KURS ISHI SAVOD OʻRGATISH TAYYORLOV DAVRIDA OʻYINLARDAN FOYDALANISH MUNDARIJA KIRISH I BOB. SAVOD OʻRGATISH TAYYORLOV DAVRIDA OʻYINLARDAN FOYDALANISH .1 Savod oʻrgatish tayyorlov davrida oʻyinlardan foydalanishning amaliy va nazariy ahamiyati 1.2Savod oʻrgatish jarayonida oʻyinlardan foydalanishning ahamiyati II.BOB. Savod oʻrgatishning tayyorlov davrida yozuv darslarida zamonaviy usullardan foydalanish 2.1. Savod oʻrgatish tayyorlov davrida alifboga oʻrgatish 2.2. Savod oʻrgatish tayyorlov davrida oʻquvchilarni yozuvga oʻrgatish jarayoni XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR Kirish Mavzuning dolzarbligi: Mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan so’ng barcha sohalarda islohotlar amalga oshirildi. Xususan, ta’lim sohasi ham davlat Siyosatining ustuvor ahamiyatga yo’nalishlaridan biriga aylandi. “Ta’lim To’g’risidagi Qonun” hamda “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning mazmunmohiyati hayotga jadal tadbiq etildi. Respublikadagi uzluksiz ta’lim tizimining shakli bilan mazmuni takomillashib bordi. O’quvchini mustaqil fikrlashga, ijodkorlikka undovchi, faolligini oshirishga xizmat qiluvchi yangi pedagogik texnologiyalar ta’lim jarayonidan o’rin oldi. O’quv mashg’ulotlarini qiziqarli, o’qituvchi va o’quvchi hamkorligiga tayanuvchi o’zaro faol munosabatlar asosida tashkil etishda yangi pedagogik texnologiyadan foydalanish ta’limiy va tarbiyaviy zaruratga aylandi. Qisqa vaqt oralig’ida ta’lim va tarbiyaning yetakchi maqsad hamda vazifalarini amalga oshirish, yuqori samaradorlikka erishishni kafolatlovchi pedagogik texnologiyani boshlang’ich ta’lim jarayoniga tadbiq etish vositasida o’quvchilar mustaqil fikrlash qobiliyatini, nutqini, kitob o’qish malakasini o’stirish masalasi muhim ahamiyat kasb etadi. Boshlang’ich sinf oʻquvchilarining o’z nuqtai nazariga, qarashlariga ega insoniy fazilatlar sohibi sifatida shakllanishi esa ularning hatti-harakatlari, o’z burchiga munosabati, atrofdagilar bilan muloqoti orqali yaqqol namoyon bo’ladi. Shu bois, o’quvchilarning yozma va og’zaki nutqini o’stirish, muloqot madaniyatini egallab borishlarida ta’lim hamda tarbiya imkoniyatlaridan foydalanish ham dolzarb ahamiyatga ega. Mazkur Kurs ishiida savod o’rgatish davrida pedagogik texnologiyadan foydalanish orqali dars samaradorligini o’stirish omillari, samarali metod va usullarni qo’llash texnologiyasi asosidagi darslarni loyihalashtirish metodikasi yoritilganligi uning dolzarbligini belgilaydi.O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov «Yuksak ma’naviyat –yengilmas kuch» kitobida ta’kidlaganidek: «O’zlikni anglash, milliy ong va tafakkurning ifodasi, avlodlar o’rtasidagi ruhiy-ma’naviy bog’liqlik til orqali namoyon bo’ladi. Jamiki ezgu fazilatlar inson qalbiga, avvalo, ona allasi, ona tilining betakror mo’jizasi bilan singadi. Ona tili – bu millatning ruhidir’’.Boshlangʻich sinf oʻquvchilari savodxonligini oshirish jarayonida shaxsiy qadriyatli yondashuvni takomillashtirish boʻyicha ishlab chiqilgan metodik va amaliy takliflar asosida:boshlangʻich sinf oʻquvchilari savodxonligini oshirishga shaxsiyqadriyatli yondashuvning strategik modeli milliy qadriyatlar, ma’naviy-axloqiy qadriyatlar hamda shaxsiy qadriyatlarni psixologik-pedagogik mezonlarga muvofiq tizimlashtirish asosida takomillashtirilgan oid ma’lumotlardan “Oʻqish darsida shaxsiy qadriyatli yondashuv elementlaridan foydalanish” nomli metodik qoʻllanma mazmuniga singdirilgan. Natijada boshlangʻich ta’lim metodik ta’minotini takomillashtirish orqali oʻqitish samaradorligini oshirish imkonini bergan Kurs ishining maqsad va vazifalari. Ushbu Kurs ishini yozishda savod o’rgatishning tayyorlov davrida o’quvchilarni yozuvga o’rgatish asosiy maqsad qilib belgilandi.Ushbu maqsadni amalga oshirishda quyidagi vazifalar amalga oshirildi. -Boshlang’ich sinf o’quvchilarini yozuvga o’rgatish bo’yicha adabiyotlar va Internet ma’lumotlari tahlili, -o’quvchilarni savod o’rgatishning ilk davridayoq yozishga o’rgatish masalalarini o’rganib chiqish, -Darslarda zamonaviy usullarni qo’llab darslarni tashkil etish bo’yicha adabiyotlarni o’rganib chiqish, -zamonaviy pedagogik texnologiyalar, innnovatsion hamda interaktiv usullar, turli didaktik o’yinlardan foydalanib o’quvchilarga savod o’rgatish yo’llarini ishlab chiqish. Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati. Boshlang’ich sinf savod o’rgatishning tayyorlov davrida yozuv darslarini tashkil etishda ilg’or texnologiyalardan foydalanish usullari nazariy jJihatdan asoslangan. Ushbu Kurs ishida yoritilgan nazariy va amaliy fikrlardan o’rta maktab boshlang’ich sinf o’qituvchilari, oliy o’quv yurtlari pedagogika fakulteti talabalari o’quv jarayonini tashkil etishda foydalanishlari mumkin.. Kurs ishining obyekti: Savod oʻrgatish tayyorlov davrida oʻyinlardan foydalanishning oʻrganish jarayoni. Kurs ishining predmeti. Savod oʻrgatish tayyorlov davrida oʻyinlardan foydalanish jarayonlarida didaktik oʻyinlardan foydalanish. Kurs ishining tarkibiy tuzilishi. Ushbu Kurs ishi kirish, asosiy qism, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. I BOB. SAVOD OʻRGATISH TAYYORLOV DAVRIDA OʻYINLARDAN FOYDALANISH. 1.1 SAVOD OʻRGATISH TAYYORLOV DAVRIDA OʻYINLARDAN FOYDALANISHNING AMALIY VA NAZARIY AHAMIYATI. Savod o’rgatishning tayyorlov hamda asosiy davri va undan keyingi davrda o’quvchilarni savodli yozishga o’rgatishda quyidagicha metodlardan foydalaniladi. Metodlar asosan o’qish jarayoni bilan birgalikda olib boriladi. Chunki o’quvchilar savodli o’qish jarayonidagina savodli yozish malakalarini o’zlashtiradilar. Analitik- sintetik metod. Analitik-sintetik tovush metodiga K.D.Ushinskiy asos solgan. Bu metod hozirgi kunga qadar ancha takomillashdi. Shu bois anaiitik-sintelik tovush metodi an’anaviy tamoyillarga va shakllanish, tashkil topish jarayonida bo’lgan Tamoyiilarga ega. Metodning an’anaviy tamoyillari quyidagilar: l. Savod o’rgatishda analitik-sintetik tovush metodi shaxsni shakllantirish maqsadiga ko’ra ta’limiy va o’stiruvchi xarakterda bo’ladi, nutqiy mashqlar orqali aqlning o’sishini ta’minlaydi, o’qishning ongli olishini talab etadi. Analitik sintetik tovush metodida savod o’rgatish jarayoni 4 oy davom etadi. Bu jarayon 2 davrga bo’linadi:1 A)Alifbegacha tayyorgarlik davri (2 xafta), B)Alifbo (asosiy) davr 31 dekabrgacha davom etadi. Alifbogacha tayyorgarlik davri, o’z navbatida, 2 bosqichga bo’linadi: A)Harf o’rganilmaydigan bosqich (2 xafta). B)Unli tovush va harf o’rganiladigan bosqich (2 xafta) Savod o’rgatish jarayonidagi darslar predmetiga ko’ra ikki turli: A)“Alifbe” darsligi asosidagi o’qish darslari; B)“Yozuv daftari” asosidagi yozuv darslari. 