1 KURS ISHI SAVOD O’RGATISH DARSLARIDA AHBOROT TEXNALOGIYALARIDAN FOYDALANISH MUNDARIJA: KIRISH Asosiy qism I BOB. KOMPYUTER VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI TUSHUNCHASI 1.1. Kompyuter texnologiyalarini o`quv jarayonida qo`llash .,tamoyillari 1.2. .Kompyuter texnologiyalarini o`quv jarayonida qo`llash vositalari II BOB. BOSHLANG‘ICH TA’LIMDA SAVOD O’RGATISHDA AXBOROT TEXNOLOGIYALARDAN SAMARALI FOYDALANISH METODIKASI 2.1. Elektron o`quv qo`llanmadan o`quv jarayonida foydalanishning pedagogik asoslari 2.2. Elektron o`quv adabiyotlarga qo`yiladigan talablar XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Bugungi kun o‘qituvchisiga barkamol avlodni tarbiyalab voyaga yetkazishdek mas’uliyatli vazifa yuklangan bo’lib, ta’lim mazmunini takomillashtirishga qaratilgan vazifalarni belgilab olish, zamon bilan hamnafas bo‘lib, ta’limningzamonaviy texnologiyalarinijoriyetgan holda o‘quvchilarda o‘z faniga qiziqish uyg’otishlari, hurmat-ehtirom tuyg‘ularini shakllantirib borishlari talab etiladi. Ta’limda ijobiy natijalarga erishish, eng avvalo, yosh avlodga ilmiy bilim asoslarini puxta o‘rgatish, ularda dunyoqarash hamda tafakkur ko‘lamini kengaytirish,ma’naviy-axloqiy sifatlarini shakllantirish borasidagi ta’limiy- tarbiyaviyishlarni samarali tashkil etish bilan belgilanadi. Bu borada ta’lim-tarbiya jarayoniga ko‘plab o‘zgartirishlar kiritilmoqda, yangicha yondoshuvlar tadbiq etilmoqda. Shulardan biri, axborot-kommunikatsion texnologiyalardan foydalanib dars o‘tishda mashg‘ulotlar samaradorligini oshirishga erishish hisoblanadi. O‘quvchilarning fanlarga bo’lgan qiziqishini oshirish, ularning aqliy va ijodiy tafakkurini, intellektual qobiliyatlarini rivojlantirish, fanlararo bog‘liqlikni ta’minlash, bugungi pedagogikaning muhim vazifalaridan. Darslarni ilg‘or pedagogic texnologiyalar asosida tashkil etish, o‘quvchilarni mustaqil ravishda faoliyat ko’rsata olishga, axborot texnologiyalari imkoniyatlaridan oqilona foydalanishga o‘rgatish, o‘qitilayotgan fanni o‘zlashtirish sifatini oshirish ustuvor vazifa hisoblanadi. Bu borada boshlang‘ich ta’limnio‘qitishda ham turlicha uslublar qo‘llanilmoqda. Shulardan biri zamonaviyaxborot texnologiyalaridan foydalanishdir. Zamonaviy axborot texnologiyalarning jadal taraqqiy etib, ta’limsohasiga jadal kirib kelishi, hayotimizda muhim ahamiyatga ega bo‘lib borayotgani bu boradagi bilim va malakalarimizni ham mos ravishda shakllantirishni taqozo etadi. Shuning uchun, boshlang‘ich sinflarda kompyuterdan foydalanib dars o‘tish tavsiya qilindi. 3 O`zbekiston Respublikasining o`quv jarayonining moddiy-texnika va axborot bazasi yetarli emasligi, yuqori malakali pedagog-kadrlarning yetishmasligi, sifatli o`quv-uslubiy va ilmiy adabiyot hamda didaktik materiallarning kamligi, ta`lim tizimi, fan va ishlab chiqarish o`rtasida puxta o`zaro hamkorlik va o`zaro foydali aloqadorlikning yo`qligi kadrlar tayyorlashning mavjud tizimidagi jiddiy kamchiliklar sarasiga kiradi, deb ko`rsatib o`tilgan. Shuning bilan bir qatorda, ilg`or pedagogik texnologiyalarni yaratish va o`zlashtirish yuzasidan maqsadli inovatsiya loyihalarini shakllantirish hamda amalga oshirish orqali ilm-fanning ta`lim amaliyoti bilan aloqasini ta`minlash chora-tadbirlarini ishlab chiqish, ilg`or axborot va pedagogik texnologiyalarni amalga oshirish uchun tajriba maydonchalari barpo etish orqali esa ilmiy tadqiqotlar natijalarini ta`lim-tarbiya jarayoniga o`z vaqtida joriy etish mexanizmini ro`yobga chiqarish, zamonaviy axborot texnologiyalari, kompyuterlashtirish va kompyuterlar tarmoqlari negizida ta`lim jarayonini axborot bilan ta`minlash rivojlanib borishi belgilab qo`yilgan. Axborot texnologiyalarini rivojlantirish bo`yicha vazifalarni hal etish uchun O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2002- yil 30-mayda chiqargan “Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish to`g`risida” gi Farmoni va ushbu farmonning bajarilishi yuzasidan Vazirlar Mahkamasining 2002-yil 6-iyunda qabul qilgan “2002-2010 yillarda kompyuterlashtirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish dasturi” to`g`risidagi qarorlarini keltirish mumkin Hozirgi axborot texnologiyalari asosida ishlab chiqilgan pedagogik dasturiy vositalarda multimedia elementlaridan foydalanib, elektron o`quv adabiyot, kurs, kitob va virtual stendlar yaratish imkoniyatlari mavjud. Kurs ishining maqsadi. Savod o’rgatish darslarida foydalanish uchun kompyuter kommunikatsiya texnalogiyalarning samaradorligini, qulayligini o’rganib chiqish. Kurs ishining vazifasi. Savod o’rgatish darslarini ilg‘or pedagogic 4 texnologiyalar asosida tashkil etish, o‘quvchilarni mustaqil ravishda faoliyat ko’rsata olishga, axborot texnologiyalari imkoniyatlaridan oqilona foydalanishga o‘rgatish, o‘qitilayotgan fanni o‘zlashtirish sifatini oshirish yo’lida yangicha metodikalar yaratish. Kurs ishining obekti. Savod o’rgatish davri o’quvchi va o’qituvchilari. Kurs ishining predmeti. Savod o’rgatish davri faoliyatini olib borishga qaratilgan ishlar Kurs ishining tuzilishi. 