SHAXSNING RIVOJLANISHI, TARBIYASI VA IJTIMOYLASHUVI. YAXLIT PYEDAGOGIK JARAYONDANTARBIYANING MOHIYATI VA MAZMUNI. Reja: 1. “Shaxs” tushunchasi va shaxs rivojlanishining o’ziga xos xususiyatlari. 2. Shaxs rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar. 3. Shaxs shakllanishiga oid turli yondashuvlar. 4. Rivojlanishning yosh va o’ziga xos xususiyatlari. 5. Shaxs rivojlanishining ginder xususiyatlari. 6. Shaxsning ijtimoiylashuvi. 7. Pedagogik jarayon va uning tuzilishi. 8. Pedagogika jarayon qonuniyatlari. 9. Pedagogika jarayon tamoyillari. Tayanch tushunchalar: pedagogik antropologiya, individ, shaxs, individuallik, o’sish, rivojlanish, ijtimoiylashuv, irsiyat, muhit, tarbiya, yosh davrlari, jarayon, pedagogik jarayon, pedagogik tizim, yaxlit yondashuv, komponent, yaxlit pedagogic jarayon, qonuniyat, tamoyil. 1. “Shaxs” tushunchasi va shaxs rivojlanishining o’ziga xos xususiyatlari. Shaxs tushunchasi insonga taalluqli bo’lib, psixologik jihatdan taraqqiy etgan, shaxsiy xususiyatlari va xatti-harakatlari bilan boshqalardan ajralib turuvchi, muayyan xulq-atvor va dunyoqarashga ega bo’lgan jamiyatning a’zosini ifodalashga xizmat qiladi. Odam shaxs bo’lishi uchun psixik jihatdan rivojlanishi, o’zini yaxlit inson sifatida his etishi, o’z xususiyatlari va sifatlari bilan boshqalardan farq qilmog’i kerak. Kadrlar tayyorlash milliy modelida shaxs kadrlar tayyorlash tizimining bosh subekti va obekti, ta’lim sohasidagi xizmatlarining iste’molchisi va ularni amalga oshiruvchi sifatida ta’riflanadi. Rivojlanish shaxsning fiziologik va intellektual o’sishida namoyon bo’ladigan miqdor va sifat o’zgarishlar mohiyatini ifoda etuvchi murakkab jarayondir. Rivojlanish mohiyatan oddiydan murakkabga, quyidan yuqoriga, eski sifatlardan yangi holatlarga o’tish, yangilanish, yangining paydo bo’lishi, eskining yo’qolib borishi, miqdor o’zgarishining sifat o’zgarishiga o’tishini ifodalaydi. Rivojlanishining manbai qarama-qarshiliklarni o’rtasidagi kurashdan iboratdir. 2. Shaxs rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar. Fanda, odamning shaxs sifatida rivojlanishiga biologik va ijtimoiy omillarning ta’siri o’rtasidagi munosabatni belgilashga oid munozara ko’pdan buyon davom etmoqda. Insonning shaxs sifatida, rivojlanishida ijtimoiy hodisalarning ta’siri kuchli bo’ladimi? Yoki tabiiy omillar yetakchi o’rin tutadimi? Balki tarbiyaning ta’siri yuqoridir? Ular o’rtasidagi o’zaro munosabat qanday? Fanda biologik yo’nalish deb nomlangan nuqtai nazar yetakchi o’rinlardan birini egallab, uning vakillari Aristotel, Platonlar tabiiy- biologik omillarni yuqori qo’yadi. Ular tug’ma imkoniyatlar, taqdir, tole har kimning hayotdagi o’rnini belgilab bergan, deydilar. 