Sergey Ivanovich Taneev (1856-1915) 1. SergeyTaneev kompozitor, olim, pianist, musiqa-jamoat arbobi.. 2. Sergey Ivanovich Taneevning ijod yo’li. 3. Sergey Ivanovich Taneev ijodiga xarakteristika. 4. Sergey Ivanovich Taneevning instrumental va xor ijodiyoti. 5. Sergey Ivanovich Taneevning “Ioann Damaskin” kantatasi. 1. Taneev kompozitor olim, pianist, musiqa-jamoat arbobi. Sergey Ivanovich Taneev rus kompozitori, olim, pianinochi, pedagog va musiqa- jamoat arbobi. U “Oresteya” operasi, simfoniyalari, kantatalar, xalq qo’shiqlar qayta ishlanmalari kabi yuksak-badiiy asarlarning yaratuvchisidir. U musiqiy san’atining yirik nazariyotchisi. Uning polifoniya vohasida qilgan ishlari bizning davrimizda zamonaviy, musiqiy fanlarida bebahodir; ajoyib pianist, ko’plab rus kompozitorlar asarlari ijrochisi, Chaykovskiy yirik asarlarining birinchi ijrochisi, oliy ma’lumotli pedagog, A.N.Skryabin, S.V.Raxmaninov, N.K.Metner kabi nomli o’quvchilarning tarbiyachisidir. Uning keng zakovati, aqli konservatoriya uchun ko’p ishlarni qilishga xizmat qildi. Moskva simfonik kapellasi va rus musiqa havaskorlari to’garaklarining doimiy maslahatchi konsultanti bo’lgan. “Musiqiy ko’rgazmalar”, musiqiy etnografik komissiya ishlarida va boshqa jamoat ishlarida faol qatnashganidan, shu davr ilg’or insonlarining hurmatiga sazovor bo’lgandir. Taneevning ko’ptimsolli, ijodiy siymosi uning yorqin, serqirra iste’dodi va yuksak fazilatlarga ega ekanligidan dalolat beradi. 2. Ijod yo’li. I.S.Taneev 1856-yil Vladimir shahrida tavallud topgan. Otasi Ivan Ilich Taneev Vladimir “Davlat mulki” viloyat hokimligida maslahatchi bo’lib ishlardi. Onasi esa Varvara Pavlovna Taneeva bo’lib frantsuz tilini mukammal bilar, yaxshigina rasm chizib fortepianoda chalar edi. Sergey Taneev 5 yoshligidan fortepiano cholg’usida chalishni boshlagan. Xonadondagi boy kutubxona ta’siri, oilaning ma’nan boyligi va aqliy zakovatning yuqoriligi ta’siri bola qobiliyati rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etib, bolani 9 yoshligidan Moskva konservatoriyasiga o’qishga beradilar. Moskva konservatoriyasida fortepiano sinfi bo’yicha N.G.Rubinshteyn va kompozitsiya sinfi bo’yicha P.I. Chaykovskiylardan saboq ola boshlaydi. Bu o’qituvchilar o’z o’quvchisida porloq kelajakni ko’rishgan. Taneevning konservatoriya yillarida yaratilgan asarlarida Chaykovskiyning ta’siri sezilib turadi, ammo Taneevning o’z kompozitorlik individual xususiyatlari ham yo’q emasdi. 1875-yil konservatoriyani “oltin medal” bilan tamomlagach, uning nomi marmarli Faxriylar taxtasiga kiritilgan edi. Navbatdagi yillarda u o’zini ijrochilikka bag’ishlaydi. Moskvada, Peterburgda, Nijniy Novgorodda (1875-1877) uning kontsert chiqishlari katta muvaffaqiyat bilan o’ta boshladi. 1980-yillari xorijga bo’lgan safari va Parijda yashagan yillarida I.Turgenev, G.Flober, E.Zolya, Sh.Guno, Kamil Sen-Sanslar bilan muloqotda bo’lib impressionstlar rassomchilik san’ati bilan tanishgan. 1978-yilda P.Chaykovskiy va N.Rubinshteynlar iltimosiga ko’ra, Taneev Moskva konservatoriyasida garmoniya, cholg’ulashtirish kurslari va fortepiano kompozitsiya sinflarida dars bera boshladi. 