KURS ISHI SAVOD O‘RGATISH DAVRIDA GAP USTIDA ISHLASH MUNDARIJA: KIRISH I-BOB. Savod o’rgatish davrida gap ustida ishlashning tutgan o'rni va uning mohiyati 1.1. Savod o’rgatish davrida gap ustida ishlashning ahamiyati 1.2. Savod o’rgatish davrida gap ustida ishlash va uning mohiyati II-BOB. Savod o’rgatish davrida gap ustida ishlashning turlari va analizi 2.1. Savod o’rgatish davrida gap ustida ishlashning turlari 2.2. Savod o’rgatish davrida gap ustida ishlashning tahlili XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI 1 KIRISH Kurs ishining dolzarbligi. Bоshlang‘ich ta’lim jarayоni bоlaning mantiqiy tafakkur qila оlish salоhiyati, aqliy rivоjlanishi, dunyоqarashi, kоmmunikativ savоdхоnligi va о‘z-о‘zini anglash salоhiyatini shakllantirishga, jismоnan sоg‘lоm bо‘lishga, mоddiy bоrliq gо‘zalliklarini his eta оlishga, gо‘zallik va nafоsatdan zavqlana оlish, milliy urfоdatlarni о‘zida singdirish va ardоqlash, ularga riоya qilishga о‘rgatadi.1 О‘zbеkistоn Rеsрublikasidagi bоshlang‘ich ta’lim tayanch о‘quv rеjasi dоirasiga оna tili, matеmatika, tabiat hamda insоn va jamiyat ta’limi sоhalari kiritilgan. Оna tili ta’limi bоlalarning tafakkur qilish faоliyatlarini kеngaytirishga, erkin fikrlay оlishi, о‘zgalar fikrini anglashi, о‘z fikrlarini оg‘zaki va yоzma ravishda ravоn bayоn qila оlishi, jamiyat a’zоlari bilan erkin mulоqоtda bо‘la оlish kо‘nikma va malakalarini rivоjlantirishga хizmat qiladi. Kurs ishining maqsadi. Savod o’rgatish davrida gap ustida ishlashning o‘ziga xos jihatlarini aniqlash va tegishli xulosalar ishlab chiqish. Kurs ishining vazifalari. Kurs ishining oldiga qo‘ygan vazifalari quyidagilardan iborat: ● Savod o’rgatish davrida gap ustida ishlashning mohiyatini yoritib berish; ● Savod o’rgatish davrida gap ustida ishlashning hozirgi holati va uni tahlil qilish; ● Savod o’rgatish davrida gap ustida ishlashni ko’rib chiqish; Kurs ishining obyekti va predmeti. Savod o’rgatish davrida gap ustida ishlashni tahlil qilish kurs ishining obyekti bo’lib, predmetini ushbu jarayon haqidagi ma’lumotlar tashkil qiladi. 1 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev.Toshkent shahri,2019 yil 21 oktabr O’zA 2 Kurs ishining metodik asosi : Savod o’rgatish davrida gap ustida ishlashga oid hozirgi zamon nazariy qarashlari, oʻzbek va chet el olimlarining shu boradagi qarashlari, Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining farmon va qarorlari va boshqalar ishimizga metodologik asos boʻlib xizmat qiladi. Kurs ishining tuzilmasi: Kirish, asosiy qism, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat. 3 I-BOB. Savod o’rgatish davrida gap ustida ishlashning tutgan o'rni va uning mohiyati 1.1. Savod o’rgatish davrida gap ustida ishlashning ahamiyati Boshlang‘ich sinflar ona tili kursini o’rganishning yetakchi insoniy tamoyili tilning barcha tomonlarini (leksikasi, fonetikasi, grammatikasi, so‘z yasalishi) o‘zaro bog’liq holda o’rganish hisoblanadi. Mazkur tamoyil tilni yaxlit hodisa sifatida o‘rganinshni ta’minlaydi va til kishilarning aloqa vositasi ekanini o‘quvchilar tushunishlari uchun imkoniyat yaratadi. Bu tamoyil bo‘limlar orasidagi mumkin bo‘lgan bog‘lanishni hisobga olgan holda amalga oshiriladi. 2 Boshlang‘ich sinflarda sintaksis yuzasidan beriladigan bilimlar amaliy o‘rganiladigan va nazariy o’rganiladigan bilimlarga bo‘linadi. Sintaksisga oid bilimlarni amaliy o‘rganish savod o‘rgatish davridayoq boshlanadi va 4-sinfda ham davom ettiriladi. Boshlang’ich sinfda “Gap”, “Darak gap”, “So‘roq gap”, “Buyruq gap”, “His-hayajon gap”, “Gap bo‘laklari”, “Bosh bo‘laklar”, “Ikkinchi darajali bo‘laklar”, “Gapda so‘zlarning bog‘lanishi” mavzulari nazariy o‘rganiladi. Bu mavzular yuzasidan turli mashqlar bajariladi. Boshlang‘ich sinflarda ona tili darslarining muhim vazifalaridan biri fikrni ifodalashda gapdan ongli foydalanish ko‘nikmasini shakllantirish hisoblanadi.[2.B.318] Morfologiya va leksika, fonetika va orfografiya sintaksis asosida o‘zlashtirilgani uchun tilni o‘rganishda gap ustida ishlash markaziy o‘rin egallaydi. Gap nutqning asosiy birligi bo‘lib, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ot, sifat, son, olmosh, fe’l va ularning muhim kategoriyalarining tilimizdagi rolini gap asosida bilib oladilar. O‘quvchilar ona tili leksikasini ham gap negizida egallaydilar. So‘zning lug‘aviy ma’nosi va uning qo‘llanish xususiyatlari so‘z 2 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari” to‘g‘risidagi qarori. – “Xalq so‘zi” gazetasi, 2020-yil, 21-aprel. 4 birikmasi yoki gapda ma’lum bo‘ladi. So‘z gapda bir ma’noli bo‘ladi (gapdan tashqari bir necha ma’no ifodalash mumkin). Boshlang‘ich sinflarda gap ustida ishlashni shartli ravishda besh yo‘nalishga bo‘lish mumkin: 1. Gap haqidagi grammatik tushunchani shakllantirish (til birligi bo‘lgan gapning muhim belgilarini o‘rgatish). 