16 asr falsafasida vujudga kelgan Preformizm oqimi namoyandalari esa shaxs rivojlanishidagi naslning roliga katta baho berib, ijtimoiy muhit va tarbiyaning rolini inkor etadi. Xorij psixologiyasidagi yana bir oqim - Bixeviorizm 20 asr boshlarida yuzaga kelgan bo’lib, uning namoyandalari, ong va aqliy qobiliyat nasldan-naslga o’tib, insonga u tabiatan berilgan, deyiladi. Mazkur ta’limot vakili amerikalik olim e.Torndaykdir. Pragmatizm oqimi va uning vakillari D.Dyui, A.Kombe ham shaxs rivojlanishini biologik nuqtai nazarda asoslaydilar. Ular rivojlanishni faqat miqdoriy o’zgarishdan iborat, deb qaraydilar. Naslning rolini absolyutlashtirib, uni inson taqdirida hal qiluvchi ahamiyatga ega deb biladilar. Demak, bir guruh xorijiy olimlar rivojlanishni biologik (nasliy) omilga bog’laydilar. Biologik oqimga qarshi falsafiy oqim vakillari rivojlanishni ijtimoiy omil bilan belgilaydilar. Bu oqim vakillari bola shaxsining jismoniy, psixik rivojlanishi u yashaydigan muhitga bog’liq deb ko’rsatadilar. Muhit deganda odam yashaydigan sharoitdagi barcha tashqi ta’sir tushuniladi. Shu nuqtai nazardan tarbiya tufayli bolani o’zi yashaydigan ijtimoiy sharoitga moslashtirish mumkin, degan xulosa kelib chiqadi. Shaxsga ijtimoiy muhitning ta’siri ham muhim. Bu tarbiya orqali amalga oshiriladi. Birinchidan, tarbiya ta’sirida muhit bera olmagan bilim, ma’lumot egallanadi, mehnat va texnik faoliyat bilan bog’liq ko’nikma va malakalar hosil bo’ladi. Ikkinchidan, tarbiya tufayli tug’ma kamchiliklar ham o’zgartirilib, shaxs kamolga etadi. Uchinchidan, tarbiya yordamida muhitning salbiy ta’ sirini ham yo’qotish mumkin. To’rtinchidan, tarbiya kelajakka qaratilgan maqsadni belgilaydi. Demak, tarbiya bilan rivojlanish bir-biriga ta’sir etadi, bu tarbiya doimiy va uzluksizdir. Shunday qilib, bola shaxsining rivojlanishida tarbiya ham yetakchi o’ringa ega bo’lib, tarbiya tufayli nasl-nasabi, oila muhiti, ijtimoiy muhit ta’sirida har tomonlama rivojlanishga qodir, degan xulosani chiqarish mumkin. 3. Shaxs shakllanishiga oid turli yondashuvlar. Zamonaviy pedagogikada shaxs shakllanishiga doir to’rt yondashuv qaror topgan: 1. Biologik yondashuv - inson tabiiy mavjudot bo’lib, uning butun xatti- harakatlari tug’ma instinkt va ehtiyojlar natijasidir. Inson jamiyat talablariga bo’ysunishga majbur, shu bilan birga tabiiy ehtiyojlarini ham namoyon qilib boradi. 2. Ijtimoiy yondashuv - inson biologik mavjudot sifatida tug’iladi, faqat hayotiy faoliyati davomida boshqalar bilan doimiy muloqot va ijtimoiy guruhlarning ta’siri ostida ijtimoiylashadi. 3. Psixologik yondashuv - insondagi psixik jarayonlar (sezgi, idrok, fikrlash kabilar) tabiiy tavsifga ega, insonning yo’nalganligi - qiziqishlari, qobiliyatlari ijtimoiy hodisa sanaladi. 4. Yaxlit yondashuv - shaxs yaxlit tavsifga ega bo’lib, uning rivojiga nafaqat uning faoliyatidagi o’ziga xosliklar, balki turmush tarzi ham ta’sir ko’rsatadi. Shu bilan birga ijtimoiy hayot natijalari - motiv, maqsad, qiziqish kabilar ham uning rivojlanishida muhim rol o’ ynaydi. Zamonaviy pedagogikada shaxs shakllanishiga doir to’rt - bilologik, ijtimoiy, psixologik va yaxlit yondashuv qaror topgan. 