SHAMOL TEZLIGINI O‘LCHASH VA YO‘NALISHINI ANIQLASH
Mashg‘ulotning maqsadi: Shamol va uning ahamiyati haqida tushunchaga
ega bo‘lish. Anemorumbometr va qo‘l anemometri yordamida shamol tezligini
o‘lchashni o‘rganish.
Topshiriqlar:
1.
Shamolning paydo bo‘lish sabablari va uning ahamiyatini o‘rganish;
2.
Shamol tezligi va yo‘nalishini aniqlash tartibini o‘rganish;
3.
Anemorumbometr va qo‘l anemometrining tuzilishini o‘rganish;
4.
Anemorumbometr va qo‘l anemometri yordamida shamol esish tezligini
o‘lchashni o‘rganish;
5.
Shamol “guli” grafigini chizishni o‘rganish.
Kerakli materiallar va asboblar: mm li qog‘oz, qalam, chizg‘ich,
sekundomer, anemorumbometr M–63, M–1; kosachali qo‘l anemometri;
anemometrni o‘tkazish jadvali, anemometrning tekshirish guvohnomasi va h.k.
Ob–havoning qanday bo‘lishini oldindan aytib berish uchun ham shamol
kuchi va yo‘nalishini bilish zarur. Shamolning yo‘nalishi gorizontning shamol
esayotgan no‘qtasidan boshlab aniqlanadi. Masalan, shimol yoki g‘arb tomondan
esganda shimoliy yoki g‘arbiy shamol deyiladi. Shamolning yo‘nalishini
belgilashda 16 ta rumbdan foydalaniladi (12.1.1–rasm).
12.1.1–rasm. Rumblarning joylanishi.
Shamol yo‘nalishi ba’zan graduslarda ham aniqlanib, hisoblash shimol
tomondan soat strelkasi yo‘nalishida olib boriladi. Bunda shimoliy shamolga 00
yoki 3600, sharqiy shamolga 900, janubiy shamolga 1800, g‘arbiy shamolga 2700
mos keladi.
Shamol yo‘nalishini rumblar bilan aniqlashda, shamolning yo‘nalishi
rumblar bosh harflarining nomi bilan yuritiladi. Rumblardagi yo‘nalishlar 12.1.1–
rasmdagi kabi ko‘rsatiladi va quyidagicha o‘qiladi:
1. SH–shimoliy
2. SHSHSHq–shimol, shimoli–sharqiy
3. SHSHq–shimoli–sharqiy
4. SHqSHSHq–sharq, shimoli–sharqiy
5. SHq–sharqiy
6. SHqJSHq–sharq, janubi–sharqiy
7. JSHq–janubi–sharqiy
8. JJSHq–janub, janubi–sharqiy
9. J–janubiy
10. JJG‘–janub, janubi–g‘arbiy
11. JG‘–janubi–g‘arbiy
12. G‘JG‘–g‘arb, janubi–g‘arbiy
13. G‘–g‘arbiy
14. G‘SHG‘–g‘arb, shimoli–g‘arbiy
15. SHG‘–shimoli–g‘arbiy
16. SHSHG‘–shimol, shimoli–g‘arbiy
Shamol tezligi m/sek da ifodalanadi. Shamol tezligi va yo‘nalishini
aniqlashda anemometr, flyuger, anemorumbometr, anemorumbograflar ishlatiladi.
11.2. Anemorumbometr M–63M–1 ning tuzilishi
Anemorumbometr elektr toki yordamida ishlaydi va shamolning maksimal,
o‘rtacha, yuqori tezliklarini aniqlaydi. Anemorumbometr datchiklardan o‘lchagich
pult, tok beruvchi qism (batareya) va pult bilan qabul qiluvchi qismini
birlashtiruvchi kabellardan iborat. Anemorumbometrning ishlash prinsipi: u
shamol tezligining ikkita impuls o‘rtasidagi o‘zgarishi va uning datchiklarga
urilishiga asoslangan holda shamol yo‘nalishini aniqlaydi. Flyugarka 4 ta havo
parraklaridan iborat, gorizontal o‘qqa joylashtirilgan maxsus shariklar yordamida
o‘z o‘qi atrofida erkin aylanadi va datchik vazifasini bajaradi. O‘lchash pulti
korpusga o‘rnatilgan, uni qo‘shish uchun knopka bosiladi.
Shamolning birdaniga o‘qtin–o‘qtin oshadigan tezligini o‘lchash maxsus
shkala yordamida amalga oshiriladi. Yuqoridagi shkalada 0–60 m/sek gacha (har
bir bo‘lim chizig‘i 2 m/sek ga teng) o‘lchanadi. Pastki shkalaga 0–30 m/sek gacha
(har bir 1 m/sek ga teng) pastki shkala o‘tkazish knopka yordamida amalga
oshiriladi. Muddatlar o‘rtasidagi maksimal tezlik ko‘rsatkichini o‘chirish uchun
maxsus ruchkadan foydalaniladi. O‘rtacha tezlikni aniqlashda katta shkaladan
foydalaniladi va u 0,1 m/sek ga teng, kichik shkala 10 m/sek ga teng.
