Sergey Vasilevich Raxmaninov (1873-1943) 1. Sergey Raxmaninov ijod yo’li. 2. Sergey Raxmaninov ijodiga xarakteristika. 3. Sergey Raxmaninov fortepiano ijodi. 4. Sergey Raxmaninov xor va vokal-simfonik asarlari. 5. S.V.Raxmaninov-- buyuk pianinochi va dirijyor. 1. Raxmaninov ijod yo’li. XX asr buyuk pianinochisi, yirik dirijyor. Butun jahon muzikantlar kontsert dasturiga kiritilgan o’zining va M.I. Glinka, A.P.Borodin, M.P.Musorgskiy, N.A.Rimskiy-Korsakov, P.I.Chaykovskiy kabi kompozitorlar asarlarini o’zgacha talqinda, yorqin emotsional ijro etgan iste’dodli ijrochidir. Sergey Vasilevich Raxmaninov 1873-yil 1 aprel Oneg Novgorod shaharida tavallud topgan. Bu o’lka o’zining yuqori xalq musiqa madaniyati, ayniqsa xor ijrochiligi va qo’ng’iroqlar jarangi bilan mashhur bo’lgan. Ilk bolaligidan boshlab professional musiqa madaniyati bilan tanisha boshlaydi. Raxmaninovlar qadim avlodi moldavan oqsuyak zodagonlardan edi. Raxmaninov avlodida xonandalar, skripkachi va pianinochilar bor edi. Uning otasi Vasiliy Arkadevich Raxmaninov va onasi Lyubov Petrovna fortepianoda ijro etishar, asar yaratishar, hattoki otasining XIX asr o’rtalarida nashr etilgan asarlari ham bor edi. Bobosi Arkadiy Aleksandrovich Raxmaninov mashhur Jon Fildning o’quvchisi, ajoyib kompozitor va pianinochi sozanda edi. Kompozitor rafiqasi bo’lgan Natalya Aleksandrovna Satina konservatoriyani fortepiano sinfini bitirgan pianinochi-ijrochi edi. Musiqaga bo’lgan qiziqish Raxmaninovda erta uyg’ondi. Uning birinchi musiqa o’qituvchilari uning onasi va A.D. Ornadskaya edi. Raxmaninov 7 yoshligida oilaning Peterburgga ko’chib kelishlari munosabati bilan uni konservatoriyaga V.V. Demyanskiy o’qituvchisi sinfiga berdilar. O’z holiga qoldirilgan bola o’quv jarayonida natija ko’rsatmadi. Uning musiqiy qobiliyati rivoj topmadi. Mashhur muzikant N.G.Rubinshteyn va Ferents List kabilarning o’quvchisi to’ng’ich, amakivachcha-akasi A.I. Ziloti maslahati bilan, 1885-yilda Raxmaninov Moskva konservatoriyasi N.S.Zverev pansioniga o’tkazildi. Zverev teatr kontsertlarga borib turadigan, yirik rus rassomchilari akterlari, muzikantlari bilan uchrashib turadigan, ko’plab rus pianistlarini tarbiyalab, ularni nafaqat o’qitgan, balki musiqiy va umumiy rivojlanishini kuzatgan insondir. 1888-yilda Raxmaninov konservatoriyaning kattalar bo’limi, professor A.I. Ziloti sinfiga o’tadi. Kompozitsiya nazariyasi bo’yicha S.I. Taneev sinfida, erkin ijod bo’yicha A.S. Arenskiylardan mashg’ulot ola boshladi. Konservatoriyada talabalar orasida Raxmaninov qobiliyatliligi bilan ajralib turar edi. Bu yillarda Raxmaninovda mashhur muzikant bo’lib etishishini bildirib turuvchi xislatlar paydo bo’ldi. Unda mukammal eshitish qobiliyati va kuchli xotira kabi kompozitorlik xususiyatlari bor bo’lib, qachonlardir bir marta eshitgan ohangini xuddi uzoq vaqt tahlil qilganday ijro etib berar edi. Pansionda doimiy jaranglab turadigan talabalar ijrosi Raxmaninovning ijodiy ishiga xalaqit berib, tez orada otasining singlisi bo’lgan, xolasi Varvara Arkadevna Satina xonadoniga joylashadi. 