1-Bosqichning asosiy vazifasi o’quvchilarni maktab, sinf bilan, tartib- intizom qoidalari bilan tanishtirish. Ularga nutq, og’zaki va yozma nutq haq’ida, gap, nutqnnng gaplardan tuzilshi, so’z gaplarning so’zlardan tuzilishi; bo’g’in, so’zlarning bo’g’inlardan tuzilishi, so’zlarning bo’g’inlarga bo’linishi; tovush, bo’g’inlarning tovushlardan tuzilishini; tovushlarning unli tovush va undosh tovushlarga ajratilishini o’rgatish, ulardan amaliy foydalana bilish ko’nikmalarini hosil qilishdan iborat. Bu davrda maxsus nushalar asosida o’quvchilarning bog’lanishli nutqi ustida ishlanadi. Ularga «Alifbe»da berilgan rasmlar asosida hikoyalar tuzdirishdan tashqari, o’zlari bilgan she’r, ertak, hikoya, tez aytish, maqol, topishmoq, halq ashulalari, alla, qo’shiqlar, latifalardan ayttirish lozim. Boshlangʻich sinf oʻquvchilarining oʻquv faoliyatiga ehtiyoji ularning nazariy bilimlarni egallashga, oʻquv harakatlari motivlari esa ularning oʻquv topshiriqlarini bajarishga yoʻnaltirilgan tizimni egallashga undaydi (topshiriq – bu harakat maqsadi va uni egallash shart-sharoitlarining birligidir). Oʻquv topshiriqning mazmunini xatti- harakatlar yordamida oʻquvchilar ayrim yaxlit ob’yektga taalluqli “qismni” aniqlash va shu “qism” orqali mazkur ob’yektni fikran tiklash usullarini egallaydilar. Shu yoʻl bilan oʻquvchilar nazariy bilimlarni egallash usuli sifatida abstraktdan konkretlikka oʻtishning mikrosiklini amalga oshiradilar. Ma’lumki, savod o’rgatish jarayonidagi o’qish darslarining asosiy vazifasi o’quvchilarga tovush va harfni tanishtirish, ularning to’g’ri talaffuzini o’rgatish orqali bolalarda to’g’ri, ongli, ifodali o’qish ko’nikmalarini shakllantirishdan iborat. Shuningdek, o’quvchilar lug’atini boyitish, bog’lanishli nutqini o’stirish, bilimini boyitish, mantiqiy tafakkurini shakllantirish, eshitish, qabul qilish sezgisini o’stirishda ham bu davr mas’uliyatliligi bilan alohida o’rin tutadi. Savod o’rgatish tayyorlov davri o’qishga o’rgatish uchun zamin hozirlaydi. Bu davrda bolalarda o’zgalar nutqini eshitish, diqqatni to’plash, til birliklarini (tovush, bo’g’in, so’z, gap) farqlash, ajratish, ularning vazifalarini anglash kabi xususiyatlar shakllantiriladi. Bular o’quvchilarning o’qishni muvaffaqiyatli egallashlariga yordam beradi. O’qishga o’rgatish uchun, avvalo, o’quvchi tovush va harf bilan yaxshi tanishtirilishi lozim. Tovush va harf bilan tanishtirishda bo’g’indan tovushni ajratish tamoyiliga rioya qilinadi. Harf bilan tanishtirish bir necha xil yo’nalishda amalga oshirilishi mumkin: 1. Mazmunli rasm yuzasidan savol-javob usuli bilan bog’lanishli hikoya tuzdiriladi. Undan kerakli gap, so’ng kerakli so’z ajratib olinadi, so’ngra so’z ustida yuqoridagi kabi tahlil ishlari uyushtiriladi. 2. So’z asos qilinib, analitik mashqlar yordamida o’rganiladigan tovush ajratib olinadi. Masalan: oy. O’qituvchi oy rasmini ko’rsatadi, o’quvchilar uning nomini -so’zni aytadi. O’qituvchi o tovushini cho’zib (o- o-o-y) aytadi va qaysi tovushni cho’zib aytayotganini o’quvchilardan so’raydi. O’quvchilar o tovushini aytgach, uning xususiyalari haqida savol- javob o’tkaziladi. O tovushli so’zlar o’ylab toptiriladi. Shundan so’ng o harfi kesma harfdan yoki rasmli alifbodan ko’rsatiladi. Bunda o harfining shaklini esda olib qolishlariga alohida e’tibor qaratiladi. 3.O’rganilgan harflar ichiga bugun o’rganiladigan harf aralashtirib qo’yiladi, bolalar uning ichidan notanish harfni ajratadilar, so’ng o’qituvchi bu harf ifodalaydigan tovushni aytadi. O’quvchilar tovushning xususiyatlarini aytadilar. Shu harfni kesma harflar ichidan topib, kitob sahifasidan, rasmli alifbodan ko’rsatadilar. Shu tariqa tovush-harf bilan tanishtirilgach, o’qishga o’rgatish ustida ishlanadi. O’qishga o’rgatishda bo’g’in asos qilib olinadi. Buning uchun o’qituvchida bo’g’in jadvali bo’lishi lozim. Bo’g’in jadvali asosida o’qish namunasi ko’rsatiladi, ya’ni harflab emas, ichida, birinchi harfni ko’z bilan ko’rib, uning nomini dilda saqlab, ikkinchi harfni ko’rish va ikkalasini bog’lab, unlini mo’ljallab ulab aytish tushuntiriladi. Bo’g’in o’qish o’qituvchining namunasi asosida doimiy ravishda har bir darsda izchil olib boriladi. Bunda chizmalar asosida bo’g’inlab o’qitish, kesma bo’ g’ inlar asosida o’ qitish, kesma bo’ g’ inlarni boshqasi bilan almashtirib o’ qitish, bo’g’indagi bir tovushni almashtirib o’qitish (“Kun va tun” oyinidan foydalanib: bol / xal – ta) usullaridan foydalanish mumkin. Uch tovushdan tuzilgan bo’g’inlarning oxirgi tovushini punktirlar (nuqtalar) bilan ajratib o’qitish (ti:l, no:n, la:b, cho:y), o’qishni yengillashtirish usullari orqali o’qishni mashq qildirish samarali natija beradi. Boshlang’ich sinflarda bolalarning aqliy rivojlanishlariga asos solinishi sababli boshlang’ich sinf o’qituvchisi uchun o’quvchilarning aqliy faoliyatlari darajasini va imkoniyatlarini bilish hamda hisobga olish muhimdir. Nazariy bilimlardan amaliyotda foydalanish jarayonida yuzaga keladigan turli-tuman metodik masalalar hal etilishi lozim. Metodik masalalar har bir darsda yuzaga keladi,shu bilan birga,odatda,ular bir qiymatli yechimga ega emas.O’qituvchi darsda yuzaga keladigan metodik masalaning mazkur o’quv vaziyati uchun eng yaroqli yechimining tez topa olishi uchun bu sohada yetarlicha keng tayyorgarlikka ega bo’lish talab etiladi. To Savod o’rgatish jarayoni elementar o’qish va yozishga o’rgatishdan iboratdir. Savod o’rgatish pedagogika fanidagina emas, balki ijtimoiy hayotda ham juda jiddiy masalalardan hisoblanadi. Chunki xalqning savodxonligi mustaqillik uchun, siyosiy onglilik uchun ma’daniyat uchun kurash qurolidir. Mustaqil O’zbekiston respublikamizda har bir kishining savodxon bo’lishiga alohida e’tibor berilmoqda. O’quvchini savod o’rgatish jarayonida elementar o’qish va yozish va yozishga o’rgatishda o’quvchilarning faoliyat ko’rsatishi va nutq faoliyatiga kirishishlari uchun talab bo’lishi, o’z fikrini og’zaki yoli yozma ifodalash uchun zaruriyat va ehtiyojini yuzaga keltiruvchi vaziyat yaratilishi lozim. O’qish va yozish malakasi biri ikkinchisining muvaffaqiyatli amalga oshuvini ta’minlaydi.[1] Shuning uchun ham o’qishga o’rgatish bilan yozuvga o’rgatish parallel olib boriladi va bu faoliyat muntazam ravishda mashq qildiriladi. Shunday ekan savod o’rgatish jarayonida bola juda ham ko’p o’qishi va yozishi kerak. 