2. Gap qurilishini o‘rgatish (so‘z birikmasida so‘zlarning bog‘lanishi ustida ishlash, gapning grammatik asosini, bosh va ikkinchi darajali bo’laklarning xususiyatlari, yoyiq va yig‘iq gaplar ustida ishlash). 3. O‘quvchilarning nutqida gapning maqsadga va ohangga ko‘ra turlaridan foydalanish ko‘nikmasini shakllantirish. 4. Gapda so‘zlarni aniq qo‘llash ko‘nikmasini o‘stirish. 5. Yozma nutqda gapni to‘g‘ri tuzib yozish (uni bosh harf bilan boshlash, tinish belgilarini qo‘yish) ko‘nikmasini shakllantirish. Ishning bu besh yo‘nalishi bir-biriga o‘zaro ta’sir etadi va gapning ayrim tomonlarini o‘rganish maqsadidagina ularning har biri mustaqil muhokama qilinadi. Gapni o‘rganish va nutqda undan foydalanish ko‘nikmasini shakllantirish o‘quvchilarning aniq bilimlarini doimiy kengaytirib, boyitib borishga asoslanadi. O‘quvchi qanday yangilikni bilsa, unda bu yangilik haqida xabar berish ehtiyoji tug‘iladi. U o‘z fikrini ifodalash uchun qulayroq shakl qidiradi. Demak, aloqa qilish talabidan gapni mukammalroq egallash zaruriyati kelib chiqadi. “Gap” mavzusi barcha sinflarda o‘rganiladi. Gapning belgilari haqidagi bilimlar chuqurlashtirib boriladi. O‘quvchilar fikr ifodalovchi nutq birligi – gap haqidagi elementar tasavvurdan gapning bosh va ikkinchi darajali bo‘laklari, gapda so‘zlarning bog‘lanishini o‘rganishga o‘tadilar. Gap ustida ishlashning boshlang‘ich bosqichi savod o‘rgatish davriga to‘g‘ri keladi. Bu davrda o‘quvchilar gapning muhim xususiyatlari (fikr ifodalashi, tugallangan ohang bilan aytilishi) bilan tanishadilar. Gapning bu xususiyatlarini 5 bilmasdan turib, so‘zlardan gap tuzib bo‘lmaydi. Agar o‘quvchilar gapning bosh bo‘laklarini ajrata olmasalar, gap nutqning yaxlit birligi ekanini bilmaydilar. Ega va kesim gapning qurilishi va mazmunining asosini tashkil etadi. Shuning uchun ham savod o‘rgatish davrida gapning bosh bo‘laklari ustida kuzatish o‘tkazgan ma’qul. Gapning bosh bo‘laklarini kuzatish bilan o‘quvchilar o‘z fikrlarini aniq ifodalashga o‘rganadilar, ularda nutqdan gapni ajratish ko‘nikmasi shakllanadi. Gapni o‘rganish me’yoriga qarab uning tarkibiy qismlari, xususan, so‘z birikmasi haqidagi tasavvur aniqlanadi. Boshlang‘ich sinflarda o‘rganiladigan sintaktik material kam bo‘lsa ham, butun o’quv yili davomida, boshqa mavzularga singdirilgan holda gap ustida ishlab boriladi. Milliy o‘quv dasturiga ko‘ra, 1-sinfda “Ona tili va o‘qish savodxonligi”da o’quvchilarga gap haqida elementar tushunchalar beriladi. Gap tugallangan fikr bildirishi, gap so‘zlardan tashkil topishi, uning oxiriga ma’lum tinish belgilari qo‘yilishi haqida amaliy ma’lumotlar beriladi. 2-sinf “Ona tili va o‘qish savodxonligi” da esa o‘quvchilar gap haqida amaliy tushunchalar oladilar. Ular gapdan shu gap kim yoki nima haqida aytilganini va u haqda nima deyilganini bildirgan so‘zni ajratishga o‘rganadilar. Aslida gapning grammatik asosi ustida ishlash mana shundan boshlanadi va bu bosh bo’laklarni o‘rganishga muqaddima bo‘ladi. 3-sinf gap ustida ishlashda yangi bosqichdir. O‘quvchilar gapni amaliy o‘rganishdan tushuncha sifatida o’rganishga o‘tadilar. Ular gapning muhim belgilarni bilib oladilar. Bu bosqichda bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarning ta’rifi, ega va kesim atamalari kiritiladi. Bu sinfda gapda so‘zlarning bog‘lanishiga katta e’tibor beriladi. O‘quvchilar gapning asosi (ega va kesim) ni ajratadilar, ikkinchi darajali bo‘laklarni farqlaydilar va gapdagi ikki so‘z (hokim va tobe so‘z)ni, so‘zlarning grammatik jihatdan, ya’ni qo‘shimchalar orqali bog‘lanishni bilib oladilar.Shuningdek, gapning maqsadga ko‘ra turlari, 6 darakgap, so‘roq gap, buyruq gap hamda his-hayajon gaplarning o‘ziga xos jihatlari bilan tanishadilar. [3. B.28-53] 4-sinfda “Nutq. Matn” mavzusini o‘rganish bilan gap haqidagi bilim kengaytiriladi. Xususan, o‘quvchilar matn nutqning yozma shakli ekanligi, uni qismlarga bo‘lish, unga sarlavha qo‘yish, reja tuzish mumkiinlgi haqidagi tushunchlarga ega bo‘ladilar. [4. B. 142] Shunday qilib, o‘quvchilarda gap bo‘laklari haqidagi tasavvurni o‘stirish gapni o‘zlashtirishda yetakchi hisoblanadi. Birinchidan, boshlang’ich sinf o‘quvchilari gap bo‘laklarini ikkita katta guruhga (bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarga) bo’linishini o’zlashtiradilar. Bu sinflarda ikkinchi darajali bo’laklar turlarga ajratilmaydi. Gapni o‘zlashtirish uchun bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarning mohiyati ochiladi: bosh bo‘laklar gapning grammatik asosini tashkil qiladi, fikr, asosan, gapning grammatik asosi orqali ifodalanadi; ikkinchi darajali bo‘laklar esa bosh bo‘laklarni