4.Rivojlanishning yosh va o’ziga xos xususiyatlari. Muayyan bir yosh davriga xos bo’lgan anatomik, fiziologik (jismoniy) va psixologik xususiyatlar yosh xususiyatlari deb ataladi. Ana shu yosh xususiyatlarni hisobga olgan holda ta’lim va tarbiya ishi tashkil etiladi. Shunda bola rivojlanishiga tarbiya ta’siri kuchli bo’ladi. Bolaning individual - o’ziga xos xususiyatini bilish uchun temperamentning umumiy tiplari va bolaning o’ziga xos xususiyatini o’ rganish, metodikasini bilish muhim. Temperament (lotincha. “temperamentum” “qismlarning bir-biriga munosabati” ma’nosini anglatib, shaxsning individual psixologik xususiyatlari majmuidir. Shuningdek, turli yosh davrlarining o’ziga xos rivojlanish qonuniyatlari ham mavjud. Bolaning jismoniy va psixik kamoloti quyidagi davrlarga bo’linadi: 1. Go’daklik (1 yoshgacha); 2. Ilk yosh (1-2 yosh); 3. Ilk yosh guruhi (2-3 yosh); 4. Kichik yosh (3-4 yosh); 5. O’rta yosh (4-5 yosh); 6. Katta yosh (5-6 yosh); 7. Maktabga tayyorlov davri (7 yosh, majburiy ta’lim). 5.Shaxs rivojlanishining gender xususiyatlari. “Gender” atamasi 1968 yilda amerikalik psixolog olim Stoller tomonidan ilmiy iste’molga kiritilgan bo’lib, “jins” ma’nosini bildiradi. Jinsiy munosabatlar ilgari ham psixologiyada faol o’rganilgan bo’lsa-da, yangi atamaning paydo bo’lishi ijtimoiy fanlarda yangi oqimlarni yuzaga keltirdi. “Gender tarixi”, “Gender psixologiyasi”, “Falsafaning gender tomonlari”, “Gender antropologiyasi”, “Gender sotsiologiyasi”, keyinchalik esa “Gender pedagogikasi” kabi fan tarmoqlari shakllandi. “Gender” tushunchasi, avvalo, erkak va ayol, o’g’il va qiz bolalar munosabatlarining ijtimoiy-psixologik hamda pedagogik tomonlarini qamrab oladi. Adabiyotlarda gender tushunchasining bir necha xil talqini mavjud. Jumladan, faylasuflar uni quyidagicha tavsiflaydilar: «Gender» inglizcha so’z bo’lib, jinsga mansublikning ijtimoiy jihatlari ma’nosini anglatadi. Bu tushuncha erkaklar va ayollar o’rtasida nafaqat biologik farqni, balki jamiyatning jinsiy taqsimotida ijtimoiy va madaniy tavsiflarning butun majmuini hisobga oladi. Pedagogik ma’noda gender - o’g’il va qiz bolalarning murakkab ta’limiy sotsiomadaniy birligi bo’lib, ularning xatti-harakati, mentaliteti va emotsional xususiyatlari, o’quv faoliyatidagi o’zaro teng va farqli jihatlarini o’z ichiga oladi. 6.Shaxsning ijtimoiylashuvi Ta’lim-tarbiya ta’sirida inson psixologik funksiyalarining takomillashuvi, ijtimoiy-axloqiy qadriyatlar, xulq-atvor me’yor va qoidalarining o’zlashtirilishi, dunyoqarashining boyish jarayoni va natijasi. Ijtimoiylashuv jarayoni o’zining sifat xususiyatlariga, tarkibiga, qonuniyatlariga, omillariga, shart-sharoitlariga, boshqarilishiga va ijtimoiylashgan insonda namoyon bo’lishiga (uning xususiyatlari, sifatlari, o’ziga xosliklari) ko’ra murakkabdir. Ana shu sababli u o’zida turli fanlar tomonidan ko’rib chiqiladigan ijtimoiylashuvning xilma-xil - madaniy, axloqiy, xuquqiy, mehnat, psixologik ko’rinishlarini aks ettiradi. Pedagogika haqida gap ketganda esa, bu sohadagi ijtimoiylashuv jarayoni pedagogikaning predmeti, sohasi va ehtiyojlarining o’ziga xosligini hisobga olib, pedagogik ijtimoiylashuv turi sifatida alohida