SHO‘RLANGAN TUPROQLAR REJA: 1. Sho’rlangan tuproklar, ularning kelib chikishi, xossalari, ulardan foydalanish 2. Tuproqdagi tuzlarning tuproq xossalari, o’simliklar o’sishi va hosildorligiga ta’siri 3. Sho’rlangan tuproqlarni, sho’rhoklarni va sho’rtoblarni meliorasiya qilish. Sug’oriladigan tuproqlarning ikkilamchi sho’rlanishi va uning oldini olish Kalit so’zlar: sho’rlangan tuproqlar, sho’rxoklar, sho’rtoblar, cho’l zonasi tuproqlari, gidromorf tuproqlar, bo’z tuproqlar Hozirgi vaqtda mamlakatimizda sug’oriladigan yerlarning qariyb 9,6 foizining meliorativ holati yomon bo’lib, bu avvalo, tuproqning sho’rlanish darajasi yuqoriligi va yer osti suvlarining ko’tarilishi bilan bog’liqdir. Shunday ekan, sug’orilib ekin ekiladigan yer maydonlarini yanada kengaytirish, ularning meliorativ holatini yaxshilash orqali unumdorligini orttirish bugungi qishloq xo’jaligining eng muhim vazifalaridan hisoblanadi (Kuziyev, 2000). Bugungi kunga kelib respublika umumiy yer maydonining 46,3 % ini turli darajada sho’rlangan yerlar tashkil etadi (O’zbekiston Respublikasi tuproq qoplamlari Atlasi, 2010). Sho’r tuproqlar tarqalgan hududlar katta miqyosdagi tuproq-geokimyoviy formasiya bo’lib, turli xil tuproqlarni o’zida birlashtiradi. Ularning umumiy belgilari quyidagilardan iborat: akkumulyativ yoki paleoakkumulyativ landshaftlarda hosil bo’lishi, yuqori konsentrasiyadagi eritmalarda suvda oson eruvchi tuzlarning tuproq hosil bo’lish jarayonlarida ishtirok etishi, tuproq eritmalarining yuqori konsentrasiyasi tuproq profilining turli qatlamlaridagi o’ta yuqori ishqoriylik sababli o’simliklarning normal o’sishi va rivojlanishi uchun noqulay sharoitlarni vujudga keltirishi (bundan sho’r tuproqlarda o’suvchi galofitlar mustasno) va boshqalar (Gafurova va b., 2003). Sho’rlangan tuproqlar deb tuproq profilida madaniy o’simliklarning (galofit bo’lmagan) rivojlanishi uchun zaharli ta’sir etuvchi, suvda oson eruvchi tuzlarni tutuvchi tuproqlarga aytiladi. Suvda oson eruvchi tuzlarga sovuq suvda gipsning (CaSO4∙2H2O) eruvchanligidan (2 g/l atrofida) ortiq eriydigan tuzlar kiradi. Agar tuproqning yuqorigi 0-30 sm qatlamida 0,6 % ortiq soda, 0,1 % dan ortiq xlor va 2% dan ortiq sulfatlar uchrasa, bunday sho’r tuproqlar sho’rhoklar deb ataladi. Tuproqlarning bunday tabaqalanishi tuzlarning turlicha zaharliligidan kelib chiqadi. Masalan, eng zaharli tuz soda (Na2CO3) hisoblanadi. Uning 0,6 % miqdori tuproqni butunlay unumsiz holatga keltiradi, 0,1 % atrofidagi miqdori o’simliklarning normal o’sishi va rivojlanishiga salbiy ta’sir etadi. Dunyo tuproq xaritasidagi (FAO) tuproqlar sistemastikasida (tizimida) yuqorigi 0-15 sm li qatlamda 3 % dan ortiq miqdorda tuz ushlagan tuproqlar sho’rhoklar guruhiga kiritilgan. Yuqorida ko’rsatilgan miqdordagi tuzlar tuproqning yuza qatlamida emas, balki chuqurroq qatlamlarida bo’lgan tuproqlar sho’rhokli tuproqlar va shu