SAVOD O‘RGATISH JARAYONIGA INNOVATSION YONDASHUV. Reja: 1. Alifbe davrida o‘quv materiallarini tanlash va joylashtirish. 2. Savodga o‘rgatishning ilk davri 3. Savodga o‘rgatishning barcha bosqichlari Alifbe tuzishning tahlil - tarkib usuli Boshlang‘ich sinfl arda o‘quvchining kelajakdagi taraqqiyotini belgilab beruvchi ruhiy, ta’limiy asoslar qo‘yiladi. Barkamol avlod taraqqiyoti savod chiqarishning asosi bo‘lgan alifbe darsligining ta’limiy-tarbiyaviy sifat darajasiga bog‘liq. Savodga o‘rgatish davrida ta’lim jarayonida qo‘llash uchun asos bo‘lib xizmat qiladigan tahlil-tarkib tovush usulining asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat: 1. Savodga o‘rgatishning ilk davridanoq jonli nutqdagi tovush bilan adabiy nutqdagi tovushni chog‘ishtirish asos qilib olinadi. O‘quvchi alifbegacha bo‘lgan davrda, shuningdek, bog‘chaning maktabga tayyorlov guruhlarida nutqdagi tovushlarni eshitish yo‘li bilan farqlashga o‘rgatiladi. Alifbe davrida esa tovushni so‘zdan ajratib olishga, shu tovush boshqa tovushlar sirasidan ajratiladi. Baland ovozda talaffuz qilinadi, «tovush artikulyatsiyasi» ko‘rsatiladi. O‘quvchilarga tovushni talaffuz qildiriladi. Shundan so‘nggina tovushni ifodalaydigan harf shakli bilan tanish tiriladi. So‘zlarni o‘qishda esa tovush uyg‘unligiga, tovushlarni harflab emas, bo‘g‘inlab biriktirib o‘qishga alohida e’tibor beriladi. 2. Savodga o‘rgatishning barcha bosqichlarida nutq bo‘laklarini birlashtirish, uyg‘unlashtirish, tarkiblash yoki aksincha, yaxlit nutqni bo‘laklarga ajratish-tahlil qilishga oid fi kriy operatsiyalar amalga oshiriladi. Shuning uchun ham bu metod (ajratish-qo‘shish) tahlil-tarkib usuli deb ataladi. Savodga o‘rgatishning barcha bosqichlarida (alifbega tayyorgarlik davri, alifbe davri, alifbedan keyingi davrlarda) tahlil-tarkib operatsiyalaridan unumli foydalanib boriladi. 3. Alifbe davrida o‘quv materiallarini tanlash va joylashtirishda o‘quvchining fi krlash darajasi, yoshi va imkoniyatlarini hisobga olgan holda, nutq tovushlarining xususiyatlari nazarda tutiladi. Bu tamoyil tovush va harfl arni o‘rganish tartibiga, o‘qish uchun so‘z tanlashga, matn tanlashga, matnlar hajmiga bevosita taalluqlidir. 4. Alifbe davrida o‘qish va yozishga o‘rgatishning uyg‘unlikda, baravar olib borilishi tahlil-tarkib tovush usulining eng asosiy xususiyatlaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Tahlil va tarkibning savodga o‘rgatish davridagi bosqichlarini quyidagicha ko‘rsatish mumkin: Tahlil: 1. Matndan gapni ajratib olish. 2. Gapni so‘zlarga bo‘lish, birorta so‘zni tanlash. 3. So‘zni bo‘g‘inlarga bo‘lish. 4. Bo‘g‘indan tovushni ajratish, uning bosma va yozma shaklini ko‘rsatish hamda o‘rgatish. Tarkib: 1. Kesma harfdan bo‘g‘in va so‘z tuzish. 2. Tuzilgan so‘zni bo‘g‘inlab o‘qish. 3. Bir necha so‘zlarni o‘qish. 4. Yaxlit gapni o‘qish. 5. Yaxlit matnni o‘qish. Bolalarni savodga o‘rgatishda tahlil-tarkib qilishga undovchi mantiqiy topshiriqlardan foydalanib, o‘quvchilarda fi kr rivojlantiriladi. Fikrlash jarayonida o‘quvchilar tafakkur yuritish orqali qator mantiqiy operatsiyalarni bajaradilar. Ya’ni tahlil qiladilar, jumladan, so‘zning tovush tarkibini, so‘z tarkibidagi bo‘g‘inlarni, bo‘g‘inlarning ochiq yoki yopiqligini tahlil tovushni ifodalaydigan harfni tanishga o‘rgatiladi. Bunda tanishtirilishi lozim bo‘lgan qiladilar. O‘quvchilar so‘zlarni, ularning elementar belgilariga asoslangan holda yaxlit, ajralmaydigan bo‘laklarga ajratadilar. Tahlil o‘quvchilardagi mavjud ko‘nikmalarga, so‘zning tovush tarkibi orasidagi elementlarning assotsiativ (o‘zaro bog‘lanishli) aloqalarni anglash tajribasiga asoslangan holda amalga oshiriladi. Tarkib (qismlarga