2020-2021-o’quv yilidan amalga kiritilayotgan Milliy o’quv dasturi, uning mazmun-mohiyati, dastur asosida yaratilayotgan yangi avlod darsliklarining o’ziga xosliklari hamda ular haqida xorijiy ekspertlar qatnashganligi va keng omma oldida batafsil muhokama etilishi ham eski usullardan voz kechishni taqazo etmoqda. Shu paytgacha Ona tili va O’qish fanlari alohida o’qitilgan. Endi esa ushbu ikki fanni birlashtirgan “Ona tili va o’qish savodxonligi” deb nomlangan yagona fan tashkil etiladi. O’qish fani, asosan, badiiy uslubdagi, mavhum tushunchalarni tashiydigan matnlardan iborat edi. Yangi darslik uchun tanlangan matnlar va she’rlar esa bolaning ijtimoiy hayotga kirishib keta olishida ko’maklashadigan, ham badiiy, ham informativ, ham ilmiy-ommabop uslubdagi matnlardan iborat. Bu esa “Ona tili va o’qish savodxonligi” darslarida o’quvchilarni ko’proq ijodiy fikrlashga yo’naltiradi. Ma’lumki, savod o‘rgatish jarayonidagi o‘qish darslarining asosiy vazifasi O‘quvchilarga tovush va harfni tanishtirish, ularning to‘g‘ri talaffuzini o‘rgatish orqali bolalarda to‘g‘ri, ongli, ifodali o‘qish ko‘nikmalarini shakllantirishdan Iborat. Shuningdek, o‘quvchilar lug‘atini boyitish, bog‘lanishli nutqini o‘stirish, bilimini boyitish, tafakkurini shakllantirish, eshitish, qabul qilish sezgisini o‘stirishda ham bu davr mas’uliyatliligi bilan alohida o‘rin tutadi. Tayyorgarlik davri o‘qishga o‘rgatish uchun zamin hozirlaydi. Bu davrda bolalarda o‘zgalar nutqini eshitish, diqqatni to‘plash, til birliklarini (tovush, bo‘g‘in, so‘z, gap) farqlash, ajratish, ularning vazifalarini anglash kabi xususiyatlar shakllantiriladi. Bular o‘quvchilarning o‘qishni muvaffaqiyatli egallashlariga yordam beradi. Bolalarning shaxsiy tajribalari, kishilar hayoti va tabiati, kuzatishlari nutq o‘stirish uchun asosiy manba hisoblanadi. Prеdmеtlar, uy—ro‘zg‘or asboblari, oʻsimliklar, hayvonlar qiziqarli suhbat uchun mavzu bo‘lib xizmat qiladi. Suhbat jarayonida bolalarda hosil qilingan tasavvur asosida aniq tushunchalar shakllanadi. Birinchi sinf o‘quvchilari nutqini o‘stirishda bolalarning o‘yin va ertaklari, rasm ko‘rish va Bu nima? Bu kim? Bu qanday prеdmеt? Kim nima qilyapti? Kabi savollar asosida suhbatdan ham foydalaniladi. Savod o‘rgatish davrida nutq o‘stirishga oid ish turlariga atrofdagi jonli orеdmеtlarning nomini, ularning bеlgilarini aytish, prеdmеtlarni ma’lum Bеlgilari asosida gruppalash kabi mashqlar kiradi. 1- Sinfga kelgan o ̳quvchilar maktab sharoitlariga, uning qatʼiy tartib-qoidalariga tezda moslashib keta olmaydilar. Shu bois ularni o ̳zlari o ̳ynab yurgan tanish o ̳yinlar vositasida ilm-fan sirlari tomon qiziqtirish kerak.Bu o ̳rinda o ̳tkaziladigandidaktik o ̳yinlarni dastur talabiga, o ̳quvchilarning yosh xususiyatlariga mos bo ̳lishini hisobga olish, ularning yangi mavzuga bog ̳lanishini ham inobatga olish lozim. O ̳yin vositasida o ̳quvchilar bilimi mustahkamlanganda ularni yosh bo ̳g ̳inga beradigan maʼnaviy-axloqiy ozuqasini har tomonlama eʼtiborga olish —ya‘ni, taʼlim- tarbiya birligiga amal qilish maqsadga muvofiqdir. 1.2 Savod oʻrgatish jarayonida oʻyinlardan foydalanishning ahamiyati Savod o’rgatish jarayonida esa o’quvchilarning kreativligini oshirish, kreativlik sifatlarini rivojlantirish uchun dastlab bu tushuncha mazmunini bilish lozim. Kreativlik inglizcha “create” so’zidan olinga bo’lib “yaratish” ma’nosini bildiradi. Kreativlik o’quvchini rivojlantiruvchi kategoriya sifatida inson taffakuri,ma’naviyatining ajralmas qismi hisoblanadi. U o’quvchiga ega bo’lgan bilimlarning ko’p qirrali ekanligida emas, balki yangi g’oyalarga intilish, hayotiy muommolar yechish jarayonida kutilmagan va noodatiy qarorlar chiqarishda namoyon bo’ladi, ya’ni berilgan bilimlarni takrorlash orqali kreativlikka erishib bo’lmaydi, ijodiy fikrlash jarayonida tasavvur muhim rol o’ynaydi. Shuning uchun kreativ fikrlash jarayonida tasavvur muhim rol o’ynaydi. Savod o’rgatish davrida o’quvchilarning kreativ qobiliyatlarini namoyon ettirish uchun o’qituvchi biror hikoyani boshini aytib, davomini o’quvchi ixtiyoriga topshirish, chala chizilgan rasmni oxiriga etkazish, berilgan rasmga ijodiy fikr bildirish, ijodiy fikrlashni talab etadigan badiiy asarlarni tavsiya etish muhim ahamiyatga ega. Hozirgi kunda boshlang’ich sinf o’quvchilar kreativligini o’rganish alohida ahamiyatga ega bo’lganligi bois mazkur ko’plab tadqiqotlar amalga oshirilyapti. O’tkazilgan tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, boshlang’ich sinf o’quvchilar kreativligi va tafakkur xususiyatlari o’rtasida o’zaro aloqalar mavjud. Qizlar va o’g’il bolalar kreativligi o’rtasida sifat va miqdorlar farqlar aniqlandi. Boshlang’ich sinf o’quvchilarga nisbatan differensial yondashuvni tadbiq qilish ulami kreativligini faollashishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Savod o’rgatish jarayonida quyidagi jarayonlar o’quvchilarni kreativligini oshiradi. - O’qishning ongliligini va ta’sirchanligini ta’minlash,, matn mazmunini o’quvchilarning ko’rgan kechirganlarini, taassurotlari bilan bog’lash. - Ongli o’qishni amalga oshirishda ko’plab lug’at ustida ishlash. - She’r, tez aytish, topishmoq, qo’shiq, maqol, hikmatli so’zlardan o’qitish va yod oldirish, - O’qishga o’rgatishda so’zlarni va gaplarni to’ldirib o’qish, gap tuzishga, tez mustaqil fikrlashga erkin imkoniyat yaratishi. - O’qituvchi har bir o’quvchini eshitishi, o’quvchining xato fikrlashini bilsa ham ularni to’xtatib tashlamasligi, hattoki xato bo’lsa ham eshitishi kabi tushunchalar misol bo’la oladi. - Rasmlar yordamida ham kreativlikni rivojlantirish mumkin. Rasmli diktanatlardan foydalanish savod o’rgatish jarayonining ajralmas va eng samarali usullaridan biri hisoblanadi. Rasmli diktantlarni tashkil etish jarayonida og’zaki va yozma usullaridan foydalanish o’quvchilarning ijodkorligini yanada samarali rivojlanishiga yordam beradi. Savod o’rgatish jarayonidagi o’qish darslarining asosiy vazifasi o’quvchilarga tovush va harfni tanishtirish, ularning to’g’ri talaffuzini o’rgatish orqali bolalarda O’quvchini savod o’rgatish jarayonida o’qish va yozishga o’rgatishda o’quvchilarning faoliyat ko’rsatishi va nutq faoliyatiga kirishishlari uchun talab qo’yilishi, o’z fikrini og’zaki yoki yozma ifodalashi uchun zaruriyat va ehtiyojni yuzaga keltiruvchi vaziyat yaratilishi lozim. To’g’ri, ongli, ifodali o’qish ko’nikmalarini shakllantirishdan iborat. Shuningdek, o’quvchilar