1981-yilda professor darajasini olib, 1885- yildan 1889-yilga qadar konservatoriya direktori lavozimida faoliyat yuritgan. Taneev, butun umri mobaynida xalq qo’shiqlari ijodiyoti izlanishlari bilan shug’ullangan: yozib olish, rus xalq qo’shiqlari tahlili va ulani qayta ishlanmasi ustida ish olib borgan. Taneev tomonidan 27 ta ukrain qo’shig’i qayta ishlangan. Svanetiyaga qilgan sayohatida Shimoliy Kavkaz xalqining cholg’uli qo’shiqlarini nota yozuvi qo’lyozmasiga tushirgan. Taneevning 80-yillar asarlar sirasiga N.Rubinshteyn xotirasiga yaratilgan “Ioann Damaskin” kantatasi kiradi. 90-yillar asarlar ro’yxatidan “Oresteya” operasi, “do minor”simfoniyasi, romanslari, kamer ansambllari joy olgan. 4 ta kamonli cholg’u va fortepiano uchun yozilgan “ sol minor” kvinteti eng yaxshi asarlaridan biridir. Unda yuksak polifonik mahorat, yuksak ilhom, musiqa obrazlari poetikasi bir biri bilan uyg’unlashgan. Taneev hayotining so’ngg 10 yilligida ko’p ishlarni qilishga muvaffaq bo’ldi. “ Podvijno’y kontrapunk strogo pisma” ulkan mehnati nashriyotda bosildi. O’limidan bir oz oldin, solist, xor va orkestr uchun yozilgan “Po prochtenii Psalma” kantatasi uning yirik asarlari sirasiga kiradi. Moskva, Peterburg, Avstriya, Germaniya, Chexiya kabi shaharlarida ijrochi sifatida qatnashgan kontsertlarida, o’zining kamer ansambllari asarlaridagi fortepiano partiyalarini ijro etgan. “ Uchenie o kanone” ilmiy ishi tugallanmay qolgan. 3. Ijodiga xarakteristika. Taneev o’z musiqasida Glinka, Chaykovskiy Bax, Motsart, Betxoven an’analarini davom ettirgan holda, XX asr musiqa san’ati tendentsiyalaridan zavqlangan. Taneev ijodida, falsafiy muammoning boshi asosiy rolni bajarar edi. Insoniy kechinmalar dramatizmi uning musiqasida keng boyitilgan bo’lib, vazmin tonlarda aks ettirilgan. Falsafiy, chuqur g’oyalarni asosan yirik shaklli asarlarda va sonata shaklidagi asarlarda ifodalagan. Qismlar uyushmasida monotematizm asosiy printsip hisoblanadi,”do minor” simfoniyasida Taneev birinchi bo’lib intonatsion yagonalik tsiklini yaratgan. Falsafiy rejadagi bu monumental asar Taneev simfonik ijodidagi yuksak asarlardan biridir. Ishdagi qat’iy tartiblik Taneev uchun xos xususiyat edi. U doimo husnihat texnikasi ustida ishlar, polifoniyaning keng tomonlama egallanishini texnika asosi deb hisoblar edi. Shuning uchun ham Bax, Palestrina, Orlando Lasso kabi kompozitorlar ijodining asarlarini tahlil qilar edi. Unda o’ziga xos ishlash uslubi bor edi. Tayyorlangan tematik materialni imkoni boricha o’zgarishlarga, kombinatsiya (ranglar tuzilmasiga) yo’liqtirar, “chiroyli tushunarli “ohanglarni tanlab olar edi. Rus xalq qo’shiqlari, “qat’iy uslubda” bo’lgan qadim-madaniy ohanglarni ko’povozlikda qayta ishlagan. Taneev uchun polifoniya, musiqiy materialning rivojlanish uslubi sifatida katta ahamiyat kasb etdi. Taneev polifoniyasi, badiiy vazifa shartini bajarilishida kuchli shakl hosil qiluvchi vositadir. Ikkitalik, uchtalik fuganing qo’llanilishi, Taneev uchun o’zgacha ahmiyatga egadir. Fuga mustaqil asar yoki tsikl qismi bo’lishi mumkin. Kontrast(farqli) polifoniyasi ham katta o’rinni egallaydi. Bir necha ohang yo’lining o’ralib ketishi natijasida garmoniya hosil bo’ladi. Taneev asarlarining mazmundorligi va chuqurligi, tematika va polifoniyaning mahorat ila rivojlanganligi, shaklning xushbichimliligidan, Taneev XIX asr oxiri va XX asr boshlari eng yaxshi kompozitorlar sirasiga kirgan. Ammo murakkab polifonik kombinatsiyalarga haddan ziyod berilib ketishi tomonidan, bosiqliligi va mulohazaliligi tomonidan uning asarlarini tushunish va qabul qilish murakkabdir. 