aniqlovchilik va to‘ldiruvchilik vazifasini bajaradi. Ko‘rinadiki, boshlang‘ich sinflarda sintaksisni o‘rgatishdan asosiy maqsad bolalarning yosh xususiyatini hisobga olgan holda og‘zaki va yozma nutqini, tafakkurini o‘stirish hisoblanadi. O‘quvchilarda gapni to‘g‘ri tuza olish, ulardan nutq jarayonida to‘g‘ri foydalana olish ko‘nikmalarini shakllantirishga xizmat qiladi. Boshlang'ich ta‘limning asosiy vazifalaridan biri o'quvchilar nutqini o'stirishdir. Nutq o'stirish uch yo'nalishda: so'z ustida ishlash, so'z birikmasi va gap ustida ishlash, bog'lanishli nutq ustida ishlash orqali amalga oshirilishi metodik adabiyotlarda qayd etilgan. Savod o'rgatish darslarida ham yuqoridagi uch yo'nalish bo'yicha ish olib boriladi. Ona tilidan olib boriladigan ishlaming hammasi, shu jumladan savod o'rgatish ham o'quvchilar nutqi va tafakkurini o'stirish bilan bog'liq holda uyushtiriladi. Savod o'rgatish davridagi ishlaming miqyosi keng bo'lib, ekskursiyalar, bolalaming kuzatishlari, predmet va sujetli rasm yuzasidan suhbat va shu kabilar bilan bog'lanadi. 7 Bu davrda o'quvchilar nutqini o'stirishning vazifalari quyidagilardan iborat: 1) o'quvchilar nutqidagi kamchiliklami to'g'rilash; 2) ularning tasawur va tushuncha doirasini kengaytirish bilan bog'liq holda lug'atini boyitish; 3) o'quvchilar nutqidagi ayrim so'zlaming m a‘nosiga aniqlik kiritish; 4) gap va uch-to'rt gapli kichik „hikoya" (bog'lanishli nutq)ni og'zaki to'g'ri tuzish ko'nikmasini o'stirish. Bolalar bu davrda, birinchidan, kiyim-kechak, ish qurollari, mevalar kabi predmetlar bilan tanishish yordamida so'zni ongli ishlatishga; ikkinchidan, turli sodda yig'iq gap (Bolalar yuguryaptilar), sodda yoyiq gap (Lola do‗konga bordi), uyushiq bo'lakli gap (Anvar o'qidi va yozdi) tuzadilar. Ular bu ko'nikmalarni amaliy mashqlar yordamida egallaydilar. Bolalaming shaxsiy tajribalari, kishilar hayoti va tabiatni kuza- tishlari nutq o'stirish uchun asosiy manba hisoblanadi. Narsalar, uy-ro'zg'or buyumlari, o'simliklar, hayvonlar qiziqarli suhbat uchun mavzu bo'lib xizmat qiladi. Suhbat jarayonida bolalarda hosil qilingan tasaw ur asosida aniq tushunchalar shakllanadi. Birinchi sinf o'quvchilari nutqini o'stirishda bolalaming o'yin va ermaklari, rasm ko'rish va „Bu nima?, Bu kim?, Unima qilyapti?" kabi savollar asosida suhbatdan ham foydalaniladi. Savod o'rgatish davrida nutq o'stirishga oid ish turlariga atrofdagi jonli predmetlarning nomini, ularning belgilarini aytish, predmetlami m a‘lum belgilari asosida guruhlash kabi mashqlar kiradi. Masalan, o'qituvchining topshirig'iga muvofiq, ma‘lum bir mavzuda (kuz, mevali bog', sinf, maktab haqida) ikki so'zdan iborat gap tuzadilar; keyinroq esa shunday yig'iq gapiar tuzib, uni savollar yordamida yoyiq gapga aylantiradilar. Ular o'rgangan harflaridan so'zlar va kichik gaplar tuzib yozadilar. O'qish darslarida o'quvchilar rasmga qarab kichik hikoyacha tuzadilar, o'qituvchi savoliga to'liq javob berishga o'rganadilar. Alifbedagi rangli, chiroyli rasmlar tevarakatrofdagi predmet va hodisalar, hayvonlar va o'simliklaming nomini idrok etishga, bilib olishga yordam beradi. 8 Savod o'rgatish davrida o'quvchilaming talaffuzi ustida ishlash ham katta ahamiyat kasb etadi, chunki ko'pgina bolalaming talaf- fuzida kamchiliklar bo'ladi: bir tovush o'rniga boshqasini talaffuz qiladilar, chuchuk til bilan duduqlanib gapiradilar, so'zdagi ayrim tovushni tushirib yoki boshqa bir tovush qo'shib talaffuz qiladilar, tovushlar o'rnini almashtirib qo'yadilar va hokazo. Bu kamchiliklami bartaraf etish uchun logopedlar maxsus mashqlardan foydalanadilar. O'qituvchi ham har bir darsda va darsdan tashqari vaqtda o'quvchilar talaffuzini kuzatib borishi, kamchiliklami aytib, to'g'ri talaffuz namunasini ko'rsatishi lozim. Savod o'rgatish davridagi har bir dars jarayonida nutq o'stirish ishiga alohida e‘tibor qaratish lozim. Shundagina o'quvchilarda adabiy nutq (shevalar ta‘sirisiz, adabiy me‘yor asosidagi nutq) ko'nikmalari shakllanadi va malakaga aylanadi. Boshlang‘ich sinflarda ona tili ta`limining samaradorligi `oqitish metodini to`g`ri tanlash, ―Ona tili‖ fanining amaliy yo`nalishidan kelib chiqib, ta`lim jarayonida ko`proq o`quvchini o`ylashga, fikrlashga undovchi, o`quv topshiriqlarini ishga solish, o`quvchilarda bilish — o`rganish ehtiyojini yuzaga keltiradigan dars shakllaridan foydalanish dars samaradorligini oshirib, ijobiy natija beradi.. Ona tilidan tashkil etiladigan didaktik o`yinlar o`quvchini izlanishga, ijodiy faoliyat ko`rsatishga, o`rganilayotgan til hodisalarining mohiyatini aniqlab, hukm va xulosalar chiqarishga undaydi. Ta`limiy o`yinlar har bir o`quvchiga o`zini namoyish etish, o`z fikr – mulohazalarini himoya qilish, topshiriqni shavqu — zavq bilan bajarish imkoniyatini beradi. Har bir shaxsda tarbiyalanishi zarur bo`lgan ijobiy sifatlar: tezkorlik, sezgirlik, topqirlik, hushyorlik, qat`iyatlik, bilimdonlik, mustaqillik, tadbirkorlik, ijodkorlik kabilar ko`pincha ta`limiy o`yinlar orqali tarkib toptiriladi. Dars mashg`ulotlarida faqat bir xildagi o`yin — topshiriqlar bilan cheklanib qolmay, balki ko`proq ijodiylikka undovchi o`yin – topshiriqlarga e`tiborni kuchaytirishga to`g`ri keladi. Zero, o`quvchilarni fikrlashga, o`ylashga, matn 9 yaratishga o`rgatmasak, hozirgi zamon darsiga qo`yilgan muhim talab shaxsning rivojlanishiga erishib bo`lmaydi. 