1891-yilda konservatoriya fortepiano sinfini, 1892-yilda kompozitsiya sinfini muvaffaqiyatli tamomladi. Konsevatoriyani oltin medal bilan tamomlagan va uning nomi faxriylar marmar taxtasiga kiritilgan edi. Bunday faxrni qo’lga kiritgan S.I.Taneev va A.N.Korehenkolardan keyingi uchinchi odam Raxmaninov edi. Konservatoriya talabalik paytida bir qator vokal va instrumental asarlarini yaratdi, ular orasida fa diez minordagi fortepiano kontserti juda ajoyibdir. Bu asar keyinchalik 1917-yilda kompoziyalik sinfi bo’yicha, A.S. Pushkin poemasi asosida “Aleko”(Tso’gane) bir qismli opera qilib qayta ishlangan edi. Bu opera birinchi namoyishi 1893-yilda muvaffaqiyatli ijro etildi. Shu yilning oxirlarida uning birinchi dirijerlik chiqishlari boshlandi. U o’z operasini dirijerlik qilish uchun Kiev opera teatriga taklif qilingan edi. Konservatoriyani tamomlagach yosh Raxmaninov ijod va kontsertlik faoliyati bilan mashg’ul bo’ladi. Chaykovskiy, Motsart, Betxoven, Shopen, List va o’zining asarlaridan tuzilgan dastur bilan Moskva, Peterburg va boshqa shaharlarda kontsert chiqishlarini namoyish eta boshlaydi. Bu davrda kompozitorning moddiy ahvoli og’ir edi . Na ijod, na kontsert faoliyati unga kerakli mablag’ni keltirmasdi. Uni undovga chaqirmaydigan va uni og’irsintiradigan pedagoglik ishini qilishga majbur bo’lar edi. Bu yillarda Raxmaninov ko’p ijod qiladi. Bu asarlar turli janrlarda bo’lgan “ Pyat p’es fantaziy” (Fantaziyaning beshta p’esasi), “Salonno’e p’eso’”( Salonli qo’shiqlar), do diez minorli prelyudiya va «Elegiya»(Mungli), kompozitorga sharaf olib kelgan fortepiano ansambllari, ikkita syuita, Chaykovskiy o’limiga yozilgan qayg’uli «Elegicheskoe trio pamyati velikogo xudojnika»( Buyuk rassomchi xotirasiga elegik trio) asarlaridir . Uning romanslari 90-yillardayoq shuhrat qozongan. F.I. Shalyapin, L.V.Sobinov, A.V. Nejdanova kabi mashhur xonandalar Raxmaninov bilan birga uning romasnlarini ijro etishgan. “Utyos” (Qoyatosh) orkestrli fantaziyasi ham tinglovchilar tomonidan yaxshi qabul qilingan edi. Shundan so’ng uning birinchi simfoniyasi bilan bog’liq bo’lgan Raxmaninovning tanqidiy davri boshlanadi. A.K. Glazunov rahbarligi ostida birinchi marotaba palapartish, beparvolik bilan ijro etilgan bu simfoniya muvaffaqiyatga uchramadi. Simfoniya inqirozini og’ir boshdan kechirgan Raxmaninov ancha yil ijodi qilishni to’xtatdi ham. 1892-yil kuz faslidan boshlab Raxmaninov Mamontov opera teatrida ikkinchi dirijer bo’lib ishlay boshlaydi. Teatrda xaqiqiy dirijerlik texnikasiga ega bo’ldi va yaxshi dirijer sharafini qozondi. Teatrda ishlagan paytlarida Raxmaninov eng yaxshi artistik kuchlar bilan tanishadi, ulardan biri iste’dodli xonanda F.I. Shalyapin edi. Ularning do’stligi Shalyapining so’nggi hayotigacha davom etdi. 1899-yilda Raxmaninov Angliyaga o’zining birinchi safarini amalga oshiradi. Shu safardan so’ng Raxmaninov dirijer, pianinochi sozanda va kompozitor sifatida mashhur bo’ladi. Uning ijrosidagi “Utyos” simfonik poemasi va bir qator o’zining fortepiano asarlari shuhrat qozonadi. 