ajratish) esa, yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, tahlilga qarama-qarshi oppozitsiyada bo‘lgan mantiqiy fi krlash jarayonidir. Bu jarayon ham bola tafakkurining rivojlanishi uchun muhim ahamiyatga ega. Sintez (umumlashtirish) operatsiyalarini baja rish jarayonida o‘quvchilar o‘z onglarida mav jud bo‘lgan til vositalarining ma’nolari va funksional me’yorlarni umumlashtiradilar. Savodga o‘rgatishning ilk bosqichida o‘qituvchi oldida so‘zlarning yozuvda ifodalanishi, harf va tovush haqida tushuncha, so‘zni bo‘g‘in va tovushlarga ajratish, bog‘lanishli nutqni o‘stirish, boshlang‘ich orfografi ya qoidalari xususida tasavvurni rivojlantirish, umuman ona tili ning go‘zalligi va rang- barangligini anglatishdek muhim vazifa turadi. Bu bosqichda muayyan turlarni tashkil etuvchi predmetlar nomi - alifbe darsligining alifbegacha bo‘lgan davrida: mevalar, sabzavot, poliz ekinlarining turlariga oid rasmlarning beri lishi, keyingi bosqichlarda joy nomlari, o‘rmon hayvonlari, parrandalarni turkumlab o‘rgatishga oid matnlar va rasmlarning tavsiya etilishi, tugallanmagan jumla, matn, so‘zlarning berilishi, ularning o‘quvchi tomonidan davom ettirilishi, o‘zbek xalq maqollari, topishmoq, tez aytish va hikmatli so‘zlarning berilishi – bularning barchasi o‘quvchining nutqi va tafakkurini o‘stirishga qaratiladi. Alifbe darsligiga qo‘yiladigan xususiy talablar savodga o‘rgatishning o‘ziga xos xususiyatlaridan, o‘zbek tilining tovush tarkibidan kelib chiqadi: a) darslikda harfl ar tovush talaffuzi hamda yozuvdagi ifodasiga ko‘ra o‘quvchining oson o‘zlashtirishini hisobga olgan holda tartib lanadi. Masalan, o, n, a kabi harfl ar ham talaffuzi, ham yozilishi jihatidan oson harfl ar jumlasiga kiradi. Qolaversa, ta’limga ota-onalar tomonidan nihoyatda e’tibor kuchaygan hozirgi davrda bolalarning aksariyati bunday harftovushlarni o‘zlashtirgan holda maktab ostonasiga qadam qo‘ymoqdalar. Albatta, sinfda o‘quvchilarning bilim darajasi bir xilda bo‘lmaydi. Binobarin f, z, sh, ch kabi tovushlar ning yozilishi va talaffuzining bolalar uchun birmuncha murak kabligini hisobga olgan holda keyingi bosqichlarda tavsiya qilinadi; b) tovush(harf)larni o‘rganish jarayonida harfga ilova tarzida berilgan so‘zlar o‘quvchilar uchun amaliy jihatdan tanish buyum, narsa yoki hodisa ni ifodalashiga e’tibor qaratiladi; d) darslikda berilgan so‘zlar, o‘quvchilarning aniq fi kr yuritishini hisobga olgan holda, aksariyat narsa-buyum nomlaridan iborat bo‘ladi; c) so‘zlarni to‘g‘ri tanlanishi va tartiblanishi asosida imloga oid Savodga o‘rgatish davrida interfaol usullardan foydalanish (didaktik o‘yinlar misolida). Savodga o‘rgatish darslari tayyorgarlik va asosiy davrni o‘z ichiga qamrab olib, mazkur bosqichda o‘quvchilar bilan olib boriladigan ta’limiytarbiyaviy ishlar turli-tumandir. Xususan, bu davrda: matn, og‘zaki va yozma matn haqida, gap, matnning gaplardan tuzilishi, so‘z, gaplarning so‘zlardan tashkil topishi, ya’ni matn tuzish va uni bo‘laklarga bo‘lib matn tarkibini tashkil qiluvchi qismlarni idrok etishga o‘rgatish, bo‘g‘in, tovush, harf haqida ma’lumot berish, unli tovushlar va undosh tovushlar haqida ma’lumot berish, tovushlarning unli va undosh tovushlarga ajralishini o‘rgatish, alifbedagi rasmlar, o‘qituvchi yoki o‘quvchilar tomonidan tayyorlangan suratlar asosida matn tuzdirish, o‘quvchilar bilgan she’r, hikoya, ertak, maqol, tez aytish va boshqalarni yoddan ayttirish, ularga yangi she’r, hikoya, ertak, maqol, topishmoq kabilarni o‘rgatib borish, alifbe darsligidagi so‘zlar, uning ma’nolari ustida ishlash, tanish so‘zlar asosida o‘quvchilarni gap tuzishga o‘rgatish, harf va tovush orasidagi mutanosiblik