5 I BOB. KOMPYUTER VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI TUSHUNCHASI 1.1. Kompyuter texnologiyalarini o`quv jarayonida qo`llash tamoyillari. Kompyuter texnologiyalari to`g`risida so`z yuritilganda, odatda ko`z oldimizda axborot texnologiyalari mujassamlanadi. Buning sababi, shaxsiy kompyuterlarning ixtiro etilishi axborot texnologiyalarining ommaviylashishiga va uni keng miqyosda tadbiq etilishiga olib kelinganligidadir. Chunki shaxsiy kompyuterlarning paydo bo`lishi natijasida axborot texnologiyalarining mahsuli bo`lgan dasturiy vositalarga zaruriyat ortib, kundalik ehtiyojga aylanib bormoqda. Shaxsiy kompyuterni tadbiq etish bo`yicha erishilgan muhim yutuqlardan biri bu multimedia vositalarining yaratilishidir. Shaxsiy kompyuterlar multimedia vositalaridan, ya`ni ovoz, grafika, animatsiya, video vositalaridan keng ko`lamda foydalanish sari yo`l ochdi. Ta`lim tizimida axborot texnologiyalarining multimedia vositalari yordamida o`quv jarayonini tashkil etish imkoniyatlari paydo bo`la boshladi. Bular sirasiga virtual kutubxona, virtual o`qitish texnologiyalarini kiritish mumkin. Virtual kutubxona - bu o`quv materiallari elektron nusxada chop etilgan yagona katalog tizimiga ega bo`lgan elektron kutubxonadir. Elektron kutubxonadagi o`quv materiallarini tarmoq tizimi imkoniyatlaridan foydalanib o`qish mumkin. Elektron kutubxonadan yoki boshqa manbalardan tarmoq tizimi yordamida materiallarni olib o`qish-virtual o`qish deb yuritiladi. Yangi axborot texnologiyalari asosida boshqarishni avtomatlashtirish, ish yuritish, moliya ishlarini avtomatlashtirilgan holda boshqarishni ta`minlash kabi ishlarni bajarish imkoniyatlari tug`ildi. Bundan tashqari yangi axborot texnologiyalari tufayli yuzaga kelgan juda katta imkoniyatga ega bo`lgan muharrirlarni, tarjima qiluvchi dasturiy vositalarni keltirish mumkinki, ularning yaratilishi ta`lim tizimida ham o`z samarasini bermoqda. Shu o`rinda olamshumul ahamiyatga ega bo`lgan telekommunikatsion (kabelli, shisha tolali, sputnikli) aloqa vositalari asosida tashkil etilgan Internet tizimining insoniyatga juda keng imkoniyatlar yaratganligini 6 ta`kidlash lozim. Internet hozirgi kunda butun insoniyat bilimlarini birlashtirish, ularning aqliy qobiliyatlaridan unumli foydalanish kabi masalalarni yechish bilan bir qatorda, yangi adabiyotlar to`g`risida ma`lumot olish, masofadan turib o`qitish texnologiyasini amalga oshirish, musiqa eshitish, kino va boshqa sohalardagi mashhur kishilarning (yulduzlarning) rasmlarini ko`rish, ular haqida ma`lumotlar olish, kundalik gazetani o`qib borish, ob-havo to`g`risida ma`lumot olish, kompyuter o`yinlari o`ynash, yangi ish joyi topish, magazindan xarid qilish va hatto keng miqyosdagi biznes ishlarini amalga oshirish mumkin. Uchinchi ming yillikning boshlarida 120 mln. kompyuter yagona dunyo tarmog`iga ulangan, ulardan 1 mlrd. dan ziyod odamlar foydalanmoqda. Keyingi vaqtda internetdan o`spirin yoshlarning va xotin-qizlarning foydalanish sur`ati o`sib borayotganligini qayd etish mumkin. Uchinchi ming yillikning boshida axborot texnologiyalarini tadbiq etishda tub o`zgarishlar ro`y berishi kutilmoqda. Bularga yo`ldosh kanali orqali internet elektron kitoblar, dunyo internet kutubxonasi, internet video-telefonlar, muloqotli tarjimonlar va nutqni hamda harakatni tushunadigan kompyuterlarning yaratilishi kutilmoqda. Bulardan ko`rinib turibdiki, ta`lim tizimida yangi axborot texnologiyalarini tadbiq etish masalalariga tubdan boshqacha ko`z bilan qaramoq lozim. Yuqorida qayd etilgan masalalar ta`lim tizimida ham yangi axborot texnologiyalarini tadbiq, etishning istiqbolli yo`nalishlarini belgilash bilan bir qatorda, ularning yechimini kechiktirmasdan hal etish uchun chora-tadbirlar ko`rish zaruratini ham yuzaga keltiradi. Shu o`rinda aytish lozimki, ta`lim tizimida yangi axborot texnologiyalarini tadbiq etishning bugungi kundagi dolzarb masalalaridan biri multimedia vositalari negizida virtual o`qitish tizimini yaratishdir. Axborot texnologiyalaridan o`quv jarayonini boshqarishda foydalanish ta`limning samaradorligini oshirishga olib keladi. Buning sababi, o`quv jarayonini to`liq nazorat qilish va uni yangilab borish imkoniyatlarining yaratilishidir. Masalan, ta`lim muassasasida lokal kompyuter tarmog`ining mavjudligi qog`ozda 7 berilayotgan ma`lumotlar, hujjatlar hajmining qisqarishiga olib keladi, bu esa o`z navbatida, ta`lim jarayonida qabul qilinayotgan boshqaruvga doir qarorlarni qabul qilishda vaqtni tejash imkoniyatini beradi. Axborot texnologiyalarini o`quv jarayoniga tadbiq etish natijasida yangi ma`lumotlar bazasi vujudga keladi, unda pedagogik texnologiyalar, tahliliy materiallar kabi ma`lumotlar to`planadi. Shuning bilan bir qatorda, video-konferensiya o`tkazish, har xil ko`rinishdagi taqdimotlarni namoyish etish va eng yaxshi tadqiqot ishlar haqida ma`lumot berish, seminarlar va turli mashg`ulotlarni o`tkazish uchun juda ko`p imkoniyatlar paydo bo`ladi. Hozirgi davr axborot-kommunikatsiyalar asri sifatida xarakterlanmoqda. Shu sababli mehnat kapitali va tovarlar qatorida aqliy kapitaldan foydalanish muhimligi jihatidan kam ahamiyatga ega bo`lmagan omillardan biridir. Bugungi kunda mamlakatimiz taraqqiyoti yo`lidagi ustuvor vazifalardan