Ma’lum vaqt ichida (10 minut) shamolning o‘rtacha tezligini aniqlash uchun
ruchkani burash lozim. Shamolning yo‘nalishi shkalaga qarab aniqlanadi. Shkala
ikki qismdan iborat bo‘lib, undan indikator rangiga qarab foydalaniladi. Yuqori
shkalada qizil yonganda 00-3600 gacha, pastki shkalada yashil yonganda 1800–
3600–1800 gacha o‘lchanadi. Har bir bo‘lakning oralig‘i 50 ga teng. Shamol
yo‘nalishini aniqlovchi kanalni ishga tushirish uchun yana knopka bosiladi.
Asbobning orqa tomonida kabel (datchiklar)ni ulash uchun maxsus rozetka
o‘rnatilgan. Asbob akkumulyator (batareya) toki bilan ishlaydi.
12.2.1–rasm.Anemorumbometr M–63
Anemorumbometrlarning datchiklari metall machtaga yoki binoning tomiga
o‘rnatiladi. Hisob oluvchi qismi kabel orqali ulanib, binoning ichiga o‘rnatiladi.
Tok beruvchi batareya bilan o‘lchov apparati o‘rtasidagi masofa 2 metrdan
oshmasligi kerak. Datchiklar bilan o‘lchov apparati 7 taramli simdan iborat va
uzunligi 150 metr.
Shamol tezligini o‘lchash ishlari knopkani bosish bilan boshlanadi.
Shamolning 10 minut ichidagi o‘rtacha tezligini aniqlash uchun ruchka oxirigacha
buraladi va ko‘rsatkichdagi o‘rtacha tezlik knopka yordamida o‘chiriladi va
shamolning o‘rtacha tezligi aniqlanib, pastki shkala orqali shamolning birdaniga
o‘qtin–o‘qtin oshadigan tezligi aniqlanadi. Yuqoridagi shkala orqali maksimal
tezlik aniqlanadi. Asbobdan hisob olishda aniqlik darajasi 1 m/sek bo‘lishi kerak.
Hisob olingandan keyin ruchkani burash orqali maksimal tezlik birdaniga o‘qtin-
o‘qtin oshadigan tezlikka barobar kelguncha tushiriladi. Agar shamol tezligi 2-3
minut ichida aniqlanishi kerak bo‘lsa, o‘lchash boshlangunga qadar knopkani
bosish bilan shkala qo‘shiladi, ikki minut ichida shkala strelkasining harakati
kuzatiladi va ko‘rsatkich 5 m/sek gacha aniqlikda yozib olinadi.
12.3. Qo‘l anemometrining tuzilishi va ishlash prinsipi
Qo‘l anemometri shamol tezligini qisqa vaqt oralig‘i (odatda 10 minut) da
o‘lchash uchun mo‘ljallangan bo‘lib, u 1 m/sek dan 20 m/sek gacha intervaldagi
shamolning tezligini o‘lchashda ishlatiladi.
Qo‘l anemometrining qabul qiluvchi qismi o‘qning yuqori qismiga
o‘rnatilgan, qavariq tomonlari bir tomonga qaratilgan to‘rtta bir xil (ichi kovak)
yarimsharlar (kosachalar) 1 yoki parraklardan iborat. O‘qning 2 pastki qismi
chervyakli vint 8 bilan tugaydi va u aylanishlar hisoblagichining tishli g‘ildiragiga
tegib turadi. O‘q aylanganda aylanishlar hisoblagichini hamda undagi uchta
strelkani ham harakatga tushiradi. Yarimsharlar tashqi mexanik shikastlanishlardan
himoya qilish uchun yoysimon simlar 3 bilan to‘silgan. Asbobning hisoblash
mexanizmi korpusga joylashtirilgan. Hisoblash mexanizmi (shkala) 5 uchta
shkalaga ega bo‘lib, ularga mos ravishda yuzlik, minglik va o‘nlik aylanishlar soni
hisob qilinadi. Anemometr markaziy shkalasi 0 dan 100 gacha bo‘lingan, o‘nlik va
birlik aylanishlar hisobga olinadi. Qolgan ikkita kichik shkaladagi strelka
yordamida esa yuzlik va minglik aylanishlar soni aniqlanadi. Ularning shkalasiga
“yuzlar” va “minglar” deb yozilgan (12.3.1–rasm). Asbob korpusi 4 o‘ng yon
tomonining pastki qismida halqa shaklidagi arretir (strelkalarni qo‘shgich) 6 bor.