10 1.2. Savod o’rgatish davrida gap ustida ishlash va uning mohiyati O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 21-oktabrdagi ”O`zbek tilining davlat tili sifatidadagi nufuzi va mavqeini tubdan oshirish chora tadbirlari tog`risida”gi Farmoni ijrosini ta’minlash maqsadida ”2020-2030yillarda o’zbek tilini rivojlantirish hamda til siyosatini takomillashtirish konsepsiyasi”3 qabul qilindi. Bu respublikamizda davlat tili to’g’risidagi qonunchilikni takomillashtirish va o’zbek tilinining xalqaro miqyosdagi obro’e’tiborini oshirishga xizmat qiladi. Til fikrni shakllantirish va bayon qilish, taassurot, his, kechinmalarni ifodalashda muhim o’rin tutadi. Til jamiyat a’zolarining bir-biri bilan aloqasi uchun xizmat qiladigan vositadir, Bu vosita qanchalik takomillashsa fikr shunchalik aniq, ta`sirchan ifodalanadi. Boshlang`ich sinflarda ona tilini chuqur o`rganish zaruriyati tilning mana shu asosiy vazifalaridan kelib chiqadi. 4 Mashhur rus olimi K.D.Ushinskiy boshlang‘ich maktab o‘quv predmetlari tizimida ona tiliga katta ahamiyat berib, uni markaziy va yetakchi predmet hisoblagan. “Ajoyib o‘qituvchi bo‘lgan ona tili bolaga ko‘p narsani o‘rgatadi. Bola ikki-uch yil ichida shunchalik ko‘p narsa o‘rganadiki, ko‘p narsa bilib oladiki, 20 yil qunt bilan metodik jihatdan juda to‘g‘ri o‘qiganda ham uning yarmicha o‘rgana olmaydi. Ona tilining ulug‘ pedagogligi ham ana shundadir”, - deydi u. 5 Bolalar maktabga kelgunga qadar ham nutqning tovush qurilishini amaliy o’zlashtiradilar,ammo ular maxsus o’qigunlariga qadar so’zni bo’gínlarga bo’lishni, so’zdagi tovushlarni izchil talaffuz qilishni bilmaydilar. Savodga o‘rgatish davri 2-sentabrdan to dekabr oyining oxirigacha bo‘lgan muddatni, ya’ni ikki o‘quv choragini o`z ichiga oladi. Savodga o‘rgatish jarayoni 3 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SH. MIRZIYOYEV.Toshkent shahri,2019 yil 21 oktabr O’zA 4 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari” to‘g‘risidagi qarori. – “Xalq so‘zi” gazetasi, 2017-yil, 21-aprel. 5 Qosimova. K., Matchonov. S va bosh-toshkent:Noshir. 2009,178-bet 11 tayyorgarlik va alifbe davridan tashkil topadi. Tayyorgarlik va alifbe davrida ta’lim savodga o‘rgatishning tahlil-tarkib (analitik-sintetik) tovush usulida amalga oshiriladi. O'qituvchi savod o'rgatish jarayonida o'quvchilarni tovush va harflar bilan tanishtirishda, ularni sintezlab o'qishga o'rgatishda o'zbek tilining fonetik xususiyatlarini hisobga olishi zarur. Savod o'rgatish analitik-sintetik tovush metodiga asosan olib boriladi. So'z bo'g'inga bo'linadi, bo'g'indan kerakli — o'rganilayotgan tovush ajratilib olinadi, tahlil qilinadi, o'rganiladigan harf bilan sintezlanadi, shu asosda harf va butun o'qish jarayoni o'zlashtiriladi.Bunda o'zbek tili grafik tizimi, tovushlami yozuvda belgilash xususiyatlari hisobga olinadi.6. Savod o'rgatish davrida tovush-harf bilan tanishtirish unlilardan boshlanadi. Hozirgi o‘zbek tilida 6 ta unli fonema bor: a, o, i, e, u, o‘. E harfi asosan so'z va bo'g'in boshida qo'llanadi (ekin, echki, aeroplan), undoshdan keyin o 'rta keng lablanmagan unli tarzida o'qiladi (kel, tez).Savod o'rgatish davrida avval so'z boshida keladigan e, so'ngra undoshdan so`ng keladigan e tovush-harfi bilan tanishtiriladi. Oo harfi o'zbek, turkiy so'zlarda quyi keng, lablangan Oо tovushini ifodalaydi, ruscha-baynalmilal so'zlarda urg'usiz bo'g'inda a tarzida (zoologiya), o‘ tovushi singari (tonna), qisqa i tarzida (elektor) talaffuz qilinadi. Shuning uchun bu unli qatnashgan ruscha-baynalmilal so'zlar savod o'rgatish davridan so'ng o'quv jarayoniga kiritiladi. Boshlang`ich sinf o’quvchilariga so`zlarning tovush tarkibi ustida ishlash savod o`rgatish davridaning ilk kunlaridanoq boshlanadi. O’quvchilar bu davrda talaffuz qilingan yoki eshitilgan so`zlardan tovushlarining tuzilishini bilib oladilar. Ular so’zlarni tovush tomondan tahlil qilishga o`rganadilar, so`zdagi tovushlarni tartibi bilan aytadilar. Bunda tovush tomonidan tahlilni harf tomonidan tahlil bilan aralashtirmaslikka alohida ahamiyat beriladi.7 6 Karima Qosimova, Safo Matchonov va boshqalar. Ona tilio’qitish metodikasi – Toshkent:Nosir,2009.351-bet 7 Hayitova F.A, Turdiqulov SH.D. Boshlang`ich sinflarda ona tili o`qitish metodika.