lug’atini boyitish, bog’lanishli nutqini o’stirish, bilimini boyitish, tafakkurini shakllantirish, eshitish, qabul qilish sezgisini o’stirishda ham bu davr mas’uliyatliligi bilan alohida o’rin tutadi.Tayyorgarlik davri o’qishga o’rgatish uchun zamin hozirlaydi. Bu davrda bolalarda o’zgalar nutqini eshitish, diqqatni to’plash, til birliklarini (tovush, bo’g’in, so’z, gap) farqlash, ajratish, ularning vazifalarini anglash kabi xususiyatlar shakllantiriladi. Bular o’quvchilarning o’qishni muvaffaqiyatli egallashlariga yordam beradi. Xulosa qilib aytganda, boshlang’ich sinf o’quvchilariga savod o’rgatishda o’qituvchi e’tiborli bo’lishi lozim. Chunki boshlang’ich sinflarda olingan bilimlari bilan o’quvchi shakllanadi. O’quv chilrda birinchi sinfdayoq unli va undosh tovushlarni bir-biridan ajratish, o’xshash undoshlar va ularning harfiy aniqlash yondoshgan unlilarni shuningdek, tovush va bo’g’in tahlili gap tuzish bilan aloqador bo’lgan lug’at imloga doir ishlar, talaffuzdan tushib qoladigan undoshlar, qator keladigan unli va undoshoid imlo ko’ni Ko’nikmalarini o’stirib boriladi. O’quvchilarning nutq tovushlarini to’g’ri talaffuz etishga, so’zni o’rinli va to’g’ri ishlatishga gap va bog’lanishli nutqqa to’g’ri tuzishga, ular orasida erishish uchun oqituvchi dars davomida qiziqarli o’yinlarining xilma-xil usullaridan foydalanish zarur. Savod o’rgatish davrida asosiy metod analitik-sintetik metodidir. Qiziqarli o’yinlar shu metodga asoslangan bo’lishi lozim. Qiziqarla o’yinlar 3-5 minut davom etishi munkin. 1- o’yin bu bo’g’in ko’chirishga doir. Bunda o’qituvchi tomonidan tuzilgan “Bo’g’in jadvali” dan hohlagan bo’g’in ko’rsatiladi.O’quvchilar shu bo’g’inni kesma bo’gindan tuzadilar. Ikkinchi bo’g’inni tuzadilar. Masalan: Lo-la, Sho-kir, Sho-di . Bu o’yin o’quvchilarning bo’g’indan so’zlar tuzish va bo’g’in ko’chirish qoidalarini o’zlashtirishga yordam beradi. 2- o’yin O’qituvchi istalgan unli harfni ko’rsatadi. O’quvchilar shu unli tovushga bog’lanadigan tovush topib og’zaki ravishda so’z yasaydilar.O’qituvchi o’quvchilar tuzgan so’zlarni doskaga yozib beradi. Masalan: Yin shik Tin tik O’ qi E lak Tir kin Bu o’yinlar o’quvchilarning so’zni to’g’ri yozish talaffuz qilishlariga yordam beradi. 3-o’yin, O’qituvchi narsa rasmlaridan 3-4 tasini doskaga ilib, birinchi bo’g’inni o’zi aytad. Ikkinchi bo’g’inni hohlagan o’quvchilardan so’raydi. Masalan: sab-zi ; qo-shiq ; qa-lam, doskaga istalgan so’zini yozadi, o’quvchilar o’qiydilar. O’quvchilarga ko’zlarini yumub turushlarini buyuriladi. O’qituvchi esa so’zdagi bir harfni almashtirib, so’ning ma’nosini o’zgartiradi.Qo’l ko’targan o’quvchiga o’qitiladi. Bu hol bir necha bor takrorlanadi. 5-o’yin, O’quvchilarga tanish bo’lgan narsa rasmlardan o’qituvchi o’quvchilarga bir donadan beradi. O’quvchilar shu narsa nomini bildirgan so’zni bo’g’inga bo’lib, daftarlariga yozadilar. Masalan: Olma. O’qituvchi so’ni bo’g’inga to’g’ri ajratgan o’quvchilarni rag’batlantiradi. 6-o’yin, O’qituvchi har bir qator partadan bittadan o’quvchini doska oldiga chiqarib, kesma harflardan bittadan harf beradi. Harf olgan o’quvchilarning qaysi biri so’z boshida shu harf keladigan 3 ta so’z topib doskaga chiroyli qilib yozsa, shu-shu o’quvchi g’olib chiqadi. “A” “B” “S’ Ali bolta Soli A’zam Baxtiyor Sobir Adham baliq Soat Hozirgi kunda ta’lim jarayonida interfaol usullar, innovatsion texnologiyalar, pedagogik va axborot texnologiyalarni qo’llashga bo’lgan qiziqish kundan-kunga kuchayib bormoqda. Bunday usul o’quvchilarni tayyor bilimlarni o’zlari qidirib topishlariga, mustaqil o’rganib tahlil qilishlariga, xatto xulosalarni ham o’zlari keltirib chiqazishlariga o’rgatadi. O’qituvchi bu jarayonda shaxsni rivojlanishi, shakllanishi, bilim olishi va tarbiyalanishiga sharoit yaratadi. Shu bilan bir qatorda boshqaruvchilik, yo’naltiruvchilik funktsiyasini bajaradi. Ta’lim jarayonida o’quvchi Asosiy figuraga aylanadi. Darlarda yangi pedagogik texnologiyalarni shunday tashkil etilishi kerakki, bunda sinfdagi barcha o’quvchilar faollashishi zarur, ya’ni dars o’tish jarayonida o’quv materiallarining ma’lum bir qismi o’quvchilar tomonidan mustaqil o’rganiladi, so’ngra sinfda xar tomonlama muxokama etiladi. O’qituvchi o’quv jarayoni tashkilotchisi, rahbari, nazoratchisi hamdir. O’quvchining sinfda o’zini erkin xis qilishi va o’quv faoliyati uni emotsional jixatdan qoniqtririshi lozim, ana shundagina U o’zining fikrlarini erkin bayon qila oladi. Yangi pedagogik texnologiyalar xilmaxil bo’lib, qaysi metodni tanlash o’qituvchining o’tayotgan mavzusi, darsning maqsadi va vazifalariga bog’liq. Ulardan interfaol mashg’ulot – o’qituvchi va o’quvchilar o’zaro faol ishtirok etadigan mashg’ulot, hamkorlikda kechadigan jarayon. Interfaol metodlarning qo’llanishi darslarda beixtiyor psixologik o’yin yoki musobaqaga aylantirib, yuqorida tilda olingan bo’sh o’quvchilarni ham bir oz bo’lsada, o’z fikrlarini keng ommaga izhor etishga, umuman sinfda kechayotgan bahs-munozaralarga befarq bo’lmasdan, faol ishtirok etishga undaydi. O’quvchilarni faollashtirish uchun dars jarayonida qo’llaniladigan usullarni to’g’ri tanlash va savollarni aniq tuzish katta samara beradi. Buning uchun darsga, mavzuga qo’yilgan maqsad aniq belgilanib, shu maqsadga erishish yo’li, usuli puxta ko’rib chiqilishi lozim. Demak, o’qituvchi har bir foydalanadigan interfaol usulni o’quvchiga nima berishini oldindan ko’ra olishi va darsni to’g’ri tashkil qilishi kerak. Demak, siz qo’llanmoqchi bo’lgan interfaol usulini ko’rib bo’lgach, o’zingizga kerakli rasm, tarqatma material ko’rgazmailardan keragini qirqib olib konvertga solib qo’yishingiz, mavzularni o’rgatishda ishlatishingiz mumkin. O‘quvchini savod o‘rgatish jarayonida o‘qish va yozishga o‘rgatishda o‘quvchilarning faoliyat ko‘rsatishi va nutq faoliyatiga kirishishlari uchun talab qo‘yilishi,o‘z fikrini og‘zaki yoki yozma ifodalashi uchun zaruriyat va ehtiyojni yuzaga keltiruvchi vaziyat yaratilishi lozim. O‘qish va yozish malakasi biri ikkinchisining muvaffaqiyatli. Amalga oshuvini ta’minlaydi.Shuning uchun ham o‘qishga o‘rgatish bilan yozuvga o‘rgatish parallel olib boriladi va bu foliyat muntazam ravishda mashq qildiriladi.Shunday ekan,savod o‘rgatish jarayonida bola juda ko‘p o‘qishi va yozishi zarur.O‘qish uchun ham,yozish uchun ham yangi matn olinadi,chunki bir matnnibir necha bor qayta o‘qish bilan maqsadga erishish qiyin.Bu ko‘pincha o‘qilgan matnni yuzaki yodlab olishga olib keladi.Takroriy