo‘yilmaydi. Ularning fikrlari baholanib borilsa, talabalar diqqatlarini shaxsiy fikrlarini himoya qilishga qaratadilar, oqibatda yangi fikrlar ilgari surilmaydi. Metodni qo‘llashdan ko‘zlangan asosiy maqsad talabalarni muammo bo‘yicha keng fikr yuritishga undash ekanligini yodda tutgan holda ularning faoliyatini baholab borishdan voz kechish maqsadga muvofiqdir. Mavzuning dolzarbligi: Mavzuning dolzarbligi yer osti suvlari nafaqat eng toza sifatli ichimlik suvi hisoblanadi balki qishloq xo‘jaligida qo‘shimcha sug‘orish manbai, sanoat texnik maqsadlarida ishlatiladigan meditsina, sanatoriya maskanlarida shifobaxsh suv sifatida qo‘llaniladigan birdan-bir mahsulot ekanligi to‘g‘risida ma’lumot beradi. Shuningdek xalq xo‘jaligining turli tarmoqlarida tarkibida yod, brom, litiy va 3 boshqa radioaktiv elementlarni mavjudligi bilan va bu elementlarni ajratib olishda eng asosiy xom ashyo manbai ekanligi bilan harakterlanadi. Maruzaning qisqacha bayoni: Yer osti suvlari xalq xo‘jaligining deyarli hamma sohalarida (qishloq xo‘jaligida, sanoatda, meditsinada va b.q.) ishlatiladigan birdan bir arzon tabiiy xomashyo bo‘lib hisoblanadi. Lekin o‘z tarkibi, xossa va hususiyatlariga ko‘ra ichish maqsadlari uchun to‘g‘ridan-to‘g‘ri keng miqyosida qo‘llanilishi va ma’lum sohalar uchun (qishloq xo‘jaligida-ekinlarni sug‘orish, meditsinada, odamlarni davolash, sanoat va boshqa soxalar uchun zarur bo‘lgan moddalrni ajratib olishi va x.k.) aniq yo‘naltirilgan holda ishlatilishi lozimligi aniqlangan. O‘z tarkibida ma’lum darajada mineral tuzlari bo‘lgan, o‘ziga xos xossa va hususiyatlariga, haraktga ega bo‘lgan, kishi tanasiga va ichki organlariga u yoki bu darajada fiziologik ta’sir ko‘rsatuvchi yer osti suvlari mineral shifobahsh suvlar deb ataladi. Mineral suvlar tarkibida temir, brom, yod, litiy, oltingugurt, va boshqa elementlar bo‘lib ularni miqdoriga qarab shifobhshligi belgilanadi. Yer osti suvlarini, jumladan mineral suvlarni tarkibini, xossa va hususiyatlarini vujudga kelishida va o‘zgarishida eng asosiy omillar bo‘lib, quydagilar hisoblanadi. (V.A.Berejnoy, A.A.Shebest, 1991): 1. Yer osti suvlari harakat qiluvchi tog‘jinslarining (xloridlar va sulfatlar gruxidagi) mineral tarkibi. 2. Atmosfera yog‘inlari orqali tog‘ jinslari qatlamlariga sizib kirishi jarayonida, o‘zi bilan birga juda ko‘p kimyoviy komponentlarni, jumladan kislorodni, azotni, karbonat angidirid gazi bilan yer osti suvlari tarkibini boyitadi. 3. Dengiz va okean tubiga bir vaqtlar (ma’lum geologik davr davomida) yotqizilgan tog‘ jinslari tarkibidagi mavjud suvlarni keyingi geologik davrlar mobaynida yuqori bosim ostida siqilishi oqibatida yer osti suv gorizontlari vujudga keladi. 4. Hozirgi zamon vulqon haraktlari va tektonik faollik. 4 5. Yer osti suvlarini mineral tarkibini o‘zgarishida odamlarning xo‘jalik va muxandislik, ya’ni texnogen faoliyatlari ham ma’lum darajada o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Hozirgi vaqtda mineral shifobahsh suvlarni tasnifi ishlab chiqilgan bo‘lib, ularni u yoki bu klassga ajratishga yoki kiritishga asos bo‘ladigan xossa va hususiyatlari quydagilardan iborat: 1. Umumiy mineralizatsiya darajasi; 2. Ion tarkibi; 3. Gazli tarkibi va gazga to‘yinganligi; 4. Faol mikro elementlarni miqdori; 5. Radiaktivlik hususiyati; 6. Ishqoriy-kislotali hususiyatlari, rN qiymatini o‘zgarishi; 7. Haroratni har xilligi (Ivanov, Nevrayev, 1965). Tabiiy holatda harorati 37 S va undan yuqori bo‘lgan suvlar termal suvlar deb ataladi. Amaliyotda harorati 32-100S oralig‘ida bo‘lgan suvlar gipotermal, harorati 100S dan yuqori