4. Cholg’u instrumental va xor ijodiyoti. Taneev ijodi turli janrlar bilan qamrab olingan. Cholg’u instrumental musiqasi ko’rimli joyni egallaydi. Ko’pgina orkestrli asarlari nashriyotda bosilmagan. 3 ta simfoniyasi ichidan faqat” do minor” simfoniyasi va 4 ta uvertyurasi ichidan “Oresteya” uvertyurasi nashriyotda bosilgan. Skripka va orkestr uchun yaratilgan “Syuita”si simfonik musiqaga kiradi Ijodiy yo’li mobaynida, Taneev kamer ansambliga o’z diqqatini qaratgan. U tomonidan kamonli cholg’ular uchun 14 ta ansambl, kamonli va fortepiano uchun 4 ta asar yaratilgan. Cholg’ular partiyasining murakkabligi, polifonik xatning ko’pligi, shaklning xushbichimligi va sofligi, detalizatsiya uning musiqiy tiliga xosdir. Taneev o’z ijodida xor janriga ham katta e’tibor bilan qaragan. U ahamiyatga ega bo’lgan a capella, xor, solist va orkestr uchun 3 ta kantata yaratgan. Kompozitorning vokal-xor mahorati shakllanishida Bax va Gendel ijodi asarlari ta’limoti katta ahamiyat kasb etgan. Kompozitor xor asarlarining, polifonik rivojlanishga boyligi shu erdandir. Monumental xor san’ati cho’qqisidagi asarlardan biri “ Ioann Damaskin” va “ Po prochtenii psalma “ kantatalaridir. Falsafiy-lirik xarakterga boytilgan asar kabi, kantatalar Taneev tomonidan risolalangan. Taneev ijodi rus musiqasida kantataning falsafiy-lirik janri boshlanishini o’z ichiga oladi. 5. “Ioann Damaskin” kantatasi. Taneevning ilhomlantiruvchi lirik asarlaridan biridir. Kantata A.K.Tolstoyning (Ioann Damaskin Vizantiya shoiri kult madhiyalari kompozitori VIII asarda yashab o’tgan) poemasi tekstiga yozilgan bo’lib, 1884-yilda tugallangan. Bu liriko-dramatik asar shafqatsiz, qaxrli, emotsional rang tusini olgan. Adabiy mavzuning chuqurliligi va ahamiyatliligi, shu davrning erishilgan ulkan polifonik mahorati bilan uyg’unlashgan. Bax kantatalari uslubiga yaqin, qadim rus ohanglari va “kontrapunkt uslubi” ishlatilgan rus kantatasini yaratish, Taneev g’oyasi edi. Falsafiy-lirik xarakterdagi kantata Taneevdan oldingi kompozitorlar ijodida bo’lmagan. Poema parchalarini tanlash natijasi Taneevning maqsadga erishishi bo’ldi. A.K. Tolstoy she’rlarini, kanonik matnning poetik qayta ishlanmasi qilib ishlagan. Aynan mana shu erdan kompozitor badiiy intilishining eng asosiy maqsadi qadim-rus qo’shiqlarining loyiqligi isboti tasdiqlandi. Kantataga olingan poema (qissa) namunalari insoniylik, hayotni tasdiqlovchi ruh va g’oyalar bilan to’la edi. Rus professional musiqasi olamida birinchi bor qadim-rus ohangi, butun yirik asar asosiga aylanadi. “ So svyato’mi upokoy “ (Jannatiylar bilan osudalik) xirgoyasi A.K. Tolstoy qissasi matnining ma’nosiga mos tushib kuylanganligi, Taneevni barcha munosabatlarda qanoatlantirdi. Asosiysi bu xirgoya musiqa mavzusi kabi chiroyli va ifodalidir. Taneev muharririyatida bu xirgoyalar asl nusxasi saqlanmoqda. Matn asosiy mavzusini ko’povozlikda bayon qilgan holda, Taneev bu birovozli xirgoyani garmoniyalash murakkab muammolarini