va farqni tushuntirish ishlari olib boriladi. Mazkur Alifbe darsligiga kiritilgan jumboqli topshiriqlar ko‘lami birmuncha keng bo‘lib, u o‘quvchilarni mustaqil fi krlashga o‘rgatadi. Zero, Prezidentimiz I.Karimov O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi IX sessiyasida so‘zlagan nutqida: «Bolalarimizni qachondan boshlab, qanday qilib, qanday usulda va uslubda milliy qadriyatimiz, urf-odatlarimiz bilan tanishtirish kerak»ligini o‘ylab ko‘rishimiz lozimligini, ularda mustaqil fi kr lashga rag‘bat uyg‘otish uchun pedagogik jihatdan ta’sirchan vositalarni izlab topish, o‘quv sharoitiga tatbiq etish zarurligini uqtirgan edilar. Darslikda 20 dan ortiq jumboqli topshiriq va krossvordlar berilgan. Jumboqli topshiriqlarni yechishda o‘qituvchi o‘quvchilar jamoasining imkoniyatlarini hisobga olishi, ba’zi topshiriqlarni yechish ga bolalarni oldindan tayyorlashi, ya’ni jumboqli topshiriqni kattalashtirilgan nusxasini ko‘rsatib, undagi ba’zi o‘rinlarni izohlashi maqsadga muvofi qdir. Masalan, darslikning 12-13-betlaridagi jumboqli topshiriq, «Ona-bola ish ustida» va «Erkin jonivorlarni sevadi» mavzusi asosidagi mazmunli rasm ham matn tuzish topshiriqlariga bog‘lab berilgan bo‘lib, ushbu mazmunli rasmlarda Erkin ismli bolaning oiladagi hayoti tasvirlangan. Darslikka jumboqli topshiriqlarning kiritilishi o‘quvchilarda mustaqil fi krlashni rivojlantirishda, ularni topqirlikka va bilmdonlikka undashda katta ahamiyatga ega. Shuningdek, turmushda bola nutqida faol qo‘llaniladigan yoki ularga yaxshi tanish bo‘lgan «ma», «ma-na» Darslikning 17, 33-betlarida T va Y tovush-harfl ari ni o‘rganishda mustahkamlash darslari uchun tavsiya qilingan «Bekinmachoq o‘yinida harflarni top» rebusining kattalashtirilgan nusxasini tayyorlab, ushbu nusxa asosida harfl arni toptirish, rebusda berilgan harfl ardan so‘zlar tuzdirish maqsadga muvofi qdir. Xususan, T tovush-harfi ni o‘rganish uchun tavsiya qilingan rebusdagi OTMA so‘zini bolalar osongina topa oladilar, uning tarkibida O, T, M, A tovushlari qatnashgan, ushbu harfl ar ishtirokida OT, MOT, TOM kabi so‘zlarni tuzish mumkin. 33-betdagi rebuslarni ham har ikkovini yonma-yon xuddi darslikda berilganidek, kattalashtirilgan nusxasini sinf xattaxtasiga ilib, berkitilgan harfl arni (1-rebusda u, b, m, o, l; ikkinchi rebusda y, l, o, I kabi) ular birgalikda uy so‘zini hosil qilishini toptirish, ushbu harfl ar ishtirokida ol, mol, yoy, bol, loy kabi so‘zlarni tuzdirish mumkin bo‘lib, bunday mashg‘ulotlar bolalarning aqliy faolligini rivojlantiradi, mantiqiy va mustaqil fi krlashga o‘rgatadi. Darslikda ertakdan rasm- lavhalar, ular asosida matn berib borishga ham e’tibor berildi. Xususan, darslikning 18, 31-betlarida Ll, Uu harf-tovushlarini o‘rganishga mo‘ljallangan darslar uchun «Qaynar xumcha», «Bo‘ri bilan turna» ertaklaridan rasm-lavha va matnlar berilgan. Ushbu o‘rinda o‘qituvchi rasmlarning qaysi ertak asosida chizilganligi va uning mazmunini bolalarga hikoya qildirishi, eslatishi maqsadga muvofi qdir. Xususan, Alifbe davrining boshlang‘ich bosqichida o‘rganish uchun «Qaynar xumcha» ertagiga chizilgan rasm-lavha va matnni quyidagi tarkibda o‘rganish mumkin. O‘qituvchi bu ertakka ishlangan bir necha rasmlarni o‘quvchilarga ko‘rsatadi. (rasmlar sinf xattaxtasiga ilib qo‘yiladi). – Qani, bolalar, bu rasmlar sizga qaysi ertakni eslatyapti? – «Qaynar xumcha» ertagini. – Yaxshi. Kim «Qaynar xumcha» ertagini aytib beradi? Albatta, o‘quvchilarning javobini to‘ldirgan holda, o‘qituvchi ertakni qayta, obrazli va jonli ohangda aytib beradi, rasmlar asosida suhbat o‘tkazadi. Keyin darslikdagi rasm-lavha tasviri asosida berilgan matn o‘qitilib, gaplar tuzdiriladi.