bo‘lgan suvlar qaynoq suvlar deb yuritiladi. Termal suvlari yuqori haroratga ega bo‘lganligi uchun o‘z tarkibida juda ko‘p miqdordagi kimyoviy elementlarni erigan holda ushlab turish hususiyatiga ega. Termal suvlar yer sathiga nisbatan ancha chuqurlikda vujudga kelishi va yotganligi, hamda asosan artezian xavzalar maydonlarida tarqalganligi tufayli yuqori bosim ostida bo‘ladi. Shuning uchun bunday maydonlarda tarqalganligi tufayli yuqori bosim ostida bo‘ladi. Shuning uchun bunday maydonlarda o‘tkazilgan burg‘ilash ishlari jarayonida ba’zan yer yuzasiga yer osti suvlarini bir necha o‘n, xatto 100 metr balandlikka otilib chiqish holatlarini uchratish mumkin. Termal suvlar mamlakatimiz hududidagi deyarli hamma artezian suv xavzalarida mavjud. Toshkentoldi, Farg‘ona, Sirdaryo, Markaziy qizilqum, Zarafshon, Surxondaryo, Amudaryo va Ustyurt artezian suv xavzalari shular jumlasiga kiradi. Termal suvlar dunyoning juda ko‘p mamlakatlarida (Rossiyada, qozog‘iston, Gruziya, AQSH, Fransiya va b.q.) elektr energiya olish va uylarni, issiqxonalarni isitish maqsadlarida, hamda katta miqdorda kimyoviy moddalarni (iod, brom, oltingugurt va har xil tuzlarni) ajratib olishda qo‘llaniladi. 5 Sanoat ahamiyatiga ega bo‘lgan yerosti suvlarining hosil bo‘lish sharoiti. O‘z tarkibida u yoki bu miqdordagi kimyoviy komponentlar bo‘lgan va sanoat maqsadlari uchun ularni tarkibidagi mikrokomponentlardan ma’lum miqdorda ajratib olish mumkin bo‘lgan suvlarga sanoat suvlari deb ataladi. Shuning uchun ham bunday suvlar har bir mamlakatning gidromineral xomashyolar manbai bo‘lib hisoblanadi va baholanadi. Sanoat ahamiyatiga ega bo‘lgan suvlar dunyoni juda ko‘p mamlakatlarida (AQSH, Avstraliya, Gresiya, Rossiya, Chexslovakiya va b.q.) mavjud. Respublikamizda sanoat ahamiyatiga ega bo‘lgan mineral suvlar Farg‘ona vodiysida (Sho‘rsuv, Shimoliy sox, Andijon, Chimyon vodorod-sulfid suvlari, Chortoq yodli suvlari), g‘arbiy o‘zbekistonni qator xududlarida mavjud. Ishlab chiqarishining real sektorida qo‘llanilishi: Konlarni ochiq va yopiq usulda qazish va ishlatish jarayonida, ularning maydonidan katta miqdordagi yer osti suvi oqib chiqadi. Dunyo amaliyotida bunday suvlardan juda ko‘p maqsadlar uchun ishlatiladi. Jumladan: Ichimlik suvi sifatida; Texnik maqsadlar uchun; Meditsinada; Maydonlarni ajratib olishda; Kon atrofidagi ekin maydonlarini sug‘orishda; Nodir ximiyaviy elementlar (sink, molibden, 6 vanadiy, xrom, kobalt, oltin, miss va b.q.) mavjud bo‘lgan maydonlarni izlab topishda. Mavzuni amaliyot bilan bog‘liqligi: Mavzu bo‘yicha olingan nazariy bilimlar o‘quv laboratoriya va amaliy mashg‘ulotlarda, amaliyotda hamda ishlab chiqarish amaliyoti bilan bevosita bog‘liq xolda mustaxkamlab boriladi. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: 1. Yerosti suvlarining xususiyatlariga qarab turlarga bo‘ling. 2. Qanday suvlar mineral suvlar deyiladi? 3. Termal nima va qanday suvlar termal suvlar deyiladi? 4. Termal suvlar qanday sharoitda hosil bo‘ladi? 5. Sanoat suvlar deb qanday suvlarga aytiladi? 6. Mineral, termal va sanoat suvlarining inson xayotidagi o‘rni nimada? 7. Termal suvlar va ularning ahamiyati. 8. Sanoat va mineral suvlarining tibbiyot soxasidagi ahamiyati to‘g‘risida gapirib bering. Mavzu bo‘yicha ochilmagan muammolar: Mavzu bo‘yicha ochilmagan muammolarni bartaraf qilish hamda talabalarning bilim va ko‘nikmalari yanada mustaxkam o‘zlashtirishlariga erishish uchun bevosita tabiat bilan bog‘langan sharoitga asoslangan (Xududlar bo‘yicha marshrutli ekpeditsion dala amliyoti) mashg‘ulot tashkil qilish maqsadga muofiqdir.