faoliyatda vaziyatva mazmunning almashinishi malakani mustahkamlashga yordam beradi,qobiliyatni o‘stiradi.O‘quvchi oldida uzoq muddatda amalga oshadigan maqsad-o‘qish va yozishi o‘rganish hamda hozirda bajarishi shart bo‘lgan kundalik maqsad- topishmoqni o‘qish va javobini topish,so‘z va gaplarni o‘qish,rasm asosida so‘zlab berish kabilar turadi .O‘zbek tili yozuvi tovush yozuvi,ya’ni fonematik yozuvdir.Har bir tovush uchun,har bir fonema uchun maxsus grafik shakl(harf) olingan.O‘qishda grafik shakllar tovushga aylantirilsa,yozuvda aksincha,tovushlar harflarga aylantiriladi.Bu o‘qish va yozish faoliyatida o‘quvchi uchun qiyinchilik tug‘dirgandek tuyulsa-da,aslida o‘qish va yozish jarayonini soddalashtiradi,chunki tilimizdagi tovushni ifodalovchi harflar soni uncha ko‘p emas.O‘qish va yozishni o‘zlashtirish uchun tovush va harflarning o‘zaro munosabatiga oid qoidalarni o‘zlashtirish kifoya.Savod o‘rgatish metodikasida o‘zbek tili tovushlar va harflar tizimining o‘ziga xosxususiyatlarini hisobga olish talab etiladi. O‘quvchini savod o‘rgatish jarayonida elementar o‘qish va yozishga o‘rgatishda o‘quvchilarning faoliyat ko‘rsatishi va nutq faoliyatiga kirishishlari uchun talab bo‘lishi, o‘z fikrini og‘zaki yoki yozma ifodalashi uchun zaruriyat va ehtiyojni yuzaga keltiruvchi vaziyat yaratilishi lozim. Oʻqish va yozish malakasi biri ikkinchisining muvaffaqiyatli amalga oshuvini ta’minlaydi. Shuning uchun ham o‘qishga o‘rgatish bilan yozuvga o‘rgatish parallel olib boriladi va bu faoliyat muntazam ravishda mashq Qildiriladi. Shunday ekan, savod o‘rgatish jarayonida bola juda ko‘p o‘qishi va Yozishi zarur. O‘qish uchun ham, yozish uchun ham yangi matn olinadi, chunki Bir matnni bir necha bor qayta o‘qish bilan maqsadga erishish qiyin. Bu ko‘pincha o‘qilgan matnni yuzaki yodlab olishga olib keladi. Takroriy faoliyatda vaziyat va mazmunning almashinishi malakani mustahkamlashga yordam beradi, qobiliyatni o‘stiradi. O‘quvchi oldida uzoq muddatda amalga oshadigan maqsad o‘qish va yozishni o‘rganish hamda hozirda bajarishi shart bo‘lgan kundalik maqsad topishmoqni o‘qish va javobini topish, so‘z va gaplarni o‘qish, rasm asosida so‘zlab berish kabilar turadi. O‘zbek tili yozuvi tovush yozuvi, ya’ni fonematik yozuvdir. Har bir tovush uchun, har bir fonema uchun maxsus grafik shakl (harf) olingan. O‘qishda grafik shakllar tovushga aylantirilsa, yozuvda aksincha, tovushlar harflarga aylantiriladi. Bu o‘qish va yozish faoliyatida o‘quvchi uchun qiyinchilik tug‘dirgandek tuyulsa-da, aslida o‘qish va yozish jarayonini soddalashtiradi, chunki tilimizdagi tovushni ifodalovchi harflar soni uncha ko‘p emas. O‘qish va yozishni o‘zlashtirish uchun tovush va harflarning o‘zaro munosabatiga oid qoidalarni o‘zlashtirish kifoya. Savod o‘rgatish metodikasida o‘zbek tili tovushlar va harflar tizimining o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olish talabi Etiladi. O‘qish va yozish ko‘nikmasi takomillashtirila borib, malakaga aylantiriladi. Malakaning shakllanishi uchun bir faoliyat bir necha bora takrorlanishi lozim. Yozish malakasida o‘quvchi ruchkani qanday ushlash, qanday yurgizish haqida o‘ylab o‘tirmay, so‘z va gaplarni yoza boshlaydi. Demak, o‘qish va yozish malakasi harakatning o‘ylab o‘tirmay amalga oshirilish jarayonidir. Malaka o‘qitishning keyingi bosqichlarida mustahkamlanib, avtomatlashish darajasiga yetkaziladi. II BOB. Savod oʻrgatishning tayyorlov davrida yozuv darslarida zamonaviy usullardan foydalanish 2.1 Savod oʻrgatish tayyorlov davrida alifboga oʻrgatish Savod o’rgatish metodikasining maqsadi – bolalarni boshlang’ich o’qish va yozishga o’rgatish. O’zbek alifbosiga asoslangan holda qisqa vaqt ichida o’quvchilar o’qish va yozish ko’nikmasini egallaydilar. Savod o’rgatish davrida til ta’limi mazmuni o’quvchilarga beriladigan til va nutq sohasidagi bilim va ko’nikmalar bilan belgilanadi. Savod o’rgatish davrida o’qish va yozish harakatinimaqsadga muvofiq Ravishda bajara olish o’qish va yozish ko’nikmasi deyiladi. Bu ko’nikma bilimni talab qiladi, chunki ko’nikma bilimsiz shakllanmaydi. Bilim ko’nikmaga aylanmagan bo’lishi mumkin. Masalan, bola v harfining elementlarini, yozuv chiziqlari orasiga qanday joylashtirilishini bilib, uni daftarda yoza olmasligi yoki harflarni tanib, ular ishtirok etgan so’zni o’qiy olmasligi mumkin. Yozish ko’nikmasini hosil qilish uchun boshqa faoliyat turlari, ya’ni yozish jarayonida partada to’g’ri o’tirish, ruchkani barmoqlar orasida tutish, daftarni qiyalikda qo’yish kabilar ham o’rgatiladi. O’qish va yozish ko’nikmasi takomillashtirila borib, malakaga aylantiriladi. Malakaning shakllanishi uchun bir faoliyat bir necha bora takrorlanishi lozim. Yozish malakasida o’quvchi ruchkani qanday ushlash, qanday yurgizish haqida o’ylab o’tirmay, so’z va gaplarni yoza boshlaydi. Demak, o’qish va yozish malakasi harakatning o’ylab o’tirmay amalga oshirilish jarayonidir. Malaka o’qitishning keyingi bosqichlarida mustahkamlanib, avtomatlashish darajasiga yetkaziladi. O’quvchini savod o’rgatish jarayonida o’qish va yozishga o’rgatishda o’quvchilarning faoliyat ko’rsatishi va nutq faoliyatiga kirishishlari uchun talab qo’yilishi, o’z fikrini og’zaki yoki yozma ifodalashi uchun zaruriyat va ehtiyojni yuzaga keltiruvchi vaziyat yaratilishi lozim. Bolalarni o’qish va yozishga o’rgatish, davrida savod o’rgatish darslarini to’g’ri tashkil etilishi ham muhim ahamiyatga ega. Analitik-sintetik tovush metodida o’qish va yozish darslari bir vaqtda, parallel olib boriladi. Bir soatda tovush-harf oʻrganilsa, keyingi darsda o’sha tovushni ifodalovchi harfning yozilishi o’rgatiladi, har ikki turdagi darsni to’g’ri tahlil qilish uchun quydagilarga e’tibor beriladi; 1. Ta’limning didaktik jihatlariga e’tibor berilib, uni so’nggi yutuqlar bilan to’ldirib borish. 2.O’quvchilarni yosh va fizialogik jihatlariga e’tibor berish. 3.Ularda mustaqil faoliyatni rivojlantirish ishlarini keng qo’llash. 4.O’qish va yozishning uzviyligiga e’tibor berish. 