-Termiz:2013y 12 So’zning tovush tarkibini to’g’ri tasavvur etish undagi harflarni tushirib qoldirmay yoki o’rnini almashtirmay yozish malakasini shakllantirish uchun ham katta ahamiyatga ega. Shuning uchun savod o’rgatishdan so’ng ham so’zni tovush tomondan tahlil qilish mashqlari yordamida so’zdagi tovushlar tarkibini aniqlash ko’nikmasini takomillashtirish ustida ishlab borish zarur.8 Savod o’rgatish davrining ilk darslaridayoq o’quvchilarda tovush haqidagi tushunchani shakllantirish bo’yicha amaliy ishlar olib boriladi. So‘z va bo‘g‘inlarni o‘qishga o‘rgatishda tovush-harflarni alohida-alohida aytib o’tilishi, o‘zbek tilining tovushlari va mazkur tovushlarning yozuvda ifodalanishining o‘ziga xos jihatlarini e'tiborga olish lozim. So‘zlarni og‘zaki nutqdagi kabi yaxlit holda tovushlar uyg‘unligiga rioya qilib o‘qishga odatlantiriladi. Bunda tovush (harf) va bo‘g‘inlarning birikkan holatda bo‘lishiga alohida e’tiborni qaratish lozim. Amaldagi “Alifbe” darsligining alifbe davri ilk bosqichida o‘rganiladigan matnlarning aksariyati “O‘qituvchi o‘qib beradi” belgisi bilan berilgan bo‘lib, matn tarkibida o‘quvchi o‘qiy oladigan so‘zlar yashil rang bilan ajratilgan. Bundan asosiy maqsad o‘quvchilarda ravon nutq, badiiy so‘zning go‘zalligini his etish, o‘quvchilar nutqini jadal rivojlantirish layoqatini tarbiyalashga qaratiladi. Bunday amaliy mashg’ulotlar, didaktik o’yinlar yordamida kelgusida darslarda o’quvchilarda tovush va harflar haqidagi bilim, malaka, ko’nikmalarini mustahkamlashga hizmat qiladi. Masalan o’qituvchi o`quvchilarga Oo unli tovushi va harfini tanishtirishda quyidagicha didaktik o’yindan foydalanishi mumkin. Alifbe darsligida tavsiya qilingan rasmlarning kattalashtirilgan nusxasi slaydda ko‘rsatiladi. Masalan, Oo tovushini talaffuz qilayotgan bola rasmi ko‘rsatilib, Oo tovushining talaffuzi tushuntiriladi. Oo tovushi unli tovushlar sirasiga kirib, talaffuzda o‘pkadan chiqayotgan havo og‘iz bo‘shlig‘ida hech qanday to‘siqqa uchramaydi. Bu nazariy bilim o‘quvchilarga bevosita o‘qituvchi 8 Matchonov. S. Bakiyeva. H. va bosh. Boshlang’ich sinflarda ona tili o`qitish metodikasi. Chirchiq. 2020,669bet. 13 ko‘magida O tovushini amaliy talaffuz qildirish asosida o‘rgatiladi. Bunda O tovushining nisbatan cho‘zib aytilishiga o‘quvchilar e'tibori qaratiladi. O harfi va tovushi haqidagi tasavvurga ega bo’layotgan bolajonlar uchun quyidagi rasm orqali “Zanjir”o’yini o’ynaladi. Ushbu o’yin orqali o’quvchilar Oo harfi shaklini o’rganishda amaliy yordam beradi. Ot, toychoqso‘zlarini bo‘g‘inlarga bo‘lib talaffuz qilish asosida o‘quvchilarda bo‘g‘in va tovush munosabati, Oo tovushining o‘ziga xos xususiyati haqida tushuncha hosil qilinadi. Jonli suhbat asosida o‘quvchilarga har bir so‘zning ma'nosi haqida tushuncha beriladi hamda rasmda tasvirlangan tabiat, hayvonlarga oid tarbiyaviy jihat ham sindiriladi. Savollarga javob berish orqali matn tuziladi. Matn asosida ishtirok etgan so’zlar bo’g’inlarga ajratilib, so’zlardagi Oo unlisining o’rni aniqlanadi. So’zlarning tovush tarkibi kesma harflar yordamida izohlanadi.Ot, toychoq, odam, olam, doimo kabi so’zlardan foydalanishimiz mumkin. 14 II-BOB. Savod o’rgatish davrida gap ustida ishlashning turlari va analizi 2.1. Savod o’rgatish davrida gap ustida ishlashning turlari. Savod o’rgatish darslari dasturida ko’rsatilgandek haftada 8 soat bo’lib, 4 soat o’qish va 4 soat yozuvga ajratiladi. Savod o’rgatish 2-sentabrdan dekabrning oxirigacha davon etadi. U 2 davrga bo’linadi: 9 tayyorgarlik davri. asosiy davr. Tayyorgarlik davri o’z navbatida 2 bosqichga bo’linadi: harf o’rganilmaydigan bosqich. unli tovushlar va undosh tovushlar, harflar o’rganiladigan bosqich. 1-bosqich uchun 10 soat dars ajratiladi. Bu bosqichning vazifasi o’quvchilarni maktab, sinf bilan, tartib intizom qoidalari bilan tanishtirish. Ularga og’zaki va yozma nutq haqida, gap, nutqning gaplardan tuzilishi, so’z, gaplarning so’zlardan tuzilishini; tovushlarning unli va undosh tovushlarga ajratilishini o’rgatish, ulardan amaliy foydalana bilish ko’nikmalarini hosilqilishdan iborat. Bu bosqichdagi yozuv darslarida o’quvchilarda daftar bilan, yozuv chiziqlari bilan tanishtirish, harf elementlarini yozishga o’rgatish, harf oralarining tengligiga rioya qilish kabi ko’nikmalar hosil qilinadi. 