biri bilimli milliy kadrlarni tayyorlash uchun ta`lim tizimini investitsiyalash va axborot- kompyuter texnologiyalarining rivojlanishini ta`minlashdan iborat ekanligi “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”da belgilab qo`yilgan. Axborot texnologiyalarini o`quv jarayoniga tadbiq etishning muhim yo`nalishlaridan biri elektron o`quv adabiyotlar, qo`llanmalar va kurslar yaratishdir. Elektron o`quv adabiyotlar va qo`llanmalar ma`ruza mazmunini boyitish, yangi materiallar bilan to`ldirishga imkoniyat yaratadi. Elektron o`quv adabiyotlar va qo`llanmalarning yaratilishi, ularning o`quv jarayoniga qo`llanilishi ta`lim muassasalarida elektron kutubxonalar yaratishni taqozo etadi. Bundan ko`rinib turibdiki, ta`lim muassalarida yagona katalog tizimiga ega bo`lgan kutubxonalarning paydo bo`lishi va lokal tarmoqning yaratilishi kutubxonalarga bog`liq muammolarni yechishga olib kelishi bilan bir qatorda, ular faoliyatining samaradorligini oshirishga va muvofiqlashtirishga imkon beradi. Masofali ta`lim tizimining asosini kompyuter, axborot va pedagogik texnologiyalar tashkil etishi shubhasiz. Ta`limda axborot texnologiyalari haqida 8 gapirganimizda, birinchi navbatda, masofali ta`lim, interaktiv pedagogika va turli o`quv shakllari ko`rinishidagi didaktik tizimlarni nazarda tutamiz. Ta`limda texnologik yondoshuvning mohiyatini tushunish uchun, avvalo, “texnologiya” so`zi va tushunchasining mazmunini aniqlash zarur. Texnologiya yunoncha so`z bo`lib, texne-mahorat, san`at, logos-tushuncha, fan, ta`limot ma`nolarini anglatadi. Ta`limda texnologiya tushunchasi o`quv rejasiga asosan beriladigan bilimlar tizimini talabalarga yetkazib berish va shu asosda ularni bugungi kun talablariga to`liq javob beradigan kadrlar qilib tarbiyalashga yo`naltirilgan shunday usul va tajribalarni ishlab chiquvchi, takomillashtiruvchi va targ`ib qiluvchi zamonaviy fan sifatida ta`riflanadi. Ta`lim jarayoniga texnologik yondoshuvda u qayta takrorlanadigan jarayon sifatida tashkil etiladi, undan kutiladigan natija ham mufassal tavsiflanadi va aniq qayd etiladi. O`quv materiali diagnostik ifodalangan o`quv maqsadlariga mos qayta tuzilib, ishlab chiqiladi, ayrim bo`laklarga ajratiladi. O`quv materialini talabalarga yetkazib berishning muqobil yo`llari nazarda tutiladi. Har bir bo`lakni o`rganish test yordamida nazorat etilib, xato-kamchiliklar shu paytning o`zida tuzatilib, to`g`rilanib boriladi. Pedagogik texnologiya ta`lim jarayoniga noan`anaviy shaklda, o`ziga xos belgilar va xususiyatlarga ega bo`lgan tizimli, texnologik yondoshuvlarga asoslanadigan holda kirib keldi. U pedagogikada ijtimoiy-muhandislik tafakkurining mahsuli, texnokratik ilmiy fikr (ong) ning ta`lim sohasidagi loyihasi, ta`lim jarayonini ma`lum darajada standartlashtirish, ya`ni takrorlanadigan jarayonga aylantirishdir. Pedagogikada qayta takrorlanadigan ta`lim-tarbiya jarayonini yaratish oson ish emas. Bunga o`quv-tarbiya vazifalarining turli-tumanligi, ta`lim mazmuni va o`quv materiallarining har xilligi, talaba va talabalarning o`zlashtirish qobiliyatlari, xotira xususiyatlari bir emasligi kabi qator faktorlar sabab bo`ladi. Shunga qaramay, 9 olimlar rivojlangan mamlakatlarda pedagogik texnologiya usulini ishlab chiqdilar, ular yaratgan pedagogik texnologiya usuli qayta takrorlanadigan pedagogik sikl bo`lib, ta`lim olishda rejalashtirilgan natijalarni kafolatlaydi. Pedagogik texnologiyalarni ta`limda qo`llashda o`qitishning boshqa usullaridan farqini ko`z oldiga keltirish uchun uning muhim belgilarini aniq ko`rsatish talab etiladi. Mamlakatimizda va chet ellarda chop etilgan pedagogik adabiyotlarni o`rganish va tahlil etish shuni ko`rsatadiki, pedagogik texnologiya usulining muhim xususiyatlari, belgilari qatorida umumlashtirilgan holda, quyidagilarni ko`rsatish lozim: ta`lim jarayonini oldindan reja asosida loyihalash va auditoriyada talabalar bilan mazkur loyihani qayta ishlab chiqish, tizimli, texnologik yondoshuvlar asosida talabalarning o`quv, bilish faoliyatini o`stiradigan ta`lim jarayonining loyihasini tuzish; ta`limning maqsadi to`liq va aniq, tashxislovchi bo`lishi, talabalar bilimlarining o`quv rejasi bo`yicha holisona, ob`yektiv baholanishi, ta`lim maqsadlarini ko`zlagan andoza asosida talabaning kuzatishlari, o`lchashlari, harakatlari shaklida oydinlashtirilishi, o`quv jarayonining talabaning faolligiga tayanib tashkil etilishi; ta`lim shakllarini muvofiqlashtirilishi, ta`lim jarayonining tuzilishi va mazmunining yaxlitligi, o`zaro aloqadorligi va pedagogikaning muhim nazariy va amaliy masalalari negizida o`zaro ta`sirda bo`lishi; ta`lim jarayonida texnika vositalari va inson salohiyatining o`zaro ta`sirini hisobga olinishi; ta`limning rejalashtirilgan natijasiga erishishning kafolatlanganligi; ta`lim tizimini axborot-pedagogik texnologiyalar asosida tashkil qilish va uning samaradorligini oshirish mumkinligi kabilar shular jumlasiga kiradi. 