5. Alifbo va unga qo’shimcha materillardan unumli foydalanish. Savod o’rgatish jarayoni o’qituvchi uchun ham, o’quvchi uchun ham g’oyat ma’suliyatli davr bo’lib ulardan kuch, g’ayratni, bilimni talab etadi. Bu davrdagi darslar qanchalik qiziqarli va ta’sirli tashkil qilinsa bolaning savodini chiqarish shunchalik oson kechadi, ularning o’qishni o’rganishga bo’lgan qiziqishlari ortadi. Buning uchun mualimlar bolada motiv hosil qilish va uni rivojlantirishga e’tibor qaratishlari lozim. Motiv kishini biror ish harakatga undovchi, da’vat, turtki. Motiv bolada bilim olish ishtiyoqiga va qiziqish uyg’otadi. O’qituvchilar bundan mohirlik bilan foydalanishlari va o’quvchilarga beriladigan mustaqil ishlar tizimini ishlab chiqishlari foydadan holi bo’lmaydi. Hozirgi kunda ta’lim jarayonida interfaol usullar, innovatsion texnologiyalar, Pedagogik va axborot texnologiyalarni qo’llashga bo’lgan qiziqish kundan-kunga kuchayib bormoqda. Bunday usul o’quvchilarni tayyor bilimlarni o’zlari qidirib topishlariga, mustaqil o’rganib tahlil qilishlariga, xatto xulosalarni ham o’zlari keltirib chiqazishlariga o’rgatadi. O’qituvchi bu jarayonda shaxsni rivojlanishi, shakllanishi, bilim olishi va tarbiyalanishiga sharoit yaratadi. Shu bilan bir qatorda boshqaruvchilik, yo’naltiruvchilik funktsiyasini bajaradi. Darlarda yangi pedagogik texnologiyalarni shunday tashkil etilishi kerakki, bunda sinfdagi barcha o’quvchilar faollashishi zarur, ya’ni dars o’tish jarayonida oʻquv materiallarining ma’lum bir qismi o’quvchilar tomonidan mustaqil o’rganiladi, so’ngra sinfda xar tomonlama muxokama etiladi. O’qituvchi o’quv jarayoni tashkilotchisi, rahbari, nazoratchisi hamdir. O’quvchining sinfda o’zini erkin xis qilishi va o’quv faoliyati uni emotsional jixatdan qoniqtririshi lozim, ana shundagina u o’zining fikrlarini erkin bayon qila oladi. Yangi pedagogik texnologiyalar xilmaxil bo’lib, qaysi metodni tanlash o’qituvchining o’tayotgan mavzusi, darsning maqsadi va vazifalariga bog’liq. Ulardan interfaol mashg’ulot – o’qituvchi va o’quvchilar o’zaro faol ishtirok etadigan mashg’ulot, hamkorlikda kechadigan jarayon. Interfaol metodlarning qo’llanishi darslarda beixtiyor psixologik o’yin yoki musobaqaga aylantirib, yuqorida tilda olingan bo’sh o’quvchilarni ham bir oz Bo’lsada, o’z fikrlarini keng ommaga izhor etishga, umuman sinfda kechayotgan bahs-munozaralarga befarq bo’lmasdan, faol ishtirok etishga undaydi. O’quvchilarni faollashtirish uchun dars jarayonida qo’llaniladigan usullarni to’g’ri tanlash va savollarni aniq tuzish katta samara beradi. Buning uchun darsga, mavzuga qo’yilgan maqsad aniq belgilanib, shu maqsadga erishish yo’li, usuli puxta ko’rib chiqilishi lozim. Demak, o’qituvchi har bir foydalanadigan interfaol usulni o’quvchiga nima berishini oldindan ko’ra olishi va darsni to’g’ri tashkil qilishi kerak. Demak, siz qo’llanmoqchi bo’lgan interfaol usulini ko’rib bo’lgach, o’zingizga kerakli rasm, tarqatma material ko’rgazmailardan keragini qirqib olib konvertga solib qo’yishingiz, mavzularni o’rgatishda ishlatishingiz mumkin. Interfaol uisullardan foydalanib o’tganda quyidagilarga etibor berish lozim.6 l. O’quvchilar ishni bajarish uchun bilim, malaka, ko’nikmaga ega ekanligiga ishonch xosil qilaman. 2Guruhda sust o’quvchilar va bilimi kuchli o’quvchilar teng bo’lishiga e’tibor beraman. 3.Jamoa bo’lib o’rganish yoki muxokama vaqtida shovqin bo’ladi, bunga e’tibor bermayman. 4.Har bir guruhning ishiga e’tibor beraman, kerak bo’lsa yordam beraman. 5.Mustaqil fikr va g’oyalarni olqishlab, rag’batlantiraman. 6. Guruhlarga doimo aniq tushunarli yo’rliqlar beraman. Vazifani tez bajargan guruhga qo’shimcha topshiriq tayyorlab qo’yaman. 7. Guruhlarda ishlayotganda ularni kuzataman, eshitaman. Passiv o’quvchilarni qiziqtirib mavzuga jalb qilishga harakat qilaman. Interfaol metod sinfda o’tiladigan mavzular yuzasidan muammoli vaziyatlarni muhokama qilishda, “Aqliy hujum”, “Kichik guruhlarda ishlash”, “Burchaklar Metodi”, “Kubiklar” bahs-munozara orqali ularni yechimini topishda yaqindan yordam beradi. 3. Aqliy hujum – muammolarni hal qilishda keng qo’llaniladigan samarali metoddir. U qatnashchilarni o’z tasavvurlari va ijodlaridan foydalanishga undaydi. U berilgan har qanday muammoga ko’p sonli to’g’ri yechimlar topishda yordam beradi. Aqliy hujum muammo yechimini topishda muqobillarini aniqlashga yordam beradi. Dars mashg’ulotlarida o’tiladigan mavzuni, turli xil tomonlarini, qirralarini, qaramaqarshiliklarini ko’rsata olish, sinf o’quvchilarining mustaqil fikrlash qobiliyatlarini shakllantirish, o’zaro bahs-munozara yuritish, muloqotga chaqirish, munosabat bildirib, himoya eta olish, darsning yakunida mavzuning o’quvchilar tomonidan qanchalik qabul qilinganligi, o’zlashtirilganligini bilish, baholash maqsadida ushbu metodni qo’llash muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu darsning maqsadi – birgalikda oʻqitish ko’maklashuvchi uslubiy yo’llar, ya’ni o’quvchilarning jamoada o’qitish yo’li bilan bilim olishlari to’g’risida tasavvur berishdir. Kichik guruhlarga bo’lish metodikasi – o’qituvchi tajribasi, mahorati, ijodiy yondashuv asosida turli xil usullar asosida bo’lishi mumkin. Masalan: sinf o’quvchilarini ranjitmaslik, kamsitmaslik, ularni estetik did nuqtai nazaridan, kelishmovchiliksiz, guruhlarda bo’lish maqsadida turli xil rivojlantiruvchi o’yinlar asosida yoki masalan; 6 xil rangda, rangli qog’ozdan har xil shaklda, kichkina hajmda, sinf o’quvchilarining jami sonini hisobga olgan holda, oldindan kesma shakl (doira, uchburchak, to’rtburchak, beshburchak va hokazo) tayyorlab qo’yiladi. Kesim shakli o’qituvchi mahoratiga bog’liq, har xil shaklda bo’lishi mumkin. tayyorlab qo’yilgan rangli kesma shakllarni o’quvchilarga tarqatiladi (bu holda harbir o’quvchi, ixtiyoriy ravishda o’zi xohlagan rangdagi kesma shaklini tanlab oladi). O’quvchilar tanlab olgan kesma shakldagi ranglar asosida o’qituvchi, o’quvchilarni osongina guruhlarga ajratib oladi. Masalan: Oq rang 1 -guruh Yashil rang 2-guruh Ko’k rang 3-guruh Jigar rang 4-guruh Sariq rang 5-guruh Qizil rang . Hozirda keng qo’llanib kelayotgan, metodlardan biri bu “Klaster” metodi ham o’quvchilarga ixtiyoriy mavzular xususida erkin, ochiq o’ylash va shaxsiy fikrlarni bemalol bayon etish uchun sharoit yaratishga yordam beradi. Bunda o’quvchilar bilan yakka tartibda yoki guruh asosida tashkil etiladigan mashg’ulotlar jarayonida foydalanish mumkin. Masalan doskaga O’zbekiston so’zi yoziladi va doira ichiga olinadi. Bolalar turli fikrlar bildiradi va doira atrofiga yozishadi. Tayanch so’zlar asosida gap tuzdirish, «Alifbe» sahifalaridagi so’zlar, ularning ma’nolari ustida ishlash kabi ishlar uyushtiriladi. (Bu tarzdagi ishlar har bir darsda mavzularga bog’liq ravishda izchil davom ettirib boriladi.) bu bosqichdagi yozuv darslarida o’quvchilarda daftar bilan, yozuv chiziqlari bilan tanishtirish, harf elementiarini yozishga o’rgatish, namunaga qarab grafik xatolarini aniqlash – o’z-o’zini tekshirish, harf oralarining tengligiga rioya qilish kabi ko’nikmalar hosil qilinadi. 