miqdordan kam bo’lgan, lekin tuproqning istalgan qatlamlarida uchrasa sho’rhoksimon tuproqlar deb ataladi. Demak, tuproqlar tuzlarning tuproq profilida joylanishiga qarab yuza va chuqur sho’rhoksimon bo’lishi mumkin. Sug’oriladigan sho’rlangan tuproqlarning hosildorligi tuproq hosil qiluvchi jinslarning xarakteriga, tuproq tiplariga, sug’orish davrlariga, sho’rlanganlik darajalariga hamda ularda o’tkazilayotgan agrotexnik va meliorativ tadbirlarning majmuasiga bog’liq. O’zining kelib chiqishiga ko’ra sug’oriladigan sho’rlangan tuproqlar turli tiplariga, jumladan och tusli bo’z, o’tloqi-bo’z, bo’z-o’tloqi, o’tloqi, botqoq-o’tloqi, taqirli, taqir-o’tloqi va boshqa bo’lishi mumkin. Sho’rlangan sug’oriladigan tuproqlardagi suvda oson eruvchi tuzlar asosan uch kation (Na+, Ca++, Mg++) va to’rt anion (Sl-, SO4--, HCO3-, CO3--) ning kimyoviy birikishi natijasida hosil bo’lgan 12 xil tuzdan iborat (49-jadval). 49-jadval Tuproq-gruntlardagi asosiy suvda oson eruvchi tuzlar Xloridlar Sulfatlar Karbonatlar Bikarbonatlar NaCl (natriy xlorid) Na2SO4 (natriy sulfat) Na2CO3 (natriy karbonat) NaHCO3 (natriy bikarbonat) MgCl2 (magniy xlorid) MgSO4 (magniy sulfat) MgCO3 (magniy karbonat) Mg(HCO3)2 (magniy bikarbonat) CaCl2 (kalsiy xlorid) CaSO4∙2H2O (kalsiy sulfat) CaCO3 (kalsiy karbonat) Ca(HCO3)2 (kalsiy bikarbonat) Ushbu tuzlardan 4 xili, ya’ni Mg(CO3)2, CaSO4∙2H2O, CaCO3 va Ca(HCO3)2 tuzlari deyarli zararsiz. Bular ichida eng zararsiz tuz gips (CaSO4) va ohak (CaCO3) hisoblanadi. Qolgan 8 xil tuzlar o’simliklar uchun zaharli, ayniqsa eng xavflisi Na2CO3 va keyingi o’rinda MgCl2 toksik tuzlari hisoblanadi. Sho’rhoklar, qabul qilingan tuproqlar sistematikasiga ko’ra: avtomorf – grunt suvlari chuqur joylashgan maydonlarda o’zida tuz ushlangan jinslardan va gidromorf – minerallashgan grunt suvlari ta’sirida hosil bo’lgan sho’rhoklarga bo’linadi. Avtomorf sho’rhoklar quyidagi tipchalarga: tipik - qoldiq, qaytalangan va taqirlashgan; gidromorf sho’rhoklar esa - tipik, o’tloqi, botqoq, shorli (sor), loy- vulqonli va tepa-do’nglik tipchalariga bo’linadi. Yana sho’rhoklar sho’rlanish ximizmi (tipi)ga qarab xloridli, sulfat-xloridli, xlorid-sulfatli, sulfatli, soda-xloridli, soda-sulfatli, xlorid-sodali, sulfat-sodali, sulfat yoki xlorid-gidrokarbonatli turkumlarga hamda sho’rlanish manbalariga ko’ra - litogenli, qadimiy gidromorfli va biogenli turkumlarga ajraladi. Shuningdek, sho’rhoklar tuproq profilidagi tuzlarning tarqalish xarakteriga ko’ra: ustki, yuzaki (agar tuzli qatlam 0-30 sm da tarqalgan bo’lsa) va chuqur profilli (agar butun profil sho’rhoklar darajasida sho’rlangan bo’lsa) guruhlarga bo’linadi. Morfologik tashqi ko’rinishga ko’ra sho’rhoklar - mayin, qatqaloq, qora va ho’l guruhlarga bo’linadi. Qatqaloq sho’rhoklarning betida yupqagina tuz qavati (qatqaloq) hosil bo’ladi va bu qatqaloq tarkibida asosan xlorid tuzlar (NaCl) bo’lib, sulfatlar