10 Qayd etilgan bandlarning har birining ta`lim tizimida o`z o`rni bor va bu masalalarni yechish falsafa, sotsiologiya, fiziologiya, matematika, axborot, pedagogika va kompyuter texnologiyalari hamda boshqa fanlarning qonuniyatlaridan foydalanishni taqozo etadi. Ta`lim tizimida ATlarining qo`llanilishi o`quv jarayonini pedagogik dasturiy vositalar yordamida amalga oshirishdek muhim imkoniyatni yaratdi. Bunday yondoshish o`quv jarayoni didaktik kategoriyalarining o`zaro aloqasini va bog`liqligini o`rganishga olib kelishi bilan bir qatorda, o`quv jarayonini to`liq darajada o`rganishga imkoniyat yaratadi. Shu o`rinda ATlarining multimediali vositalaridan foydalanib o`qitishning an`anaviy uslub bilan o`qitishga ko`ra farqini tahlil qilganda quyidagi asosiy: dars o`tishda ma`ruzachining o`quv materiallarini tushuntirish jarayonining yengillashtirilishi; o`quv jarayonida berilayotgan materiallarni takroriy holda berish imkoniyatining mavjudligi; kompyuter texnologiyalari asosida o`tkazilayotgan darslarni o`zlashtirish darajasining yuqoriligiga erishilishi; multimediali vositalar bazasida virtual stendlar tashkil qilish imkoniyatining yaratilishi; virtual stendlarning Maxsus jihozlangan xonalar talab qilmasligi; o`quv jarayonining video va audio animatsiyalar bilan boyitilib borilishi hamda talabalarning dars jarayoniga bo`lgan qiziqishini kuchaytirishi; ommaviy tarzda foydalanish, ya`ni bitta ma`lumotlar bazasidan bir yoki bir nechta auditoriyada va guruhlarda foydalanish imkoniyatining borligi; 11 ma`lumotlar bazasini tezkor ravishda o`zgartirib, zamon talabiga moslashtirib borilishi; o`quv jarayonida talabalarning yakka tartibda bilimini nazorat qilish kabi afzallik tomonlarini ko`ramiz. Shuni ta`kidlash lozimki, o`quv jarayonini AT asosida tashkil qilishdan asosiy maqsad o`qish sifatini va samaradorligini oshirish bilan bir qatorda, kompyuter va axborot texnologiyalarini o`qituvchi-talabalarning kundalik ish quroliga aylantirishga erishishdan iborat. Kompyuter texnologiyalarini o`quv jarayonida qo`llash tamoyillari. O`quv jarayonida axborot va pedagogik texnologiyalarni uzviy bog`langan holda olib borish bu jarayonning samaradorligini oshirishga olib keladi. Multimedia vositalari asosida o`qitish jarayonida aniq predmetni kompyuter asosida to`liq o`qitish, ma`ruza matnlarini tahrirlash, talabalar topshirgan nazorat natijalarining tahlili asosida ma`ruza matnlarini bayon etish uslubini yaxshilash, talabalar axborot texnologiyalarini multimedia vositalari asosida yaratilgan animatsiya elementlarini dars jarayonida ko`rishi, eshitishi va mulohaza qilish imkoniyatlariga ega bo`ladi. Axborot texnologiyalarining multimedia vositalari bilan ishlaydigan talabalar quyidagi vazifalarni amalga oshirishlari kerak: ma`ruza matnlari, amaliyot bilan bog`liq topshiriqlarni tayyorlash; uslubiy ko`rsatmalarni, nazorat savollarini, to`g`ri javoblar variantini tuzish; ishchi dastur va texnologik xaritani tuzish; bilimni nazorat qilish natijasini tahlil qilish; 12 har bir mavzu bo`yicha dinamik ko`rinishda aks etuvchi jarayonlarning animatsiyalarini tasavvur qilish; o`zlashtirilishi murakkab bo`lgan mavzular bo`yicha talabalar bilan suhbat o`tkazish kabi talablar qo`yiladi. Qo`yilgan ushbu talablar bo`yicha axborot texnologiyalarining multimedia vositalari asosida dars jarayonini tashkil qilish pedagog-o`qituvchilarning yumushini osonlashtirib, o`quv jarayonini boshqarish, uning samaradorligini yanada ko`tarishga erishiladi. Shu bilan bir qatorda ta`lim muassasasi rahbariyatiga talaba, guruh, mutaxassisliklar bo`yicha test natijalarini ko`rib borish va ularning o`zlashtirish darajasiga baho berish, o`qituvchilarning ma`ruza matnlari va boshqa mustaqil ishlarga mo`ljallangan materiallarining tayyorlash sifatiga baho berish, multimedia vositalari asosida laboratoriya ishlarini bajarish uchun kompyuterda modellashtirilgan virtual stendlar joriy etish, kursni o`zlashtirish bo`yicha uslubiy materiallarni tayyorlash uchun takliflar ishlab chiqish kabilarni amalga oshirish imkoniyatini beradi. O`qitish nazariyasi va bu sohaga tegishli bir qator ilmiy tadqiqotlar natijalari shuni ko`rsatadiki, o`qitish asosan an`anaviy tushuntirish usullariga asoslangan. Shu bois ma`lum bir fanning o`qitish usullarini o`rganish va izlanishlar hamda yuqori saviyali pedagog va o`qituvchilarning bu boradagi tajribasi bugungi kunda emperik ko`rinishdagi o`qitishdan, boshqa turdagi, ya`ni isbot qilish, namoyish qilish va ularni zamonaviy kompyuter texnologiyalaridan foydalanib, noan`anaviy darslarni amalga oshirishi dolzarb masala ekanligini ko`rsatmoqda. Gipermatn, grafik va kompyuterning ovoz dasturlarining yaratilishi kompyuter texnologiyalaridan ta`lim tizimida samarali foydalanish bilan bir qatorda noan`anaviy darslarni tashkil etishga asos bo`lmoqda. Taraqqiy etgan xorijiy davlatlar va respublikamizdagi yetakchi ta`lim muassasalarida kompyuter texnologiyalari asosida o`qitish dasturlari tahlili VDV sifat jihatidan yangi o`qitish vositalari bo`lib, ular an`anaviy o`qitish metodlaridan tubdan farq qilishini ko`rsatmoqda. Bunday yondoshishning asosiy 13 vositalaridan biri sifatida, bizning fikrimizcha, kompyuterda modellashtirish nazariyasini ko`rsatish mumkin. Bu sohadagi natijalar tahlil qilinganda bir nechta yo`nalishlarni ko`rish mumkin: 1) Gnoseologiya yo`nalish. Bu yo`nalishda kompyuter modeli asosan materialni tushunib yetish uchun oraliq ob`yekt sifatida qaraladi va ayrim elementlar orasida mavjud bo`lgan umumiy xossalarni ifoda etmasdan, balki har xil sohalarning birlashmasini ifoda etadi. 