2- Bosqichda unli tovush va unli harflar o’rgatiladi. Bunda ularning uch xususiyatini: A) orizda to’siqqa uchramasligi; b) cho’ziq aytylishi; v) tarkibida faqat ovoz qatnashishi kabilarni o’quvchilarning amaliy ravishda puxta egallashlariga erishish lozim. Shuningdek, bu bosqichda tovush bilan harfni farqlashga o’rgatish ko’zda tutiladi. Bu bosqichdayoq tovush va harf o’rtasidagi chegaraga qat’iy rioya qilinadi. Bolalarga tovush qaqida ma’lumot kitob ochtirilmay beriladi. Tovushni ifodalovchi harf ko’rsatilgach, harf ustida ishlanadi. Tovush va harfga oid xususiyatlar (tovushlarni talaffuz qilamiz, eshitamiz, harflarni yozamiz, ko’ramiz, o’qiymiz) ham izchil ravishda o’quvchilarni o’zlashtirishlarini xisobga olgan xolda ochila boriladi. Alifbo davri. Bu davr 31 dekabrgacha davom etadi. Unda asosan o’quvchilar undosh tovush va undosh harflar bilan tanishtiriladi. Undoshlar osondan qiyinga tamoyili asosida joylashtiriladi.Oldin sonor tovushlar (n, m, 1,) keyin esa b, k, d, t, s kabi undoshlar so’ngra ikki tovushni ifodalaydigan j harf birikmalari (pd s b), tovush bildirmaydigan harf-tutuq belgisi bilan tanishtiriladi. Tovush va harfni yaxshi tanishlari, elementar o’qishni muvoffaqiyatli egallashlari uchun bo’g’inga bo’lish, bo’g’in chegarasini aniqlash, bo’g’indan tovushni ajratish, tovush va harf munosabatini aniqlash, kesma harflardan burini tuzish va o’qish, bo’g’in-tovush, tovush-harf, tahlili kabi mashqlardan foydalaniladi. Bu davrda bo’g’inlab o’qish asosida shakllantiriladi: ikki harf yopiq, ikki harfni ochiq, uch harfli yopiq bo’g’inlar (il, ol, la, lo, nom, lim) o’qishga o’rgatiladi. Alifbo davrini o’rganiladigan tovush-harfhing murakkabligini hisobga olib 3 bosqichga ajratish mumkin: 1-osqichda o-na, a-na, il, in, bi-lan, tuzilishidagi so’zlar; 2-Bosqichda artikulyatsiyasi qiyin bo’lgan r, k, v, f kabi undoshlar va Yo’l- bars, do’st, rasm kabi tuzilishidagi so’zlar; 3- Bosqichda 2-bosqichda harf birikmalari pd, s, z, 2 tovushni ifodalaydigan, tutuq belgisi va jurnal, jirafa, tong, so’ng, bodring, choynak, Shudring kabi so’zlar o’qishga o’rgatiladi. Alifbe davrining oxirida o’quvchilar quyidagi bilim va ko’nikmalarga ega bo’lishlari zarur: A)Hamma tovushlarni tanishi va har qanday xolatda to’g’ri talaffuz qilishi; B) So’zni bo’g’in tovush, tovush-harf tahlilini bilishi, so’zdagi tovushlarning izchil tartibini aniqlay olishi, kerakli tovushni so’z va bo’g’inga ajrata olishi; V) Kesma harf va bo’g’inlardan so’z tuza olishi va o’qishi; G) 2-3-4 bo’g’inli so’zlarni butinlab o’qishi, adabiy-orfoepik talaffuz bilan o’qishi; D)Gaplarni ohangiga rioya qilib o’qishi; E) O’qigan matnning mazmunini tushunib, ongli o’qishi; J) O’qigan matn mazmunini savollar asosida soddagina qilib qayta hikoyalab berishi; Z) O’qigan matnga sarlavxa topishi; I) To’gri, tez, ongli va ifodali o’qish malakalari shakllantirilishi. Alifbo davri yozuv darslarining vazifasi – kichik va bosh yozma harflarni to’g’ri shakllantirish, harflami to’g’ri ulash, alifbeda o’qigan bo’g’in, so’z va gaplarni namunaga qarab yozish, harf, bo’g’in, so’z, gap diktantlarni yozish ko’nikmasini shakllantirish, izoxli, saylanma, ko’ruv, ta’limiy, diktant yoza olishlariga erishish, umuman grafik malakani shakllantirish. Sovod o’rgatish jarayonining oxirida bir darsda, agar darsning 2/3 qismi yozuvga ajratilsa, 20 tagacha so’z yoza olishlari talab qilinadi. Ma’lumki, o’quvchilar 1-sinfga har xil tayyorgarlik bilan keladi. O’quv materiallari l-sinf o’quvchilari saviyasiga mos, izchil ravishda beriladi. Shunga qaramay har xil tayyorgarlik bilan kelgan o’quvchilarning uni o’zlashtirishlari turlicha bo’ladi. Bu savod o’rgatish jarayonida o’quvchilarga differentsial va Individual yondashishni taqozo etadi. Bunday yondashish ta’limning barcha bosqichlarida ham yaxshi natija beradi.Bola endigana o’qiy boshlagan bosqichda ularni qatorni yo’qotmaslikka, Shuningdek, hatto, so’zdagi keyingi harfni, keyingi so’zni yo’qotmaslikka o’rgatish juda muhimdir. Bu vazifani savod o’rgatishning boshlang’ich bosqichida xatcho’p (o’qiyotgan betni belgilab qo’yish uchun kitob ichiga solib qo’yiladigan qog’oz yoki lentacha) va tayoqcha bajaradi. O’qilayotgan qatorni kuzatib borish ko’nikmasi sinf o’quvchilaridan o’rtog’ining xatosini to’g’irlashini talab qilish bilan ham erishiladi. O’quvchilar bu talabni qizg’anib bajaradilar, shu yo’l bilan ularda darsga, o’qishga e’tibori jalb etiladi. Alifbe davrida bolalarni yozishga o‘rgatish juda muhimdir. Bu davrda oʻquvchilarga harf va uning unsurlari amaldagi “Alifbe” kitobida ko‘rsatilgan tartibda o‘rgatiladi. Alifbe davrida bajariladigan asosiy grafik ishlar quyidagilardan iborat: 1. Kichik va bosh harflarni alifbe tartibida yozish. 2. Harflarni bo‘g’in va so‘zlarda qo‘shib yozish. 3. Qo‘l harakatini uzmay yozishga o‘rgatish. 4. Harflarning qiyaligini va enini to‘g’ri saqlashga o‘rgatish. Mazkur ishlarni oddiy doska yordamida o‘quvchilarga o‘rgatish o‘qituvchidan katta zahmatni talab etadi. U bu uchun katta hajmda ko‘rgazma qurollar tayyorlashi lozim. Agar ushbu ishlar elektron interfaol doskalar yordamida o‘quvchilarga tushuntirilsa ham samarasi katta bo‘ladi. Alifbe»dan yoki harf terish matosidan o’qiladigan topishmoq yaratishi mumkin. Bunday maqsadni problemali savolni keltirib chiqaradigan taxminiy suhbat yordamida ham amalga oshiriladi. Masalan, «qishda qushlar qaerga uchib ketadilar?» (harf terish matosida: «Issiq o’lkalarga uchib ketadilar.) Mana shu kabi tayyorlov mashg’ulotlari o’qishning yuqori darajada ongli bo’lishini ta’minlaydi va shu bilan birga, bolalar ko’z ushida o’quv mehnati o’zlashadi, ularni qiziqtiradi. Savod o’rgatishda analiz sintez bir-biridan ajratilmaydi, chunki analiz o’qish jarayonini egallash uchun zamin yaratadi, sintez esa ko’proq o’qish malakasini shhakllantiradi. Sintez mashqlari. 1Tovush tomonidan analiz qilingan so’zni yoki bo’g’inni talaffuz qilish Va uni kesma harfdan tuzish (yozish); shu so’z yoki bo’g’inni o’qish. 2.O’rganilgan undosh bilan (na, no, la, lo, ni, li, bi, si, ma, mo, mi, ta, to, Ti, di, do, so, sa, ...) bo’g’in jadvalini tuzish; bo’g’in jadvalini kitobdan yoki matndan o’qish; kesma harflardan bo’g’in jadvalini tuzish. 3. Bola-lola-tola, boy-toy-soy-loy, baxt-taxt, ona-ota, mosh-bosh kabi bir undosh harf bilan farqlanadigan yoki ona-opa, ukki-ikki, osh-ish kabi bir undosh harf bilan farqlanadigan so’zlarni o’qish (bunday so’zlarni o’quvchilarning o’zlari topib o’qishlari mumkin). 