e’tibor bilan qarab o’tiladi. Bu insonning dunyoga kelgan vaqtidan boshlab ijtimoiy belgilangan va muhim pedagogik yangidan shakllanuvchi tajribalarni - tarbiyalanganlik, ta’lim olganlik, ma’lumotlilik va rivojlanganlik hamda ularning kelgusidagi butun umri mobaynida muttasil o’zgarib borishi (mukammallashuvi) jarayoni va yuzaga kelish natijasidir. Pedagogikaning vazifasi - insonga fikrlovchi shaxs, ijtimoiy faol fuqaro bo’lib yetishishiga, jamiyatda o’z o’rnini va xulq-atvorini, o’z istak-maqsadlarini yo’nalishini anglaydigan, pedagoglar va jamiyatdagi pedagogik tizim bilan birgalikda umuminsoniy qadriyatlarni saqlash va mustahkamlashga yo’nalgan shaxs bo’lishiga yordam berishdir. Ijtimoiylashuvning quyidagi umumiy mexanizmlari mavjud: ana’naviy - oila va yaqin muhit orqali o’quvchilarni ijtimoiy faollikka jalb etish, faoliyat va muloqotda maqbul shar-sharoitlarni yaratish; institutsional - ijtimoiy institutlar va ta’lim muassasalari tomonidan o’quvchilarning rivojlanishi uchun zaruriy shart-sharoit va imkoniyatlarni yaratish; shaxslararo - o’quvchilarni ijtimoiy aloqalar tizimiga jalb etish, ularda muloqotmandlik malakalarini rivojlantirish; refleksiv - o’z-o’zini anglash, o’z-o’zini baholash, o’z-o’zini loyihalashni pedagogik qo’llab-quvvatlash orqali individual ongni taraqqiy ettirish. 7. Pedagogik jarayon va uning tuzilishi. Pedagoglik kasbining paydo bo’lishiga e’tibor qaratilsa, shu narsa ko’rinadiki, dastlab uning doirasida differensiallashuv va integratsiyalashuv jarayoni chegaralangan bo’lsa, keyinchalik ta’lim va tarbiya bir-biriga qarama-qarshi qo’yila boshladi: o’qituvchi o’qitadi, tarbiyachi esa tarbiyalaydi. Lekin 19 asrga kelib, taraqqiyparvar pedagoglarning ishlarida argumentlarni asoslashda ob’ektiv nuqtai nazardan ta’lim va tarbiyaga bir butun, yaxlit hodisa sifatida qarala boshladi. I.F.Gerbartning fikricha, tarbiyasiz ta’limda vosita bor, lekin maqsad yo’q, ta’limsiz esa maqsad bor, vosita yetishmaydi. Nemis pedagogi A.Disterveg, ta’limni tarbiyaning bir qismi sifatida qaraydi: “Ta’lim prinsiplari bor ekan, hamisha tarbiya prinsiplari ham bo’ladi, yoki aksincha” Pedagogik jarayonning yagonaligi g’oyasi K.D.Ushinskiy g’oyalarida chuqur ifodalangan. U pedagogik jarayonni maktab faoliyatining ma’muriy, o’quv va tarbiya elementlarini bir butun tizim sifatida tushundi. Pedagogik jarayon boshqa barcha ijtimoiy jarayonlar (iqtisodiy, siyosiy, axloqiy, madaniy va boshqalar) bilan chambarchas bog’langan. O’quv-tarbiya jarayonining asosiy xususiyati - yaxlitlik, undagi barcha muhim tarkibiy qismlarni saqlab qolish zaruriyati. Yaxlitlik asosiga ta’lim, tarbiya va rivojlanish birligini ta’minlash pedagogik jarayonning mohiyatini tashkil etadi. Pedagogik jarayonga uning tarkibiy qismlarining o’zaro aloqadorlikda qonuniy joy egallashi birligini o’ zida ifoda etuvchi yagona tizim sifatida qarash mumkin. Tuzilish (struktura) - bu tarkibiy qism(element)larning tizimdagi joylashuvidir. Tizimlarning tuzilishi tarkibiy qismlarni qabul qilish