2) Original o`rnida kompyuter modelidan foydalanish. Bu yo`nalish o`qitilayotgan fanlarning ob`yektlarini natural ko`rinishida olish mumkin bo`lmagan ma`lumotlarini ifoda etish imkoniyatini yaratadi. Bu esa o`z navbatida originalning tabiatini aniqlash, uning ichki, tashqi xossalarini va rivojlanish jarayonini kuzatish imkoniyatini yaratadi. 3) Analitik yo`nalish. Bu yo`nalish son va sifat ko`rsatkichlari asosida talabalarni tayyorlashga oid jarayonning ma`lum bir qismini tasvirlash imkoniyatini yaratadi va u ma`lumotlarni uzatish, tushunish, ko`nikish va o`zlashtirishni nazorat qilish kabi funksional vazifalarga yo`naltiriladi. 4) Umummetodologik yo`nalish. Bu yo`nalish o`qitilayotgan fanlarning talabalar va talabalar dunyoqarashining shakllanishiga bog`liqlik tomonlarini baholashga qaratilgan. 5) Psixologik yo`nalish. Bu yo`nalish kompyuter texnikasi va texnologiyasi yordamida o`qiyotgan talabalarning sotsial, psixologik, biologik xususiyatlarini o`rganish uchun qo`llaniladi. 6) Pedagogik yo`nalish. Bu yo`nalish ilg`or texnologik vositalar yordamida talabalarning tarbiyalanganlik darajasini, bilim saviyasini aniqlash va uning kelgusidagi ahvolini bashorat qilish uchun qo`llaniladi. 14 Hozirgi vaqtda bir soha bo`yicha ishlab chiqilgan pedagogik texnologiyalar bo`yicha izlanishlarni va ularni tadbiq etish uslublarini boshqa sohalarga tarqatish hamda ulardan samarali foydalanish masalalari qaralmoqda. Bunga misol tariqasida kompyuter texnologiyasidan foydalangan holda o`qitishni keltirish mumkin. Kompyuter-axborot texnologiyalari modelidan foydalanish masalasi o`qitilayotgan fanning xususiyatlaridan kelib chiqqan holda dars jarayonida namoyish qilinishi kerak bo`lgan ob`yektning ichki, tashqi xossalarini ko`rsata olishdek muhim vazifani amalga oshirish imkoniyatini yaratadi. Axborot texnologiyalarining multimedia vositalari o`quv jarayonida quyidagi eng muhim jihatlari bilan alohida ahamiyatga egadir: - differensial va individual o`qitish jarayonini tashkil qilishi; - o`qish jarayonini baholash, teskari (qarshi) aloqa bog`lashi; - o`zini-o`zi nazorat qilish va tuzatib borishi; - o`rganilayotgan fanlarni namoyish etishi va ularning dinamik jarayonini ko`rsatishi. fan mavzularida animatsiya, grafika, multiplikatsiya, ovoz kabi kompyuter va axborot texnologiyalardan foydalanishi; talabalarga fanni o`zlashtirish uchun strategik ko`nikmalar hosil qilishi va hokazo. Shuningdek, multimedia vositalarining amaliy tomoni ulardan o`quv jarayonida pedagogik dasturiy vositalar yordamida foydalanish va kelgusida ta`lim tizimida o`quv jarayoni uchun ma`lumotlar bazasini va virtual stendlar yaratishdek muhim vazifani amalga oshirishga zamin hozirlaydi. 15 1.2. Kompyuter texnologiyalarini o`quv jarayonida qo`llash vositalari. Kompyuter texnologiyalarining juda katta imkoniyatga ega bo`lgan matn muharrirlari, bir tildan ikkinchi tilga tarjima qiluvchi dasturini vositalarining yaratilishi ta`lim tizimida ham o`z samarasini bermoqda. Bular sirasiga Macromedia DreamWeaver, Microsoft FrontPage, HTML muharrirlari va Microsoft Word, Adobe Photoshop, CorelDraw, Macromedia Flash kabilarni kiritish mumkin. HTML-(HayperText Markup Language-gipermatnni belgilovchi til), (Web- muharrir) matnli va grafikli xossalarini o`z ichiga mujassamlashtirgan dasturli vositalar bo`lib, u web-hujjatlarni yaratish va tahrir qilish uchun mo`ljallangan. Web-hujjat - bu elektron ko`rinishdagi hujjat bo`lib, undan Internet tizimida ma`lumotlarni uzatish va qabul qilish uchun foydalaniladi. Shu sababli bu dasturli vositaning imkoniyatlariga kengroq to`xtalamiz. Oddiy HTML-hujjatlarni yaratish. HTML-hujjatlari (ASCII qoidalarida yozilgan) oddiy matnli fayllar bo`lib, ular maxsus belgilangan qoidalarni o`z ichiga oladi. HTML-hujjatlarni yaratish va tahrir qilish uchun maxsus uskunaviy vositalar ishlatiladi. Web-sahifani quyidagi oddiy uskunaviy vositalardan foydalanib ham yaratish mumkin: bloknot ko`rinishida tiqilgan (vstroyenniy) Microsoft Windows Notepad tahrirlagichi (redaktor), DOS, Windows Write tahrirlagichlari, Macintosh uchun TeachText/SimpleText tahrirlagichi yoki EMACS Unix uchun yoki VAX/VMS uchun tahrirlagich; hammaga ma`lum va mashhur Microsoft Word tahrirlagichi, Word Perfect yoki ASCII kodi va boshqa matn rejimida ishlaydigan ixtiyoriy tahrirlagichlar. Bundan ko`rinib turibdiki, HTML-hujjatni yaratish uchun qandaydir bir matnli tahrirlagich kerak. 