2-bosqichga 14 soat dars ajratiladi. Bu bosqichda unli va undosh tovushlar o’rgatiladi. Tovushni ifodalovchi harflar ko’rsatilgach hatf ustida ishlanadi. Tovushlarni talaffuz qilamiz, eshitamiz, harflarni esa yozamiz, ko’ramiz, o’qiymiz. Asosiy davr uchun 90 soat dars ajratiladi. Bu davrning asosiy vazifasi bolalarni o’qishga, o’qilgan bo’g’in, so’z va gaplarni yozish va tekshirishga o’rgatadigan davr. Ta’limning davri va bosqichlariga ko’ra: tayyorgarlik davri Alifbegacha. asosiy (Alifbo) davr 9 Qosimova. K., Matchonov. S va bosh. Toshkent:Noshir. 2020,178-bet 15 Tayyorgarlik davridagi darslar 2 bosqichga ajratiadi. Birinchi bosqich darslarida o’quvchilar tovush va harfni o’rganishga tayyorlanadi. 1-bosqich darslari “Nutqning fonetik bo’laklarini o’rganish darslari” deb nomlanadi. 2bosqich darslari “Unli tovush va harflar o’rganiladigan darslar” deb ataladi.Savod o’rgatish jarayonidagi darslar predmetiga ko’ra 2 turga ajratiladi. 1. Alifbe darsligi asosidagi o’qish darslari. 2. Yozuv daftari asosidagi yozuv darslari. Asosiy davr o’qish darslari yangi bilim berish bermasligiga ko’ra quyidagi turlаrgа аjrаtilаdi. Yangi tоvush vа hаrf bilаn tаnishtirilаdigаn o’qish dаrsi. Urgаnilgаn tоvush vа harflаrni mustахkаmlоvchi o’qish dаrsi. Bilimlаrni tаkrоrlаsh, umulаshtirish dаrsi. Аsоsiy dаvr yozuv dаrslаri esа quyidаgi turlаrgа аjrаtilаdi. Kichik harf vа bоsh harf yozilаdigаn yozuv dаrsi. Kichik harflаr yozilаdigаn yozuv dаrsi. Bоsh harflаr yozilаdigаn yozuv darsi.[1] O’rgаnilgаn bo’g’un, so’z gаplаrni yozishni mаshq qilish dаrslаri.Хаt sаvоd o’rgatish jаrаyonidа хаftа охiridаgi o’qish dаrslаrining 15-20 dаqiqаsi sinfdаn tаshqаri o’qishgа аjrаtilаdi. Sаvоd o’rgаtish dаrslаri tаqmillаshgаn аnаlitik- sintеtik tоvush mеtоdidа оlib bоrilаdi. Аnаlitik-sintеtik tоvush mеtоdi nutq hаqidа, nutqning gаplаrdаn, gаplаrning so’zlаrdаn, so’zlаrning bo’g’inlаrdаn, bo’g’inlаrning tоvushlаrdаn tuzilishini o’rgatishdа, so’zdаn o’rgаnilаdigаn tоvushni аjrаtib оlish, uni o’rgаnilgаn harflаrgа qo’shib o’qishgа o’rgatishdа аmаl qilаdi. Bundаy tаhlil ishlаri sаvоl-jаvоb usulidа оlib bоrilаdi. Shuning uchun ham bu dаvrdа qo’llаnilаdigаn аsоsiy usul suhbat, sаvоl-jаvоb usuli sаnаlаdi. Suhbat mеtоdi o’quvchilаrni fаоllаshtirаdi, nutqiy fаziyatgа sоlаdi. 16 Sаvоl-jаvоb usulidа dаrsni o’qituvchi hаr bir mаtеriаl rеjаsidаn bеrilаdigаn sаvоllаrini tuzib оlishi lоzim, bеrilаdigаn sаvоllаr kеlgusi bilimlаr uchun zаmin hоzirlаshigа ham e’tibоr qаrаtilmоg’i zаrur. Rаsmlаr yuzаsidаn tug’ilgаn sаvоllаr 4-5 tаdаn оshmаsligi, 3-4 so’zli bo’lishi lоzim. Suhbat usuli dаrsning hammа bоsqichidа o’tilgаnlаrni so’rаsh, Yangi bilim bеrish, yangi mаvzuni mustаhkаmlаsh, tеkshirish, yakunlаsh jаrаyonidа qo’llаnilаdi. Ko’rgаzmаlik mеtоdi. Bu usul chех pеdаgоgi Kоmеnskiy tа’limning аsоsiy qоidаsi dеb bilаdi. «Sinfgа surаt оlib kirishing bilаn sоqоv ham tilgа kirаdi. Tа’lim jаrаyonidа mаvhum tаfаkkuri yaхshi rivоjlаnmаgаn bоshlаngich mаktаb yoshidаgi o’quvchilаrning bаrchа sеzgi оrgаnlаri ishtirоk etishi kеrаk: ko’rish, eshitish, хаttо tа’m bilish sеzgisi ham, chunki ulаr аniq nаrsа, prеdmеt-хоdisаgа qаrаb fikrlаydi. Tа’limdа o’quvchilаrning bu хususiyatlаrini hisоbgа оlish zаrur. Аlifbе dаrsligidа mаzmunli vа prеdmеt rаsmlаr, gаp, bo’g’in, so’zgа оid nusхаlаr tаbiаt qo’ynidа dаrs o’tish, muzеylаrgа sаyohаt o’tkаzish dаrslаrini ko’rgаzmаli usullаrdа o’tkаzilgаn dаrs sаnаlаdi. Sаvоd o’rgatishdа tushuntirish vа bаyon qilish usullаri ham qo’llаnilаdi. O’qituvchi nutq mаdаniyatigа e’tibоr bеrishi, sоddа rаvоn ifоdаli qilib so’zlаshi, mаtеriаlni izchil qаt’iy rеjа аsоsidа bаyon qilish lоzim. Shuning uchun o’quvchilаrning tinglаb uo’tirish imkоniyatlаrini хisоbgа оlish zаrur. Tushuntirish vа bаyon qilish usuli Yangi mаvzuni yoki mаvzuning tushunmаy qоlgаn urinlаrini qаytа o’rgatishdа qo’llаnilаdi. Bulаrdаn tаshqаri rеprаduktiv mеtоddаn ham fоydаlаnilаdi. O’quvchilаr uchun tаyyor gаp so’z bo’g’in tоvush nusхаlаri bеrilаdi. O’quvchilаr nusхаgа qаrаb shunchа so’zli gаp tuzаdilаr, uning birinchi so’zi qаndаy harf bilаn yozilishi, охirigа qanday tinish bеlgi qo’yilishini izохlаydi. Bo’g’inlаr sоnigа qаrаb So’z o’ylаb tоpаdilаr, uni bo’g’ingа bo’lаdilаr, bo’g’inlаr sоnini nusхаdаgigа tаqqоslаydilаr. Bu bilаn so’zlаrni bo’g’inlаb o’qishgа tаyyorlаnаdilаr. Tоvush nusхаli so’zlаr ham o’quvchilаrni fikrlаshgа, izlаnishgа dа’vаt etаdi. Yozuv dаrslаridа аsоsаn rеprоduktiv mеtоddа ish оlib bоrilаdi. O’quvchilаr dаftаr vа dоskаdаgi ko’rgаzmаli qurоllаrdаgi nаmunаgа qаrаb nusха ko’chirаdilаr. Rеprоduktiv 17 mеtоd o’qituvchining tushuntirishlаri аsоsidа аmаl qilаdi. Chunki o’qituvchi hаr bir harfni qаеrdаn bоshlаnishi, qanday dаvоm ettirilishi, uning bоshqа harfgа ulаnishi hаqidа tushuntirish bеrаdi. Birоq nusха ko’chirish аvtоmаtik nusха ko’chirishgа аylаnib qоlmаsligi lоzim. O’quvchigа yozаdigаn bo’g’in, so’z vа gаpi оldin o’qitilishi kеrаk. O’quvchi harflаrning ulаnishini kuzаtib uzlаshtirishi zаrur. Sаvоd o’rgatish dаrslаrining аsоsiy vаzifаsi o’quvchilаrgа