mezonlarida belgilangani bo’yicha, bundan tashqari ular orasidagi aloqadorlikda tashkil etiladi. Pedagogik jarayonning o’zi maqsad, vazifa, mazmun, metodlar, pedagog va tarbiyalanuvchilarning o’zaro harakati shakllari, shu bilan birga erishilgan natijalar bilan xarakterlanadi. Professor I.P.Rachenko ta’lim tizimidagi tarkibiy qism(kompo- nent)larni quyidagicha strukturalashtiradi: tizim faoliyatini aniqlashtiruvchi maqsad va vazifalar; ta’lim va tarbiya mazmuni maqsad va vazifalarining amalga oshishini ta’minlovchi pedagogik va ilmiy kadrlar; ta’ lim oluvchilar; moddiy-texnik ta’minot; moliyaviy ta’minoti; shart-sharoit (psixofiziologik, sanitar-gigienik, estetik va ijti- moiy); tashkil etish va boshqarish. Amerikalik pedagog F.G.Kumbs quyidagilarni ta’lim tizimining asosiy tarkibiy qismlari deb hisoblaydi: tizimning faoliyatini aniqlashtirib beruvchi maqsad va asosiy vazifalar; ta’lim oluvchilar hamda tizimning asosiy vazifasi hisoblanuvchi o’qitish; tizim faoliyatini muvofiqlashtirish, rahbarlik va baholashni amalga oshiruvchi boshqarish; turli vazifalar bilan bog’liqlikda o’quv muddati hamda ta’lim oluvchilar guruhining tuzilishi va taqsimlanishi; mazmun - eng asosiysi, ta’lim oluvchilar ma’lumotga ega bo’lishlari shart; o’qituvchilar; o’quv qo’llanmalar: kitoblar, doskalar, xaritalar, filmlar, laboratoriyalar va boshqalar; o’quv jarayoni uchun zarur bo’lgan bino; texnologiya - ta’ limda foydalaniladigan barcha metod va usullar; bilimlarni baholash va nazorat qilish: qabul qilish, baholash, imtihonlar, tayyorgarlik sifati qoidalari; bilimlarni oshirish va tizimni takomillashtirshi uchun tadqiqot ishlari; ta’lim samaradorligi ko’rsatkichlari xarajatlari. 2. Pedagogik jarayon qonuniyatlari. Pedagogik jarayon qonuniyatlari - bu ob’ektiv mavjud bo’lgan, takrorlanadigan, barqaror hodisalar orasidagi ma’lum aloqadorliklar yig’indisi. Zamonaviy pedagogikada pedagogik jarayon qonuniyatlarning yagona tasnifi mavjud emas. Shu sababli quyida mavjud tasniflardan ba’zilarini ko’rib o’tamiz. Yu.K.Babanskiy tomonidan sodda va tushunarli ochib berilgan: Ta’lim va tarbiya jamiyatning ehtiyojlari va ijtimoiy-iqtisodiy shart- sharoitlariga bog’ liq holda amalga oshadi. Tarbiya, o’ qitish, ma’ lumot va rivojlanishning o’ zaro bog’ liqligi qonuniyati. Tarbiya va o’zini-o’zi tarbiyalashning birligi qonuniyati. Ta’lim va tarbiya jarayonida muloqotning hal qiluvchilik roli qonuniyati. Pedagogik jarayonda ta’lim oluvchilarning yosh va individual xususiyatlarini hisobga olish. Pedagogik jarayonda jamoa va shaxsning o’zaro aloqadorlik qonuniyati. Pedagogik jarayon vazifalari, shakllari, metodlarining o’zaro aloqadorlik qonuniyati. 