1899-yil Peterburgda o’zining “Aleko” operasiga dirijerlik qiladi. Bosh rolni F.I. Shalyapin ijro etadi. Raxmaninov yangi ijodining rivojlanishi 1901-yilga to’g’ri keladi. Bu yilda Raxmaninov o’zining ikkinchi fortepiano kontsertini, Shopen mavzusiga “Vesna”(Bahor) kantatasini, fortepiano variatsiyalarini, N.A.Nekrasov she’riga “Zeleno’y shum”( Yashil shovqin ) kantatasini, violonchel sonatasini, romanslar tsikli asarlarini yaratadi. Bu asarlarda Raxmaninovni rassom sifatida etilganligini ko’ramiz. Ikkinchi kontserti hayratga soladigan taassurot qoldirdi. Bu asar rus va xorij pianinochi sozandalar dasturiga kiritilgan. Romanslari ham esa juda mashhurdir. Shalyapin, Sobinov, Nejdanov kabi xonandalarning muallif bilan birga etilgan ijrosida bu romanslar katta muvaffaqiyatga erishgan edi. Bu yillar L.N. Tolstoy, A.P. Chexov, I.A. Bunin, A.I. Kuprin kabi atoqli yozuvchilar va bir qator buyuk muzikant, rassomchi va artistlar bilan bo’lgan uchrashuvga boy edi. Chuqur insoniylik, yumshoq lirika va elegiyasi bilan ajralib turadigan A.P. Chexov Raxmaninovning sevimli yozuvchisi edi. 1902-yilda Raxmaninov hayotida o’zgarish sodir etadi u o’z ammasiing qizi Natalya Aleksandrovna Satinaga uylanib, u bilan o’zining uzoq hayotiy yo’lini bosib o’tadi. 1903-1917 yillar davri Raxmaninov ijod va ijrochilik faoliyatining “gullab yashnash” davri bo’ldi. 1904-yilda Katta teatr dirijeri bo’lib, teatrda o’z ishini etuk usta sifatida boshlab, rus opera san’ati tarixida katta rol o’ynadi. Glinkaning “ Ivan Susanin”, Dargomijskiyning “ Rusalka”, Musorgskiyning “ Boris Godunov”, Borodinning “Knyaz Igor”, Chaykovskiyning “Pikovaya dama “ operalari Raxmaninov talqinida o’zgacha yangradi. 1906-yilda Raxmaninov o’zining katta bo’lmagan A.Pushkin matniga yozilgan “ Skupoy ro’tsar” (Xasis ro’tsar) va Dante matniga yozilgan “Francheska da Rimmini” operalarini olib chiqdi. 1906-yildan 1909-yilga qadar Raxmaninov oilasi bilan Drezden shaharida yashaydi. Bu yillarda kompozitor tomonidan “ Ostrov mertvo’x” (Murdalar oroli” poemasi, ikkinchi simfoniyasi va fortepiano sonatasi yaratiladi. 1910-yilda Amerika va Kanadaga birinchi kontsert safari uyushtirildi. 1909-dan 1918-yilga qadar “Kolokola”(Qo’ng’iroqlar) kantatasi, uchinchi fortepiano kontserti, ikkinchi fortepiano sonatasi, prelyudiyalar, 2 ta etyud va kartina –tsikli, romanslar 2 ta tsikli kabi asarlari yaratildi. Bu yillar asarlarlarida hissiyot ifodasining bosiqliligi, xavf-xatar lahzalarining paydo bo’lishi, falsafiy fikrlash aks ettirilgan bo’lsada, jo’shqin kayfiyat egalik qilmoqda. Rossiyaning shu yillaridagi turli oqimlari kayfiyati bu asarlarda aks ettirilgan. Musiqiy til murakkab va shu bilan birga jozibalidr. Melodiya o’rnini nutq deklamatsiyasi egallagan. 1917-yil oxirida Raxmaninov oilasi bilan xorijga ketadi. Amerika va Evropa mamlakatlarining ko’plab shaharlariga gastrol safarlarini uyushtiradi. 