tоvush vа harfni tаnishtirish, ulаrning to’g’ri tаlffuzini o’rgatish оrqаli bоlаlаrdа to’g’ri оngli ifоdаli o’qish ko’nikmаlаrini shаkllаntirishdаn ibоrаt. Tаyyorgаrlik dаvri o’qishgа o’rgatish uchun zаmin хоzirlаydi. Bu dаvrdа bоlаlаrdа o’zgаlаr nutqini eshitish diqqаtni to’plаsh til birliklаrini (tоvush, bo’g’in, so’z, gаp) fаrqlаsh, аjrаtish ulаrining vаzifаlаrini аniqlаsh kаbi хususiyatlаr shаkllаnаdi. Bulаr o’quvchilаrining o’qishni muvоffаqiyatli egаllаshlаrigа yordаm bеrаdi. O’qishgа o’rgatish uchun аvvаlо o’quvchi tоvush vа harf bilаn yahshi tаnishtirilishi lоzim. Tоvush harf bilаn tаnishtirishdа bo’g’indаn tоvushni аjrаtish tаmоyiligа riоya qilinаdi. Harf bilаn tаnishtirish bir nеchа хil yo’nаlishdа аmаlgа оshirilishi mumkin: Rаsm yuzаsidаn sаvоl-jаvоb usuli Bilаn bоg’lаnishli hikоya tuzdirilаdi. Undаn kеrаkli gаp so’ng kеrаkli so’z аjrаtib оlinаdi, tаhlil qilinаdi.So’z аsоs qilib оlinаdi. Аnаlitik mаshqlаr yordаmidа o’rgаnilаdigаn tоvush аjrаtib оlinаdi. Оt. O’qituvchi оt rаsmini ko’rsаtаdi o’quvchilаr uning nоmini-so’zni аytаdi. О tоvushini cho’zib аytаdi vа o’quvchilаrdаn qаysi tоvushni cho’zib аytаyotgаni so’rаlаdi. О tоvushli so’zlаr o’ylаb tоptirilаdi. О harfi ko’rsаtilаdi. O’rgаnilgаn harflаr ichidа bo’g’in o’rgаnilаdigаn harf аrаlаshtirilib qo’yilаdi, bоlаlаr uning ichidаn tаnish harfni аjrаtаdilаr so’ng o’qituvchi bu hаrf ifоdаlаydigаn tоvushni аytаdilаr. Shu harfni kеsmа harflаr ichidаn tоpib, kitоb sаhifаsidаn rаsmli аlifbоdаn ko’rsаtаdilаr. Shu tаriqа tоvush harf bilаn tаnishtirilgаch o’qishgа o’rgatish ustidа ishlаnаdi. O’qishgа o’rgatishdа bo’g’in аsоs qilib оlinаdi. Buning uchun o’qituvchidа bo’g’in jаdvаli bo’lishi kеrаk. Bo’g’in jаdvаli аsоsidа o’qish nаmunаsi ko’rsаtilаdi. Bo’g’in o’qish хаr bir dаrsdа izchil оlib bоrilаdi. Bundаy jаdvаllаrdаn fоydаlаnish mumkin.[2] 18 Аlifbе sаhifаlаridаgi so’zlаrni оldin bo’g’ingа bo’lish, so’ng o’qishni mаshq qilish yaхshi sаmаrа bеrаdi. O’qituvchining nаmunаli o’qishidаn sung хоr bilаn o’qish , yakkа o’qishdаn shivirlаb o’qishdаn fоydаlаnilаdi. Аyniqsа sеkin o’qiydigаn o’quvchilаr bo’lgаn sinflаrdа хоr bilаn o’qitish o’qishni tеzlаshtirаdi. Mаtndаgi so’zlаrni sinf dоskаsidа bo’g’inlаrgа bo’lib yozish o’rgаnilgаn harflаrni hisоbgа оlgаn hоldа qo’shimchа so’z birikmаlаri gаplаr tuzib yozish vа o’qitish usulidаn ham fоydаlаnilаdi. Аlifbе sаhifаlаridа bo’g’in tuzilishi murаkkаblаshib bоrаdi. Shuning uchun o’qituvchi hаr bir bo’g’in tuzilishining murаkаbligigа qаrаb ish usullаrini bеlgilаb оlishi zаrur. Mаsаlаn: 3 tоvushdаn tuzilgаn, 4 tоvushdаn tuzilgаn bo’g’inlаrni o’qishgа o’rgatish ham o’zigа хоs qiyinchiliklаrni kеltirib chiqаrаdi. Bundа оlаm, Mаnnоn tipidаgi bo’g’inlаrdа –o-la:m, ma:n-no:n tаrzidаgi qo’shimchа chiziqdаn, bоd- ring, do’st tipidаgi bo’g’ingа ring, do’st tаrzidаgi qo’shimchа chiziqlаrdаn fоydаlаnilаdi. So’zlаrni o’qishgа o’rgatishdа bo’lib o’qitishdаn tаshqаri jаdvаllаr ham yaxshi sаmаra bеrаdi. Hаr bir o’qish dаrsidа bo’g’in tuzilishi murаkkаb so’zlаrni o’qish mаshqi o’tkаzilishi lоzim. Bu usul o’quvchilаrdа o’qish mаlаkаsining tаkоmillаshtiruvigа yordаm bеrаdi. O’qishgа o’rgatishdа so’zlаrni vа gаplprni to’ldirib o’qish ko’nikmаlаrini hоsil qilish o’quvchini gаp tuzishgа tеz fikrlаshgа yo’nаltirаdi. O’quvchi tushib qоldirilgаn harf vа so’zni rаsmgа qаrаb tоpаdi, gаp mаzmunigа mоs yoki, mоs emаsligigа e’tibоr bеrаdi, o’rtоqlаrigа nisbаtаn tеz tоpib o’qituvchining rаg’bаtigа sаzоvоr bo’lishigа intilаdi. Аlifbе dаrsligidаgi mаtnlаrdа turli tinish bеlgilаri ishlаtilgаn. Ulаr shulаrgа mоs оhаng tаnlаshni, to’хtаsh, pаuzа qilish o’rinlаrini bеlgilаb оlishni tаqоzо etаdi. O’qituvchining tushuntirishi ifоdаli o’qish nаmunаsini ko’rsаtishi kаttа аhamiyatgа egа. Ifоdаli o’qilgаn mаtnginа tushunаrli bo’lаdi. O’qish dаrslаridа o’qilgаn mаtnning оngli o’zlаshtirilishigа bоg’liq. O’quvchi mаtndа fikr nimа hаqidа bоrаyotgаnini аniqlаsаginа uzidа shundаy хislаtlаrni shаkllаntirishgа hаrаkаt qilаdi. Ikkinchidаn esа yaхshi insоn bo’lishi uchun 19 o’qishning zаrurligini аnglаydi. Оngli o’qishni tа’minlаshdа mаtn bilаn ungа ishlаngаn rаsmlаr o’rtаsidаgi bоg’lаnishlаrni аniqlаshtirishgа, mаtn yuzаsidаn sаvоllаr bеrishgа diqqаt qаrаtishi lоzim.She’r, tez aytish, topishmoq, qo’shiq, maqol, hikmatli so’zlardan o’qitish, yod oldirish ham o’quvchilarning o’qishga qiziqishini oshiradi, o’qish malakasini shakllantiradi, hotirasini mustahkamlaydi. O’qish darslarining uchdan ikki qismi o’qishni mashq qilishga ajratilishi lozim.Demak; o’quvchilarni o’qishga o’rgatish, ularning o’qish suratini oshirish, ufodali va ongli o’qish elementlarini shakllantirish, tarbiyalash o’qish darslarining muhim vazifalari xisoblanadi. Bilish jarayonini faollashtirish hozirgi kunda