3. Yaxlit pedagogik jarayon tamoyillari. Yaxlit pedagogik jarayon qonuniyatlari singari tamoyillari masalasida ham turli qarashlar mavjud. Hatto ba’zi pedagoglar ularni qonuniyat sifatida e’tirof etishga moyildirlar. Biroq yuqorida ta’kidlab o’tilganidek, qonuniyatlar ob’ektiv, eng muhim, barqaror, o’zgarishdagi, shu bilan birga, aniq sharoitlardagi harakatni ifoda etadi. Pedagogik jarayon qonuniyatlaridan uni samarali tashkil qilishga nisbatan muayyan muhim talablar kelib chiqadiki, buni tamoyillar(prinsiplar) deb ataymiz. Yu.K.Babanskiy, B.T.Lixachev tasnifi; -pedagogik jarayonning maqsadga yo’naltirilganligi; - ta’lim va tarbiya mazmunining ilmiyligi; - ta’lim oluvchilarning yosh va individual xususiyatlarini hisobga olish, tushunarlilik; • tizimlilik va ketma-ketlik; • onglilik, faollik, tashabbuskorlik, ta’lim oluvchilarning ijod- korligi; • ta’lim va tarbiyaning ijtimoiy foydali, ishlab chiqarish mehnati bilan aloqasi; • ta’lim va tarbiyaning jamoaviy xarakteri; • ko’rgazmalilik; • ongli talabchanlik bilan birgalikda ta’lim oluvchi shaxsini hurmat qilish; • ta’lim va tarbiyaning qo’lay metod, shakl va vositalarini tanlab olish; • sababiylik, onglilik hamda ta’lim, tarbiya va rivojlanishining amaliy natijalari; • tarbiyaga kompleks yondashuv. B.T.Lixachev tasnifi: • o’quv-tarbiya jarayonining ijtimoiy-qadriyatli maqsadga yo’nalganligi; • ta’lim oluvchilar faoliyatining turli turlarining o’zaro harakatini tashkil etishga kompleks yondashuvni amalga oshirilishi; • butun o’ quv-tarbiyaviy ishlarning hayot bilan bog’ liqligi; • ta’lim va tarbiya jarayonida har tomonlama barkamol shaxsni shakllantirish, jamoada ta’lim va tarbiya; • ta’ lim oluvchilarga talabchanlik va hurmatning birligi; • ta’lim oluvchilar hayotiga rahbarlik qilishda ularning tashabbuskorliklarini hasobga olish; • barcha ta’ lim oluvchilar hayotini estetizatsiyalash; • ta’ lim va tarbiyaning boshqaruvchilik roli; • ta’lim oluvchilarning bilish, mehnat va boshqa faoliyatlarini rag’batlantirishni hisobga olish, ularda ishga bevosita qiziqish uyg’otish orqali axloqiy-irodaviy kuchini faollashtirish; • ta’lim oluvchilarda barcha turdagi fikrlashni rivojlanishini hisobga olish, ketma-ketlik va tizimlilik; • ko’rgazmalilik; • tushunarlilik; • sababiylik. Umuman olganda, yagona pedagogik jarayon va uning tarkibiy qismlarining umumiy va o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olish ta’lim va tarbiya jarayonining samaradorligiga xizmat qiladi. NAZORAT UCHUN SAVOL VA TOPSHIRIQLAR 1.“Individ” tushunchasi nimani ifoda etadi? 2.Odamning shaxs sifatida shakllanishining asosini nima tashkil etadi? 3.Shaxsning rivojlanishi tushunchasiga izoh bering. 4.Shaxs rivojlanishiga qanday omillar ta’sir ko’rsatadi? 5.Shaxs rivojlanishiga doir zamonaviy yondashuvlarni izohlang. 6.Shaxs rivojlanishining yosh davrlariga tavsib bering. 7.Shaxs rivojlanishining gender xususiyatlari deganda nima tushuniladi? 8.Shaxs ijtimoiylashuvining mazmun-mohiyatini yoritib bering. 9. Yaxlit pedagogik jarayon tushunchasiga izoh bering. 10. Yaxlit pedagogik jarayonning komponentlariga nimalar kiradi? 11. Yaxlit pedagogik jarayonning qonuniyatlari deb nimaga aytiladi? 12. Yaxlit pedagogik jarayonning qonuniyatlariga tavsif bering. 13. Yaxlit pedagogik jarayonning tamoyillari tushunchasiga ta’rif bering. 14. Yaxlit pedagogik jarayonning tamoyillariga izoh bering.