1935-yilda tamomila Amerikada joylashadi. Bu yillarda kompozitor tomonidan №4 chi fortepiano va orkestr uchun kontserti, orkestr va xor uchun 3 ta rus qo’shiqlari, 3ta simfoniya “Simfonicheskie tantso’ dlya orkestra” ( Orkestr uchun simfonik raqslar), “Rapsodiya na temu Paganini “( Paganini mavzusiga rapsodiyalar) fortepiano va orkestr uchun yozilgan asarlari yaratilgan. Uning xorijiy davridagi kontsert faoliyati shiddatli va jadaldir. Masalan 1918-19 yillar mavsumida, Amerika Birlashgan shtatlarida uning ijrosidagi 36 ta kontsert namoyishidir. Dasturining kengliligi va doimiy fortepianoda shug’ullanishlari natijasida, Raxmaninovning ulug’ pianinochi sozanda nomi ochildi. Raxmaninov Kaliforniyaning Beverli Xills shahrida 1943-yil 28 martda butun jahon tayyorgarchilik ko’rayotgan uning 70 yilligiga uch kun qolganda olamdan ko’z yumdi. 2. Ijodiga xarakteristika. Raxmaninov rus kompozitoridir. “Musiqada kompozitorning Vatani, uning muxabbati, ishonchi, taassurot qoldirgan kitoblari, sevimli kartinalari aks ettirilishi kerak”. “Men rus kompozitoriman, mening Vatanim menda dunyoqarash va ehtirosni aniqlab berdi, mening musiqam-mening ehtirosim farzandidir, chunki u ruschadir”, deb musiqa ijodiga shunday deb ta’rif bergan ekan. Raxmaninov turli janrlarda opera va simfoniya, kamer-instrumental va fortepiano asarlari, romans va xor janrlarida ijod qilgan. Raxmaninov musiqasini birinchi taktdan bilsa bo’ladi. Raxmaninov o’z iste’dodida simfonistdir. Simfonik boshlanish nafaqat uning orkestr uchun yozilgan asarlarida, balki opera, fortepiano p’esalari va romanslarida ham bordir. Raxmaninov asarlari tabiiy yangraydi. Ularni birinchi bor eshitganimizda badihago’ylik improvizatsiya seziladi, shu bilan birga shaklining xushbichimliligi, qism-detallarning o’ylanganligi bilan ajralib turadi. Asarlarining tuzilmasi rus qo’shiqlari uslubidagi melodik kuychanlikka xos. Raxmaninov musiqasi hayotga ishonch hissini tug’diradi. So’nggi asarlarida ma’yus, g’amgin obrazlar bo’lsada pessimizm hissini tug’dirmaydi. Raxmaninov XIX asr oxiri XX asar boshlarida paydo bo’lgan modernizatsiyaga (san’at va adabiyotda realizmga zid yo’nalish nomi) qarshi edi. O’z do’stlaridan biriga “ Modernistlarni chalmayman” deb yozgan ekan. “Katta kompozitorlar doim birinchi navbatda musiqadagi ohangga e’tibor qaratganlar. Butun musiqa asosiy boshi bo’lgan musiqa-bu ohangdir. Mukammal ohang hayotga bo’lgan o’zining garmonik uyg’unlik shaklini chaqiradi. Ohang ixtirosi kompozitor hayotidagi asosiy maqsaddir. Agarda kompozitor uzoq muddat yashashga xaqli bo’lgan ohanglarni yarata olmasa, unda u kompozitorlik mahoratiga erishish imkoniyatlariga qodir emas. Shu sababli ham avvalgi kompozitorlar o’z mamlakatining xalq kuylariga qiziqish bilan qaraganlar. Rimskiy-Korsakov, Dvorjak, Grig va boshqalar xalq eposi-dostonlariga tabiiy ilhom chashmasiday qaraganlar. Men o’z maqsadi yo’lida ohang va garmoniy uyg’unlikni rad etib, o’z asarlarida shovqin va dissonansga mukkasidan ketgan zamonaviy kompozitorlar musiqasini oqlamayman. Barcha kompozitorlar rus xalq qo’shiqlari ruhidan chuqur oziqlanishlari kerak”, deb yozgan ekan Raxmaninov. 