4. So’zning boshiga yoki oxiriga bir harf qo’shib, yangi so’z hosil qilib oʻqish; ola-lola, osh-bosh, oy-toy, boy, soy, loy; o’roq-so’roq; ol-xol, sol; savasavat, yelka—yelkan; son-oson; ayiq-qayiq, o’lka-yo’lka; olti-oltin; oldi- oldin, 5.So’z urtasiga harf qo’shib, yangi so’z hosil qilib o’qing; ko’makko’lmak, zirak-ziyrak, tana-tashna, osha-oshna. Bo’g’inlarni almashtirib yangi so’z hosil qilish va o’qish: Gulnor—Norgul. 6.Tovushlarning o’rnini almashtirib yangi so’zni hosil qilish va o’qish: somonosmon, tilak – kalit, kuy – yuk 7. Tovushni yoki bo’g’inni tushirib qoldirib yangi so’z hosil qilish va o’qish: Anor-nor, gulnor-gul, yelkan-yelka, bog’la-bola. Bo’g’in qo’shib yangi so’z hosil qilish va o’qish: bog’-bog’cha, gul-gulzor, bog’bon, dorboz. Sintetik ishlarning bu usullari tovush ustida ishlatib harf ustida ishlash bilan birga qo’shib olib borishni talab qiladi. Bu ish usullari qiziqarli bo’lib, darsda yarim o’yin xolatini vujudga keltirishga imkon beradi. Diktsiya ustida ishlash o’quvchilar nutqini tushunarli, sof, tiniq, jarangdor bo’lishiga erishishdir. U savod o’rgatish uchun, ifodali o’qish, orfoyepik va Orfografik malakani, xushovozlik ko’nikmasini o’stirish uchun ham juda muhimdir. Yaxshi diktsiya tovush hosil qiluvchi apparatning egiluvchanligiga bog’liq. Shuning uchun diktsiyani o’stirish mashqlari tovush hosil kiluvchi apparatning elastikligini o’stirishga qaratiladi. Diktsiya ustida ishlash mashqlariga misollar: 1.Baland talaffuzni mashq qilish: Masalan: sara-shira-sara-shira so’zlarini ovozni to qichqiriqqacha balandlata borib, so’ngra ovozni to shivirlashgacha pastlatib talaffuz qilish. 2. Talaffuz tempini mashq qilish. Shu shira-shira so’zlarini sekin talaffuz qilib, tempni asta tezlashtira borish. 3.Ayrim undosh tovushlarni, ayniqsa, o’quvchilar nuqson bilan talaffuz qiladigan so’zlarni qayta talaffuz qilish mashqi. 4.Murakkab tovush birikmalarini talaffuz qilishni mashq qilish. Buning uchun tez aytishlardan foydalaniladi. Masalan, G’ani g’ildirakni g’izillatib g’ildiratdi. Bolalarni so’zlayotganda to’g’ri nafas olishga, tovushlarni to’g’ri talaffuz qilish va o’rgatish zarur. Ba’zi tortinchoq bolalar tovushni talaffuz qilishga uyaladilar. Bunday vaqtda tovushni, so’zni xor bilan talaffuz qildirish, xor bilan oʻqitish, tez aytishlarni xor bilan ayttirish foydalidir. 2.2. Savod oʻrgatish tayyorlov davrida oʻquvchilarni yozuvga oʻrgatish jarayoni Savod o‘rgatish jarayonida o‘quvchilar o‘qishga o‘rganish bilan parallel ravishda yozuvdan ham elementar malaka hosil qiladilar. Dasturga muvofiq o‘quvchilar yozuvdan quyidagi malakalarni egallashlari lozim. 5. Partada to‘g‘ri o‘tirish, daftarni to‘g‘ri qo‘yish, chiziqlarni chamalash, yozayotganda ruchkadan to‘g‘ri foydalanish, hoshiyaga rioya qilish (1-rasm). 6. Ish daftari yoki alifbe asosida o‘zbek alifbosidagi barcha katta va kichik harflarni yozish, shuningdek, harflarni so‘zda bir-biriga bog‘lab yoza olish: bosma matnni yozma matnga aylantirib yozish. 7. Tahlil qilingan so‘z va ikki-uch so‘zli gaplarni o‘qituvchi yordamida yozish. 8. Talaffuzi bilan yozilishida farq qilmaydigan so‘zlarni ko‘chirib yozish va eshitib yozish: yozganlarini matnga qarab, shuningdek, izohlab o‘qish bilan tekshirish. 9. Og‘zaki tuzilgan hikoyadan olingan gapni yozish Lotin alifbosiga asoslangan o‘zbek alifbosidagi harflar ham bosmasdan, ortiqcha jimjimasiz, qo‘l uzmasdan bog‘lab yoziladi. Shuning uchun yozuvga o‘rgatish metodikasida harflarni qo‘shishga alohida ahamiyat beriladi. O‘quvchilar barcha harflarni bir-biriga qo‘shish yo‘lini bilishlari lozim. Yozuvga o‘rgatishning tashkiliy va gigienik shartlari. Maktabda asosiy yozuv quroli sharikli ruchka bo‘lib, xattaxtaga yozishda bo‘rdan foydalaniladi. Savod o‘rgatish davrida bolalarni yozuvga o‘rgatish uchun turli vaqtlarda Turli xil chiziqli daftarlardan foydalanilgan: dastlab chiziqsiz silliq qog‘oz ishlatilgan bo‘lsa, keyin quyuq yotiq chiziqlar bilan kesilgan uch chiziqli daftardan foydalanilgan: Hozirgi vaqtda yozuvga o‘rgatish uchun ikki chiziqli daftar tavsiya etiladi. Xattaxta ham shunga mos bo‘lishi talab qilinadi; 2-sinfdan, ba’zan birinchi sinfda o‘quv yilining ikkinchi yarmidan boshlab bir chiziqli daftarga yozishga o‘tiladi. Daftar tutishda bolalarni hoshiya qoldirishga, daftar chiziqlariga rioya Qilishga, harflarni bir xil hajmda yozishga, sarlavhani aniq va to‘g‘ri ajratishga, xat boshidan yozishda joy qoldirishni unutmaslikka o‘rgatib borish ularda Saranjom-sarishtalikni tarbiyalaydi. Yozuv darsida o‘quvchilar “Yozuv daftari” bilan ishlaydilar. Sinfda o‘rganilgan harfni uyda mashq qilish uchun alohida daftar bo‘lishi kerak. O‘qituvchi yozish vaqtida 65˚ qiyalikda yozishni, buning uchun daftar parta ustiga 25˚ qiyalikda qo‘yilishini ta’kidlab turadi. Savod o‘rgatish jarayonida o‘quvchilar O‘qishga o‘rganish bilan parallel ravishda yozuvdan ham elementar malaka hosil qiladilar. Dasturga muvofiq o‘quvchilar yozuvdan quyidagi malakalarni egallashlari lozim: 1. Partada to‘g‘ri o‘tirish, daftarni to‘g‘ri qo‘yish, chiziqlarni chamalash, yozayotganda ruchkadan to‘g‘ri foydalanish, hoshiyaga rioya qilish (1-rasm). 2. Ish daftari yoki alifbe asosida o‘zbek alifbosidagi barcha katta va kichik harflarni yozish, shuningdek, harflarni so‘zda bir-biriga bog‘lab yoza olish: bosma matnni yozma matnga aylantirib yozish. 3. Tahlil qilingan so‘z va ikki-uch so‘zli gaplarni o‘qituvchi yordamida yozish. 4. Talaffuzi bilan yozilishida farq qilmaydigan so‘zlarni ko‘chirib yozish va eshitib yozish: yozganlarini matnga qarab, shuningdek, izohlab o‘qish bilan tekshirish. 5. Og‘zaki tuzilgan hikoyadan olingan gapni yozish. Analitik-sintetik tovush metodi (tovush-tarkib metodi) tamoyiliga muvofiq, o‘qish va yozuv birligi saqlanadi. Harflarni yozishda o‘qishga o‘rgatishdagi tarkib asos qilib olinadi, ya’ni o‘qish darsida o‘quvchilar harfni o‘zlashtiradilar, atnni o‘qiydilar, yozuv darsida esa shu harfli so‘zni yozadilar. Yozuvga o‘rgatish, birinchi navbatda, grafik malaka hosil qilishdir. Har bir malaka ham ta’lim berish, ko‘nikmani shakllantirish va shu asosda qator mashqlarni bajarish natijasida hosil qilinadi. Savod o’rgatish davridagi darslarda ham interfaol usullar qo’llaniladigan darslardan foydalanish katta ahamiyatga ega. Ushbu maqolada husnixatga o‘rgatishdan asosiy maqsad kichik yoshdagi o‘quvchilarga yozishdek murakkab