Arretirni yuqori va past holatga surish mumkin. Arretirni soat strelkasi
yo‘nalishiga qarshi (yuqoriga) surganda, u sanash mexanizmini chervyak uzatma
orqali o‘q bilan bog‘laydi. Arretirni soat strelkasi bo‘yicha (pastga) surganda esa
soat o‘q bilan ulanmaydi va kosacha parraklari erkin (bo‘sh) holatda ishlaydi.
Arretirning ikki tomoniga ikkita halqacha (quloqcha) 7 mahkamlangan. Arretirga
ma’lum uzunlikdagi ipning o‘rta qismidan bog‘lab, ipning bir uchini yuqori va
ikkinchi uchini pastki halqacha ichidan o‘tkazib osiltirib qo‘yilsa, arretirga qo‘l
yetmaganda ipning uchidan tortib asbobni yoqish yoki o‘chirish mumkin. Qo‘l
yetmaydigan balandlikda shamolning tezligini aniqlash lozim bo‘lsa, yog‘och
ustunning yuqori (gorizontal) qismiga qo‘l anemometri vint bilan mahkamlanib,
shkala kuzatuvchi tomonga ko‘rinadigan qilib o‘rnatiladi.
Anemometr bilan shamol tezligini o‘lchash uchun o‘lchashdan oldin
anemometr barcha shkalalarining ko‘rsatishi yozib olinadi. Shamolning
krestovinadagi kosachalarning botiq sirtlariga bo‘lgan bosim kuchlari uning
qavariq sirtlariga bo‘lgan bosim kuchlaridan ortiq bo‘lganda, bosim kuchlarining
farqi ta’sirida krestovina aylana boshlaydi.
12.3.1–rasm. Qo‘l anemometri: 1–parrak; 2–o‘q; 3–yoysimon simlar; 4–korpus;
5–shkala; 6–arretir; 7–quloqcha; 8–vint.
Kosachalar aylanishida kosachalarning botiq sirti shamol yo‘nalishi bo‘ylab
harakatlanadi, shuning uchun krestovinaning aylanish tezligi oshgan sari botiq
sirtga bo‘lgan bosim kamaya boradi. Kosachalarning qavariq sirti shamolga qarshi
yo‘nalishda harakatlanib, aylanish tezlashgan sari unga bo‘lgan bosim osha boradi.
Krestovina biror aniq tezlikka erishgach, botiq va qavariq sirtlarga bosim kuchlari
bir xil bo‘lib qoladi, shu paytdan boshlab krestovina shamolning o‘lchanayotgan
tezligiga mos tezlik bilan bir tekisda aylanadi. O‘lchashni boshlashda anemometr
kerakli balandlikda shamolga qaratib o‘rnatiladi, so‘ngra arretir soat strelkasiga
teskari yo‘nalishda ko‘tarib qo‘yiladi va sekundomer qo‘shiladi. Biroz vaqt
o‘tgach, arretir pastki vaziyatga o‘tkaziladi va sekundomer strelkasi to‘xtatiladi.
So‘ngra strelkalarning keyingi ko‘rsatishlari hisoblanadi va sekundomerdan sanash
schyotchigining ishlash vaqti aniqlanadi. Keyingi hisoblardan boshlang‘ich
hisoblarni ayirib, chiqqan natijani o‘tgan vaqt oralig‘iga taqsimlab, 1 sekunddagi
aylanishlar soni aniqlanadi.
Har qaysi anemometr guvohnomasida tuzatma kiritish jadvali berilgan
bo‘lib, u bo‘yicha 1 sekunddagi aylanishlar sonini bilgan holda, unga mos shamol
tezligi m/sek birligida aniqlanadi. Kuzatish va hisoblash natijalari 12.3.1–jadvalga
yoziladi.
12.3.1–jadval
Shamol tezligini anemometr bilan aniqlash
№
Kuzatish
vaqti
Hisoblar
Ayirma
Vaqt
(sekundlar
soni)
1 sekund
dagi
bo‘limlar
soni
Shamol
tezligi
(m/sek)
boshlan
g‘ich
oxirgi
1
2
3
Qo‘l anemometri yordamida shamol tezligini o‘lchash uchun quyidagilarni
bajaring:
– anemometrni balandligi 2 m bo‘lgan yog‘och ustuncha ustiga shamol
tomonga qaratib o‘rnating;
– shamol tezligini aniqlash uchun shkalaning boshlang‘ich holatini yozib
oling;
– arretir (strelka ajratgich)ni soat strelkasiga qarshi yo‘nalishda yuqori
vaziyatga o‘tkazib, aylanishlar hisoblagichi va sekundomerni 5 minutgacha
yurgizing, so‘ngra arretirni pastki vaziyatga o‘tkazib, shkala ko‘rsatkichining
oxirgi hisoblarini bajaring;
– o‘lchashlarni to‘la ravishda yana bir marta takrorlang;
– oxirgi hisoblardan dastlabkilarini ayiring, chiqqan natijani hisoblab
orasidagi o‘tgan vaqtga taqsimlab, 1 sekunddagi aylanish sonini aniqlang va
anemometr guvohnomasidagi tuzatmadan foydalanib shamol tezligini toping.