3. Fortepiano ijodi. Raxmaninov ijodiy qiyofasining eng yaxshi xislatlari ko’proq fortepiano uchun yozilga asarlarida aks etdi. Fortepiano uchun yaratilgan asarlarida Raxmaninov san’ati pianinochilik mahorati aks etgan. Raxmaninov ajoyib “ fortepianoda xonanda” edi, uning ijrosi keng kuychanlik bilan ajralib turar edi. Asarlari ohangga boy va kuychandir. Musiqasida xalq qo’shiq intonatsiyasi eshitilib, Raxmaninov ohangi erkin rus qo’shiqlari kabidir. Uning asarlarida usul katta ahamiyatga ega. “Qaxrli va saxovatli” usul , jasur, irodali kayfiyatda, raxmaninovcha ijroda aks etgan. Raxmaninov ijrosi mardonavor dramatizmda lirikaviydir. Uning asarlaridagi fortepiano bayoniga to’liq ohangli faktura, fortepiano jarangining sofligi xosdir. Raxmaninov tomonidan fortepiano janrida yirik shaklli 2 ta sonata, 2 variatsiyali shakl, 5 ta fortepiano kontserti yaratilgan. Raxmaninov o’zining ijodida rus musiqa madaniyati an’analarini rivojlantirgan. Chaykovskiy an’analari Raxmaninov uchun qadrli edi. Chaykovskiy Raxmaninovga doim e’tibor bilan qarab, uni qo’llab- quvvatlagan. Chaykovskiyning si bemol kontserti kabi Raxmaninov kontsertlarini fortepiano va orkestr uchun yaratilgan simfoniya deb hisoblasak ham bo’ladi. Ularda solist yakka partiyasi birinchi planda bo’lib, orkestr ham mazmun ochilishi yo’lida faol qatnashgan. Raxmaninov asarlari ichida ikkinchi do minor kontserti badiiy obrazlarga boyligi bilan ajralib turadi. Raxmaninov fortepiano ijodida kichik shakldagi asarlar ham katta o’rin egallaydi, bular prelyudiyalar, musiqiy lahzalar, etyud-kartinalardir. Raxmaninovning ilk birinchi yakka fortepiano asarlariga mashhur do diez minor prelyudiyasi kiradi. Bu prelyudiya 1802-yilda 26 sentyabrda birinchi marotaba yangragan. Uning taqdiri o’zgacha noodatiy edi. Bu prelyudiya tezda mashhurlashib, konservatoriya talabalari tomonidan ijro etilar edi. A.I. Zilotining 1898-yilda Evropa va Amerika shaharlarida o’tkazgan kontsertlarida bu prelyudiya muvaffaqiyatga erishgan. Angliyada va Amerikada bu prelyudiya bir necha nashriyotlarda bosilib chiqqan. Keyinchalik mashhur pianinochi ijrochi va dirijer bo’lib tanilgan Raxmaninovning Evropa va Amerika shaharlarida o’tkazgan gastrol safarlaridagi kontsert dasturida do diez minor prelyudiyasi doimiy o’rinni egallagan. Raxmaninovning ilk p’esalariga “ P’eso’-fantazii” asari kiradi. 1892- yilda yaratilgan bu asarlar to’plami keng shuhrat qozonib, pianinochi- ijrochilar dasturiga kirgan. “P’eso’-fantazii” asari 5 ta p’esadan tarkib topgan bo’lib, do diez prelyudiyasi Elegiya, Melodiya, Polishinel kabi mashhurdir. Kichik shakldagi p’esalar qatoriga ikkinchi fortepiano kontsertidan so’ng yaratilgan 10 ta fortepiano prelyudiyalarini kiritishimiz mumkin . “ Ot mraka k svetu” ( Qorong’ulikdan yorug’likka) printsipi asosida joylashtirilgan p’esalar butun bir tsikl kabidir. Beshta dramatik minorli prelyudiyalar ortidan beshta majorli quvnoq kayfiyatdagi prelyudiyalar keladi. Sol minor tonalligidagi prelyudiyasi juda ham mashhurdir. Raxmaninovning 1934-yillar xorijda yaratilgan “ Rapsodiya na temu Paganini” ( Paganini mavzusiga rapsodiya) fortepiano va orkestr uchun yozilgan yirik shakldagi asari ham Raxmaninovning eng sara va mashhur asarlari sirasiga kiradi. 