16 HTML-matnni maxsus dastur yordamida tahrirlash uchun bu matnni HTML- hujjatiga aylantirish imkoniyatlaridan foydalanish mumkin. HTML-hujjatlarni saqlashda .html yoki .htm kengaytmani ishlatish maqsadga muvofiqdir. Bu holda keyinchalik qiynalmaslik uchun hujjatning qaysi turga tegishli ekanligini aniqlab olish kerak. Maxsus kodlarda yozilgan HTML-hujjatning natijasini ko`rish brauzer (browser) deb nomlanuvchi dastur orqali amalga oshiriladi (brauzer web-hujjatlarni ko`rish vositasi). Bu kategoriyadagi dasturiy vositalarga HTML formatdagi elektron hujjatlarni ko`rish uchun mo`ljallangan vositalar kiradi. Zamonaviy brauzerlar nafaqat matn va grafikani balki musiqani, insonning nutqini, internetda radio to`lqinlarini eshitishni, videokonferensiyalarni ko`rishni, elektron aloqa xizmati bilan ishlashni, telekonferensiyalar xizmati bilan tanishish va shunga o`xshash ko`pgina imkoniyatlarni yaratadi. HTML hujjatlar uchun eng ko`p qo`llaniladigan brauzerlarga Internet Explorer va Netscape Navigator larni misol keltirish mumkin. Brauzerda HTML hujjatni tahrirlash imkoniyati yo`q bo`lib, u faqatgina namoyish etadi. Brauzerdan chiqmasdan turib, undagi buyruqlardan foydalanib, Microsoft Windows Notepad uskunaviy vositasi yordamida HTML-hujjatni tahrirlash mumkin. Yana muhim tomoni shundaki, Web-brauzer tomonidan bu hujjatni ochish paytida u oddiy matn sifatida emas, balki Web-sahifa sifatida qabul qilinadi va chaqiriladi. Oddiy matnli fayldan HTML-hujjat belgilar kodi (teglar) bilan farqlanadi. Bu kodlar hujjatning tarkibiga kiradi va ular hujjatni formatlash, tayyor maketni aniqlash, boshqa hujjatlarga taalluqli murojaatlarni ifodalash kabi ko`pgina amallarni bajaradi. Shu narsani ta`kidlash lozimki, HTML-kodlar, odatda bosh harflar bilan yoziladi. Bu esa o`z navbatida ularni asosiy matndan oson farqlashni va tahrirlashni osonlashtiradi. Maxsus dasturiy vositalar yordamida HTML-hujjatni yaratish yoki tahrirlash katta imkoniyatlarga ega. Chunki maxsus dasturiy vositalar bir vaqtning o`zida 17 HTML-hujjatning maxsus belgilar kodi va natijaviy ko`rinishi bilan ishlash imkoniyatini beradi. Maxsus dasturiy vositalar ham bir-biridan imkoniyatlari bilan farq qiladi. Maxsus dasturiy vositalar yordamida yaratilgan HTML hujjatning diskda egallaydigan hajmi birmuncha kichik bo`ladi, bu esa uni brauzerda namoyish etish uchun qulaydir. Unda tashkil qilingan ichma-ich gipermurojaatlar boshqa papkalarga ko`chirilgan vaqtda behato ishlaydi. Yuqorida HTML dasturiy vositasining imkoniyatlari batafsil bayon qilindi. HTML dasturiy vositasi asosida yaratilgan elektron o`quv adabiyotlar keng imkoniyatlarga ega bo`lib, u talaba, talabalarga ishlash uchun qulay va osondir. Buning sababi HTML dasturiy vositasi asosida yaratilgan elektron kitobda boblar, mavzular va ularga tegishli matnlar bilan ishlash juda qulaydir. Buni quyidagi strukturadan ko`rish mumkin. Axborot texnologiyalari asosida o`quv materiallarini elektron nusxada chop etish, ularga kerakli o`zgartirishlarni o`z vaqtida kiritib, yangilab borishni va tezkor ravishda chop qilish, hamda tarmoq tizimida ommaviy ravishda foydalanish 18 imkoniyatlarini yaratadiki, ular shubhasiz ta`lim samaradorligini oshirishda muhim rol o`ynaydi. HTML hujjatni chiroyli ko`rinishda rasmiylashtirish uchun animatsiya (tasvirga kiritilgan harakat) lardan foydalaniladi. Animatsiyalar har xil formatlarga ega bo`lib, hozirda ko`p qo`llaniladiganlaridan biri GIF (Grafic Interchange Format) formatli animatsiyadir. Ma`lumki, animatsiya kadrlarning ketma-ketligidan hosil bo`ladi. Kadrlarda tasvirlar joylashtiriladi. GIF formatli animatsiyaning kadrlaridagi tasvirlar GIF formatida bo`ladi. Demak, GIF formatli animatsiyalar kichik hajmga egadir. GIF animatsiyalarni yaratish uchun bir qancha maxsus dasturiy vositalar mavjud. Masalan, Ulead Cool3D, Ulead Gif Animator, Macromedia Flash va boshqalar. Animatsiyalarni yaratishda bu dasturiy vositalarning har birini o`ziga xos o`rni bor. Matnlarni animatsiya qilishda Ulead CooBD, Ulead Gif Animator dasturiy vositalari katta imkoniyatlarga ega bo`lib, bu dasturiy vositalarda barcha animatsiyalarning namunasi va ularning matn kiritish maydoni beriladi. Matnni kiritgandan so`ng kerakli animatsiya tanlanadi. Tasvirlarni animatsiya qilishda Macromedia Flash eng yaxshi dasturiy vositalardan biridir. Flash texnologiya yoki uni boshqacha nom - muloqotli faol veb-animatsiyalar deb ham atashadi. Bu dasturiy vosita Macromedia kompaniyasi tomonidan yaratilgan bo`lib, u ma`lumotlarni multimedia ko`rinishida taqdim eta oladigan juda muhim texnologik jarayonlarni o`z ichiga olgan dasturiy vositadir. Flash dasturiy vositasining asosiy uskunaviy vositasi sifatida vektorli grafika qo`llanilib, uning asosida (yordamida) multimedianing hamma elementlarini, ya`ni ovoz, harakat, ob`yektlar bilan muloqotni amalga oshiradigan imkoniyatlari mavjud. Flash texnologiyada yaratiladigan dasturlarning o`lchami minimal darajada bo`lib, ular kompyuter ekranining o`lchamiga bog`liq emas, bu esa internet-loyiha yaratish uchun asosiy talablardan biridir. Yaqinda paydo bo`lgan Flash texnologiya vebdizaynerlar orasida keng tarqala boshladi. Buning asosiy sabablaridan biri Flash 19 texnologiya Web-saytlarga ovoz va grafika elemetlaridan foydalanish imkoniyatini yaratib, ularning dinamik ko`rinish olishiga imkon yaratishidir. Shu sababli Flash tahrirlagichining uskunaviy vositasitalari va ularning vazifalariga batafsil to`xtalamiz. 20 II BOB. BOSHLANG‘ICH TA’LIMDA SAVOD O’RGATISHDA AXBOROT TEXNOLOGIYALARDAN SAMARALI FOYDALANISH METODIKASI. 