12.3.2–jadval
Anemometr ko‘rsatkichlarini o‘tkazish jadvali
Aylanishlar
soni (sek)
Shamol tezligi
(m/sek)
Aylanishlar soni
(sek)
Shamol tezligi
(m/sek)
1
1,4
11
11,6
2
2,4
12
12,6
3
3,5
13
13,6
4
4,5
14
14,6
5
5,5
15
15,5
6
6,5
16
16,5
7
7,6
17
17,5
8
8,6
18
18,4
9
9,6
19
19,4
10
10,6
20
20,4
Misol: O‘lchashni boshlash oldidan hisoblagich 2030 ni, o‘lchash oxirida
esa 2830 ni ko‘rsatgan deb olaylik. U vaqtda krestovina ma’lum vaqtda (100 sek.
da) 2830 – 2030 = 800 marta aylangan. Bir sekunddagi aylanish soni 8 ga teng.
Anemometr guvohnomasidan ko‘rinadiki, (12.3.2–jadval) shamol tezligi 8,6
m/sek. ga teng.
Misol: gorizont tomonlaridan shamolning takrorlanishi SH–3, SHSHq–7,
SHq–4, JSHq–8, J–9, JG‘–13, G‘–5, SHG‘–1% bo‘lgan bo‘lsa, shamol «guli»
grafigining tuzilishi quyidagicha bo‘ladi:
12.3.2-rasm. Shamol guli grafigi
Izoh: shamol guli grafigini mm li qog‘ozda (masshtabi 1 sm= 4%) chizing.
Quyidagi 12.3.3–jadvalda berilgan ma’lumotlar asosida shamol guli grafigini
chizing va grafik asosida joyning shamol guli grafigiga tavsif bering.
12.3.3–jadval
Shamolning takrorlanishi (yanvar), %
Variant
Shamol yo‘nalishi (rumblari)
SH
SHSHq
SHq
JSHq
J
JG‘
G‘
SHG‘
1
5
7
17
23
20
8
10
10
2
11
9
7
3
13
20
41
2
3
10
11
9
10
20
6
14
7
4
17
13
5
15
9
11
20
10
5
10
19
11
8
7
5
5
3
6
10
5
8
10
10
15
30
4
7
4
8
12
20
11
4
5
2
8
2
32
20
12
4
5
4
3
9
7
15
4
21
10
8
4
6
10
10
20
31
18
8
5
4
8
11
10
12
5
8
7
11
6
8
12
4
28
14
12
10
8
6
4
13
5
10
18
26
9
4
4
2
14
32
18
10
6
4
8
4
6
15
4
8
10
24
26
12
6
4
16
26
18
4
6
10
8
12
16
17
4
6
8
10
12
24
20
4
18
18
16
4
5
8
10
12
16
19
10
8
7
12
18
24
8
4
20
6
20
28
12
4
6
4
4
21
4
8
10
16
28
14
8
6
22
6
8
16
30
21
4
8
6
23
16
20
4
8
10
6
18
22
24
4
8
12
24
6
8
4
4
25
8
10
4
6
18
22
10
4
26
16
24
6
4
4
12
6
10
27
4
6
28
16
12
6
6
10
28
6
8
12
28
14
10
4
4
29
2
6
8
10
4
26
18
10
30
16
30
2
10
8
6
8
14
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar:
1. Shamol qanday paydo bo‘ladi?
2. Shamol qanday xususiyatlari bilan xarakterlanadi?
3. Shamolning foydali va zararli tomonlari haqida misollar keltiring.
4. Anemorumbometrning tuzilishi va ishlash prinsipini tushuntirib bering.
5. Qo‘l anemometrining tuzilishi va uni o‘rnatishni tushuntiring.
6. Qo‘l anemometrining shkalasini tushuntirib bering.
7. Anemorumbometrdan qanday hisob olinadi?
8. Asosiy va oraliq gorizont tomonlarini aytib bering.
9. Qo‘l anemometri bilan shamol tezligini aniqlash tartibini tushuntiring.
10. Qo‘l anemometridan olingan ma’lumotlarni yozish jadvali qanday
bo‘ladi?
11. Shamol «guli» qanday chiziladi?