echar edi. Xromatikaga umuman yaqinlashmagan. “Ioann Damaskin” 3 qismlidir I qismi tashvishli asosan dramatik ohangda, II qismi lirik, III qismi irodali ,kuchli, tantanali finaldir. Kirish va tugallanish qismi, “ So svyato’mi upokoy “( Jannatiylar bilan osudalik) qayg’urish mavzusi 4 ovozlikda tuzilgan. Kirish qismini orkestr ijro etadi. Kantata tugallanishida xor epizodi ijrosida lirik a capella yangraydi. Bu lirik a capella, dastlabki afsusli qayg’urish hissiga qaytib, qimmatli insonning vafot etganligini xotirlaydi. “Ioann Damaskin”ning yaratilishi rus musiqasida kantataning falsafiy-lirik uslubi paydo bo’lishiga asos bo’ldi. Taneev tomonidan talaygina asarlar yaratilishiga qaramasdan, u “Ioann Damaskin”ni 1 raqamga qo’ydi. Bu xaqiqiy “rus rekviemi”dir. Birinchi kantatasining mazmuni jihatidan boyligi, hayot va o’limning abadiy mavzusiga murojaati , insoniylik risolasi, chuqur simfonizmi uchun Taneevning birinchi kantatasi “Ioann Damaskin” eng yaxshi, sara, rus musiqasi ro’yxatiga kiritilgan. Opera janri vohasida ham, Taneev o’z so’zini aytdi. Uning “Oresteya” trilogiya--- operasi rus musiqa madaniyatida antik syujetning buyuk, qat’iy musiqiy obrazlarini o’z ichiga olganligi bilan ajralib turuvchi mukammal asardir. Tayanch iboralari. 1. Kontrapunkt.---nuqtaga qarshi notalar, ya’ni notaga qarshi nuqtalar. O’ziga xos ohangdorlikka ega bo’lgan ikki yo bir necha kuyning bir yo’la kelishi. 2. Asosiy mavzu bilan bir vaqtda eshitiladigan kuy. 2. Monotematizm.---Musiqa asari tuzilmasining asoslari bo’lib,bir ovozli mavzu o’zagiga asoslangan. Monotematizm asosan sonata-simfonik tsikllarining qo’shilishida yoki o’tilgan bir mavzuda va bir shaklda uchraydi. 3. Fuga.---Polifonik shaklda tuzilgan muzika asari. Bir ba’zan ikki yo uch mavzuda, badiha tarzida, ma’lum tonalliklarda kengayib, rivojlanib boradi. Fuga polifoniyaning eng yuksak shaklidir. Fuga oddiy (bir mavzuli) va murakkab ( ikki uch mavzuli) bo’lishi mumkin. Asosan I.S.Bax va G.F. Gendel ijodida fuga yuksak pog’onalarga ko’tarilgan. 4. Imitatsiya.---muzika asaridagi mavzu yoki uning bir qismi chalinganidan so’ng, buni boshqa ovozlarda qaytarilishi. Imitatsiyaga fuga va polifoniya shakllari asoslanadi; ayniqsa, kanonda tartibli keladi. Imitatsiya dastlabki yo boshqa pog’ona va ritmda kelishi mumkin. Uning erkin va aniq turlari bor. 5. Polifoniya.--- Ko’povozli muzika turi, har biri alohida mustaqillikka ega bo’lgan bir necha kuyning garmonik qo’shilib, murakkablashib rivojlanishi. Polifoniyadagi ovozlar turli ohang, ritm, avj, kadanslar, hatto dinamik tuslar va tembrlarda bo’lishlaridan qat’iy nazar, bular qo’shilib bir umumiy eshitilishga bo’ysunadilar. I.S. Bax va G.F. Gendel ijodida polifoniya yanada rivojlandi. Adabiyotlar: 1. Taneev S.I.Materialo’ i dokumento’. M.1952. 2. Korabelnikova L.Tvorchestvo S.I.Taneeva.M.1977. 3. Bernandt G.B. .S.I. Taneev .L.1950. 4. Yudenich N.N. K voprosu o vo’razitelnosti i nekotoro’x stilevo’x chertax instrumentalnoy muzo’ki S.I. Taneeva v kn «Voproso’ muzo’kalnoy formo’» Vo’p.3.M.1977. 5. T.Xoprova. « Sergey Ivanovich Taneev» populyarnaya monografiya. Izdanie 2-e .Izdatelstvo « Muzo’ka» 1980 g. 6. S.I.Savenko. «Sergey Ivanovich Taneev» Izdatelstvo «Muzo’ka» Moskva.1984 g.