faqat psixologik muammo bo’lmay, metodik muammo hamdir. Boshlang’ich sinfning o’ziga hos xususiyati shundaki, bilim berish, uni mustahkamlash, amaliyotga tadbiq qilish bevosita dars vaqtida amalga oshiriladi. Har bir o’qituvchi o’rganilayotgan materialni o’quvchilar tmonidan ongli, puxta, mustahkam o’zlashtirilishini istaydi. O’quvchilarning bilish faoliyatini aktivlashtirish va rivojlantirish ko’p jihatdan ko’rgazmali vositalardan foydalanishga bog’liq. Savod o’rgatish darslarini muvoffaqiyatli uyushtirish uchun “Harf kassasi”, “Harf terish kartoni”, “Sirli mato” kesma bo’g’in, so’z kartochkalar, til hodisalariga oid nusxalar, mazmunli rasmlar, predmet rasmlari, texnik vositalardan foydalaniladi. Sinfda jamoa bo’lib ishlash, o’rganilgan harflar ishtirokida bo’g’in, so’z, ba’zan gap tuzish va o’qishni mashq qilish uchun “Harf kassasi ” bo’lishi shart.Kesma harflar yordamida bo’g’in, bir bo’g’inli so’zlar, ba’zan ikki bo’g’inli so’zlar tuziladi. Kesma harflar yordamida tuzilgan bo’g’in va so’zlarning ustida turli xil ishlar o’tkaziladi, bir harfni boshqasi bilan almashtirib yoki harf, ba’zan bo’g’inning o’rnini almashtirib yahgi bo’g’in yoki so’z hosil qilinadi va o’qitiladi, so’zning ma’nosi ustida ishlanadi.Sirli mato o’rnida “Magnit xattaxta”dan foydalanish mumkin.[3] Bunda harf karton orqasiga magnit yopishtiriladi. O’quvchilarni yangi tovush va harf bilan tanishtirishda kartondan quyidagicha maket tayyorlanadi.Rasmli alifbo 20 ham o’quvchilarda tovush tanishtirishda juda qilay. Buning uchun albom varag’i olinadi. Uning yuqori qismiga predmetning rangli rasmi yopishtiriladi. Uning tagiga nomi o’rganilayotgan tovush o’rniga nuqta qo’yib yoziladi.Harakatli ko’rgazmaning asosan predmitlarni guruhlash mantiqiy mashqlarni qiziqarli uyushtirishda ahamiyati katta. U ikki buklangan kartondan tayyorlanadi. Masalan kartonning ichiga o’rmon qiyofasini tasvirlovchi rasmlar yopishtiriladi. O’rmonda yashovchi hayvonlar orqasiga ip yelimlanib kartonning birinchi betiga yopishtiriladi va uchinchi betiga ip o’tkaziladi. Hayvonlar tilga kirganda ip tortilsa hayvonlar harakatga keladi. Predmet rasmlaridan to’g’ri talaffuzga o’rgatishda ham, tovush va harf bilan tanishtirishda ham foydalaniladi. Texnik vositalarga magnitafon, radio, televizor, epidiaskop kiradi. Masalan: epidiaskop orqali harf, bo’g’in, so’z, gap va rasmlar kattalashtirilib ko’rsatiladi. Bolalar talaffuzidagi nuqsonlarni bartaraf etish, nutqni ravon, ifodali bo’lishi uchun magnitofondan foydalaniladi. Xattaxta, kesma bo’g’inning o’zi ham eng qulay ko’rgazma sanaladi,Alifbe uchun yozilgan tarqatma materiallar ham o’quvchini o’qishga o’rgatishda qulay ta’limiy vosita hisoblanadi. Demak, ko’rgazmali vositalarning o’quvchilarni to’g’ri talaffuzga, bo’g’inlab o’qishga, ifodali o’qishga, fikrlashga o’rgatishda, nutq o’stirishda ahamiyati katta. 21 2.2. Savod o’rgatish davrida gap ustida ishlashning tahlili Ma’lumki, savod o‘rgatish jarayonidagi o‘qish darslarining asosiy vazifasi o‘quvchilarga tovush va harfni tanishtirish, ularning to‘g‘ri talaffuzini o‘rgatish orqali bolalarda to‘g‘ri, ongli, ifodali o‘qish ko‘nikmalarini shakllantirishdan iborat. 10 Shuningdek, o‘quvchilar lug‘atini boyitish, bog‘lanishli nutqini o‘stirish, bilimini boyitish, mantiqiy tafakkurini shakllantirish, eshitish, qabul qilish sezgisini o‘stirishda ham bu davr mas’uliyatliligi bilan alohida o‘rin tutadi. Savod o‘rgatish tayyorlov davri o‘qishga o‘rgatish uchun zamin hozirlaydi. Bu davrda bolalarda o‘zgalar nutqini eshitish, diqqatni to‘plash, til birliklarini (tovush, bo‘g‘in, so‘z, gap) farqlash, ajratish, ularning vazifalarini anglash kabi xususiyatlar shakllantiriladi. Bular o‘quvchilarning o‘qishni muvaffaqiyatli egallashlariga yordam beradi. O‘qishga o‘rgatish uchun, avvalo, o‘quvchi tovush va harf bilan yaxshi tanishtirilishi lozim. Tovush va harf bilan tanishtirishda bo‘g‘indan tovushni ajratish tamoyiliga rioya qilinadi. Harf bilan tanishtirish bir necha xil yo‘nalishda amalga oshirilishi mumkin: 1. Mazmunli rasm yuzasidan savol-javob usuli bilan bog‘lanishli hikoya tuzdiriladi. Undan kerakli gap, so‘ng kerakli so‘z ajratib olinadi, so‘ngra so‘z ustida yuqoridagi kabi tahlil ishlari uyushtiriladi. 2. So‘z asos qilinib, analitik mashqlar yordamida o‘rganiladigan tovush ajratib olinadi. Masalan: oy. O‘qituvchi oy rasmini ko‘rsatadi, o‘quvchilar uning nomini - so‘zni aytadi. O‘qituvchi o tovushini cho‘zib (o-o-o-y) aytadi va qaysi tovushni cho‘zib aytayotganini o‘quvchilardan so‘raydi. O‘quvchilar o tovushini aytgach, uning xususiyalari haqida savol-javob o‘tkaziladi. O tovushli so‘zlar 10 Karima Qosimova, Safo Matchonov va boshqalar. Ona tilio’qitish metodikasi – Toshkent:Nosir,2022-bet