2.1. Elektron o`quv qo`llanmadan o`quv jarayonida foydalanishning pedagogik asoslari. O‘quv dasturlari ma’lum bir predmetga yoki fan sohasiga mo‘ljallab yaratilgan bo‘lib, o‘quv jarayonini tashkil etish, darslarini o‘qitish va o‘rganish hamda o‘quvchilarning mustaqil bilim olish jarayonida keng qo‘llaniladi.O‘quv jarayonida, ya’ni ma’ruza, amaliy, laboratoriya va seminar mashg‘ulotlarida zamonaviy o‘quv dasturlarining qo‘llanilish o‘rniga qarab hamda o‘quvchilarni mustaqil bilim olish, o‘tilgan mavzularni takrorlash, olgan bilimlarini tekshirish, nazorat qilish jarayonlarida foydalanish o‘quvchilarning o‘rganilayotgan mavzu bo‘yicha bilim va malakalarini mustahkamlashda hamda o‘quv jarayonini mukammallashtirishda muhim asos yaratadi. Multimedia texnologiyalari savod o‘rgatish jarayonida ma’lum bir mavzularini o‘quvchilarga o‘rgatishda ma’lumotlarni ovozli, harakatli, videoli, tasvirli, grafikli va hokoza ko‘rinishlarda bayon qilib berish imkonini yaratadi. Bu esa yangi mavzuni o‘rganish uchun ketadigan vaqtni tejash bilan birga o‘quvchilarni yangi axborotlarni qabul qilish ehtiyojini qondiradi hamda ularni o‘qish fangia bo‘lgan qiziqishini oshiradi. Multimedia vositalaridan ta’lim sohasida foydalanish va ular yordamida o‘quvchilarni o‘qitish multimediya texnololgiyalarini ta’lim sohasining turli xil pedagogik faoliyatlarida qo‘llanilishining asosiy jihatlarini ajratib beradi, ya’ni o‘qish darslarining jarayonida uni ko‘rgazmali va tushunarli tarzda bayon qilish uchun tartibli ravishda multimediali namoyish va slaydlarni ko‘rsatish maqsadga muvofiqdir. O‘qituvchining nutqi orqali bir vaqtning ichida namoyishlar katta ekranda multimediya proektori yordamida ko‘rsatiladi. Namoyishlar o‘z navbatida matnlar, tovushlar, chizmalar, harakatlar, tasvirlar va boshqa animasion elementlar orqali 21 to‘ldirilgan bo‘lishi lozim. Bu jarayonlarni amalga oshirish uchun albatta, o‘qituvchilar AKT ni yaxshi bilishi va malakali bo‘lishi kerak. Bunday ko‘rinishdagi dasturlarni tuzishda nafaqat matnli axborotlarni, balki rangli tasvirlar hamda turli tovushlarni ham qo‘llashni taqoza etadi. Buning uchun juda ko‘p mehnat, bilim va yuqori darajadagi malaka kerak bo‘ladi. Albatta, bu jarayonda zamonaviy kompyuter texnologiyalari va ularning qo‘shimcha qurilmalaridan samarali foydalanish talab qilinadi. Bunda nafaqat axborot texnologiyalarining zamonaviy vositalaridan, balki ularni to‘liq ishlashini ta’minlovchi maxsus dastur, ya’ni drayverlardan foydalaniladi. Elektron o‘quv qo‘llanmalar o‘quv axborotlarni multimedia vositalari orqali obrazli ko‘rinishda taqdim etish, har-xil ko‘rinishdagi rang, harakat, ovoz kabi elementlarni kiritish, o‘quv materiallarini qabul qilish jarayonini samaradorligini oshirish bilan birga o‘quvchilarga berilayotgan materiallarni tahlil qilish, taqqoslash kabi muhim sifatlarni rivojlantiradi. Elektron qo‘llanmalar ma’ruza mazmunini boyitadi va yangi materiallar bilan to‘ldiradi, ularning yaratilishi hamda o‘quv jarayonida qo‘llanilishi ta’lim muassasalarida yagona lokal tarmoqqa va katalog tizimiga ulangan elektron kutubxonalar yaratish imkonini beradi. O‘quv muassasalarida elektron o‘quv qo‘llanmalaridan foydalanish zamonaviy kompyuter va axborot texnologiyalar bilan jihozlangan sinflarda amalga oshiririladi. Elektron o‘quv qo‘llanmalari asosan o‘rganilayotgan mavzuga doir nazariy ma’lumotlar, amaliy misol, o‘quvchilar uchun mustaqil topshiriq, mustaqil ishlash bo‘yicha uslubiy ko‘rsatma va olgan bilimlarini tekshirish bo‘yicha nazorat hamda test savollaridan tashkil topgan bo‘ladi. O‘quv jarayonida elektron qo‘llanmalardan foydalanish o‘qituvchi- professorlarning ish faoliyatini yengillashtirish, o‘quv jarayonini boshqarishni mukammalashtirish va uning samaradorligini oshirish bilan bir qatorda o‘quvchilarning yagona elektron katalog tizimi orqali mustaqil bilim olish, o‘rganish hamda shu mavzu bo‘yicha olgan bilimlarini tekshirish imkoniyatini yaratadi. 22 O‘quv jarayonida Internet tarmog‘idan o‘rganilayotgan mavzuga tegishli ma’lumotlarni izlab topish, savod o‘rgatish jarayoni uchun badiiy kitoblarni topish, o‘rgangan bilimlarini kengaytirish, va o‘qituvchining o‘zi o‘z ustida ishlashi uchun lozim bo‘lgan ma’lumotlarga ega bo‘lish, boshqa tajribali o‘qituvchilarning faoliyatini o‘rganish va shu asosida o‘quv jarayonini samarali tashkillashtirish va hokozalar uchun keng ko‘lamda foydalaniladi. Savod o‘rgatish jarayonini tarmoq texnologiyalari asosida tashkllashtirish orqali o‘quvchilar quyidagilarga ega bo‘ladilar: - noan’anaviy manbalar, ya’ni internet tarmog‘i va turli saytlardan foydalanib o‘qish va o‘rganish; - mustaqil bilim olish, o‘z ustida ishlash, bilimini boyitish - o‘rganish va ishlash faoliyati sohalarini kengaytirish va yangi imkoniyatlarni yaratish; - izlanuvchanlik, o‘ziga nisbatan talabchanlik va ijodiy qobiliyatlarini namoyon etish; - jamiyatda va fan texnika taraqqiyoti natijasida ro‘y berayotgan voqea va yangiliklardan har doim xabardor bo‘lish hamda ulardan amaliy ish faoliyatlarida foydalanish. Umuman yuqorida ta’kidlangan axborot texnologiyalarining asosiy vositalaridan o‘quv jarayonida foydalanish natijasida quyidagilarga erishish asosiy maqsadimiz hisoblanadi: - o‘quvchilarning har taraflama aqliy