4. Xor va vokal-simfonik asarlari. Chaykovskiyning o’limidan ta’sirlanib yozilgan “Elegicheskoe trio”( Mungli uchlik) re minor asari Raxmaninovning kamer- cholg’u musiqasi vohasida yaratgan asaridir. Raxmaninov tomonidan rus va xorij she’rlariga yozilgan 80 ta romanslari bor. Uning romanslari yorqin ohangdorligi bilan birga, matnning ifodali o’qilishiga intilish va obraz lahzalarining rangdorligi bilan ajralib turadi. Fortepiano jo’rligining puxtalik bilan ishlab chiqilganligi vokal partiyasining teng xuquqligini yaratadi. Kompozitor tomonidan “V molchani nochi taynoy”( Sirli tundagi sukutlikda) “Ya opyat odinok” ( Men yana yolg’izman) “Vesennie vodo’” (Bahor suvlari) “Son” (Tush) yaratilgan vokal lirikalari durdona asarlar sirasiga kiradi. Kompozitorning ajoyib iste’dodi “Vokaliz”da namoyon bo’ldi. 5. Raxmaninov pianinochi-sozanda va dirijyordir. Raxmaninov nomi F.List va A.G.Rubinshteyn nomlari bilan bir qatorda turadi. Uning yuksak mahorati o’z imkoniyatida chegarasiz bo’lib, u hech qachon bu imkoniyatini badiiy g’oyalarga to’la bo’ysungan holda birinchi o’ringa qo’ymagan. Raxmaninov ijrosi ulkan ifodali kuchi bilan tinglovchini qamrab olar va uning ijrosi musiqaning ayrim qismlarining bo’rtib chiqqanligi va ta’sirchanligi, o’zgacha raxmaninovcha usuli bilan ajralib turadi. Raxmaninov ijrosida orkestrning boyligi, tovush tuslarining nozik farqlarining turliligi, har bir ovozning ajralib turishi sezilar edi. Yaxlitlikning talabchanlik bilan o’ylanganligi, ijrochilik mahoratining amalga oshirilganligi Raxmaninov pianinochi va Raxmaninov dirijerga xosdir. Tashqi qiyofasining vazminligi va dirijerlik ishoralariga yaxshi ma’noda xasisligi bilan orkestr musiqachilariga va tinglovchilarga sehrli -gipnostik ta’sir qilishga ega edi. Raxmaninov orkestrdan o’z maqsadini bajartirishga erishar edi. Uning dirijerlik talqinida Chaykovskiyning 4 chi va 5 chi simfoniyalari, Borodinning “Bogato’rskaya”( Bahodirona) simfoniyasi, Grigning «Per Gyunt”, Glinkaning “ Ivan Susanin”, Chaykovskiyning “ Pikovaya dama” operalari kabi asarlari ajralib turar edi. Tayanch ibora: 1. Znamenno’y raspev (Darakli belgili diniy ashula)---qadim rus cherkov qo’shig’ining asosiy ko’rinishi. Bu nom eski slavyan “znamya” ya’ni, belgi so’zidan paydo bo’lgan. Adabiyotlar: 1. Raxmaninov S. Literaturnoe nasledie.M.19781980 2. Levashova O. Kandinskiy A.Istoriya russkoy muzo’ki.vo’p 4. 1987g. 3. Operno’e libretto t 1.M.1982 4. Sokolova O.I. Raxmaninov S.V. M.1983 g. 5. Sokolova O. Xorovo’e i vokalno-simfonicheskie proizvedeniya Raxmaninova M.1963 g. 6. A.Solovtsev. “ S. V. Raxmaninov” Izdanie vtoroe, dopolnenie. Izdatelstvo Muzqka” Moskva .1969 g.