fikrlash va tasavvurlash malakalarini rivojlantirish, ularni zamonaviy axborotlashgan jamiyatda mustaqil fikrlash va ishlashga tayyorlash, ya’ni har qanday murakkab jarayonlarni amalga oshirishda mustaqil qarorlar qabul qilish, o‘zining fikrini va mulohazasini bayon qilishga o‘rgatish, tirishqoq hamda izlanuvchanlik faoliyatini shakllantirish; - barcha ta’lim tizimlarida o‘qitish jarayonlarini tezlashtirish hamda ularning samaradorligini oshirish uchun yangi axborot va pedagogik texnologiyalarni yaratish va jalb etish; 23 - axborot-kommunikatsion texnologiyalarining barcha imkoniyatlarini hamda dasturiy vositalarini ta’lim sohasiga joriy etish orqali uning mukammaligi, unumdorligi, sifati va samaradorligini oshirish; - axborot-kommunikatsion texnologiyalardan foydalangan holda o‘quvchilarning mustaqil ishlashini tashkil etish hamda shu orqali ularni mustaqil fikrlash va tasavvur qilish faoliyatini kengaytirish va faollashtirish; - axborot-kommunikatsion texnologiyalar yordamida fanlararo aloqalarni chuqurlashtirish, shu bilan birga zamonaviy texnologiyalarni barcha sohalarga tatbiq etish; - tarmoq texnologiyalari asosida o‘qitishning zamonaviy tizimlarini, shu jumladan masofadan o‘qitish tizimini yaratish, tadbiq etish va takomillashtirish. Respublikamizda bugungi kunda bo‘lajak etuk mutaxassislarni tayyorlashda axborot va kompyuter texnologiyalaridan foydalanish uning ta’lim mazmuni, mohiyati, uslubi va sifatiga har tomonlama etarli darajada, ya’ni ilmiy va uslubiy jihatdan o‘z ta’sirini ko‘rsatadi, chunki axborot texnologiyalari har doim ta’lim jarayonlarining ajralmas va asosiy qismi bo‘lib kelgan, ya’ni bo‘lajak mutaxassislarni tayyorlash jarayonining o‘zi ham axborot jarayoni hisoblanadi. Kompyuter va informasion texnologiyalari vositalaridan ta’lim sohasida foydalanishning samaradorligi o‘qituvchilarning o‘quv jarayoniga shu texnologiyalarni qo‘llashga oid bilim hamda malakalarining darajasi va tajribasiga ham bog‘liq bo‘ladi Axborot va kompyuter texnologiyalardan foydalanib o‘quv jarayoni samaradorligini oshirishda kompyuter texnologiyalari bo‘yicha mukammal bilim, malaka va tajribaga ega bo‘lgan professor-o‘qituvchilarning o‘rni va salmog‘i katta bo‘ladi. Boshqacha aytganda, ta’lim jarayonida kompyuter va axborot texnologiyalaridan mukammal foydalanish uchun asosiy e’tibor, eng avvalo, o‘qituvchiga va oʻquvchiga zarur bo‘lgan sharoitni yaratish va axborot- 24 telekommunikasion texnologiyalardan ta’lim-tarbiya jarayonlarida samarali foydalanishga qaratilishi lozim. Savod o‘rgatish jarayonida quyidagicha slaydlar tayyorlash mumkin: 25 «Boshlang‘ich ta’lim konsepsiyasi»da boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi qiyofasi ta’riflanadi: «...eng muhimi balalarda o‘qish, o‘rganishga chinakkam xavas, ishtiyoq uyg‘otuvchi, e’tiqod xosil qiluvchi ustoz sifatida alohida o‘rin tutadi.» va yana shu konsepsiyadan boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi fazilatlariga qo‘shimcha keltiriladi. O‘qituvchi: «...O‘zbekiston kelajagi buyuk davlat ekaniga ishonadigan milliy iftixorli bo‘lishi;bolalarni xalq pedagogikasi durdonalari hamda milliy qadriyatlarimiz asosida tarbiyalay olishi; nutqiy ravon, xalq tili boyligi ifoda usuli va tasvir vositalarini adabiy til uslubi va me’yorini to‘la egallagan bo‘lishi» zarur. 26 2.2. Elektron o`quv adabiyotlarga qo`yiladigan talablar. O`quv adabiyotlarining yangi avlodini yaratishga qo`yiladigan asosiy talablar. Uzluksiz ta`lim tizimi uchun o`quv adabiyotlarining yangi avlodini yaratish konsepsiyasida kadrlar tayyorlash milliy modeliga muvofiq uzluksiz ta`lim tizimida o`quv adabiyotlari ta`lim turlari uchun tasdiqlangan davlat ta`lim standartlari (yoki davlat talablari) va fanlar bo`yicha uzviy bog`langan o`quv dasturlari asosida tayyorlanadi. Bunda muayyan fanning o`quv adabiyotlari mazkur ta`lim turida o`qitiladigan boshqa fanlar bilan bog`liqligini, boshqa ta`lim turlarida ushbu fanning o`quv dasturlaridagi uzviylikni ta`minlashi lozim. O`quv adabiyotlarini belgilangan tartibda har tomonlama ekspertizadan o`tkazilishi nazarda tutilgan. Ma`lumki, uzluksiz ta`lim tizimining barcha turlarida fundamental bilimlar bo`yicha o`quv adabiyotlari asosan an`anaviy bosma shaklda tayyorlanadi. Konsepsiyada elektron o`quv adabiyotlari esa bilim oluvchilarning tasavvurini kengaytirishga, dastlabki bilimlarini rivojlantirishga va chuqurlashtirishga, qo`shimcha ma`lumotlar bilan ta`minlashga mo`ljallangan bo`lib, ular ko`proq chuqurlashtirib o`qitiladigan fanlar bo`yicha yaratilishi maqsadga muvofiq deb ko`rsatilgan. Bizning nazarimizda, uzluksiz ta`lim tizimida fan va texnologiyalarning jadal rivojlanganligini e`tiborga olgan holda, mazmuni tez o`zgaruvchan, chuqurlashib o`qitiladigan, kasbiy va maxsus fanlar bo`yicha elektron o`quv adabiyotlarini tayyorlash maqsadga muvofiq. O`quv adabiyotlarining mazmuni bilim oluvchilarda mustaqil va erkin fikrlash, olingan bilimlarni bosqichma-bosqich boyitish, mukammallashtirib borish, mustaqil ta`lim olish, yangi bilimlarni o`quv adabiyotlaridan izlab topish ko`nikmalarini hosil qilishni ta`minlashi kerak. O`quv adabiyotlarining shakllari.