oz uchraydi. Mayin sho’rhoklarning ustki qavati quruq, g’ovak va juda mayin bo’ladi, kishi oyog’i oson botadi va iz tushadi. Bu xildagi sho’rhoklar tarkibida asosan sulfatlar, ayniqsa Na2SO4 ko’p bo’ladi. Qora sho’rhoklarda soda (Na2CO3) ko’p bo’lganligidan tuproq gumusi tarkibidagi gumin kislota eriydi va qora tus hosil qiladi. Ho’l sho’rhoklar tarkibi asosan CaCl2 va MgCl2 tuzlaridan iborat bo’ladi. Sho’rhoklarda tarqalgan o’simliklar onda-sonda, yakka-dukka tarzda rivojlangan bo’lib, ular sho’ra o’simliklarini turlik o’rinishlarini namoyon qiladi (sertuz va yuqori osmotik bosimli tuproq eritmasida hayot kechirishga moslashgan qorasho’ra, sarsazan, sho’ra, burgan, shuvoq, kurmak kabilar) va ildiz sistemalarining chuqur ketishi va kul moddasining yuqori miqdorda bo’lishi bilan farqlanadi. Sho’ralarning ayrim turlarida kul elementlarining miqdori 20-30% ni tashkil etadi. Kul tarkibida xlor, oltingugurt, natriy elementlari ko’proq uchraydi. O’zbekiston hududidagi sho’rlangan tuproqlar maydoni. Hozirgi vaqtda Yer sharining turli hududlarida tez sur’atlar bilan yuzaga kelayotgan sho’rlanish jarayonlarini o’rganish muhim dolzarb masalalardan hisoblanadi. O’zbekistonda tarqalgan sho’rlangan tuproqlarning turli xossa-xususiyatlarini hamda unumdorlik ko’rsatkichlarini sho’rlanish jarayonlari ta’sirida o’zgarishi bir qator olimlar tomonidan o’rganilgan bo’lib, ularning ishlarida sho’rlangan tuproqlarning genezisi va meliorasiyasiga oid umumiy muammolar o’rganilgan, shu bilan birga tuproqlardagi suv hamda tuzlar harakatining barcha mexanizmlari va umumiy qonuniyatlari ochib berilgan. Bularga misol qilib L.T.Tursunov va b., 1972, 1990, 2008; Uzoqov va b., 2008; M.U.Umarov, 1974, 1975; A.M.Rasulov, 1976; A.U.Axmedov va b., 1984, 1994; Ye.I.Pankova va b., 1987, 1996; A.A.Tursunov, 1987; S.A.Abdullayev va b., 1995, 1997; M.M.Tashkuziyev, 1996, 2000; T.X.Xojiyev va b., 1997; I.Turapov va b., 2000, 2001; Kurvantayev va b., 2000; I.A.Yamnova va b., 2007, 2008; X.E.Yuldasheva, 2008 va boshqalarni ko’rsatish mumkin. Ma’lumki, so’nggi yillarda O’zbekiston hududida tabiiy komponentlarning, shu jumladan tuproqlarning ham ekologik holati yomonlashuvi kuchli darajada kuzatilmoqda. Sug’orish va sho’r yuvish me’yorlarining oshishi sizot suvlari sathining ko’tarilishiga olib kelmoqda va bu o’z navbatida tuproq sho’rlanishining asosiy sabablaridan biriga aylanmoqda. Shu bois, arid mintaqa sho’rlangan tuproqlarining unumdorlik holatini hozirgi sharoitlarda o’rganish tuproqshunoslik fanining muhim hayotiy muammolaridan biri hisoblanadi. O’zbekistonda sug’oriladigan sho’rlangan tuproqlar turli gorizontal-kenglik zonalarida uchraydi: janubiy (Surxondaryo, Qashqadaryo, Buxoro viloyatlari), markaziy (Farg’ona vodiysining ko’p tumanlari, Mirzacho’l, Jizzax, Samarqand viloyatining ayrim tumanlari) va shimoliy (Xorazm, Qoraqalpog’iston Respublikasi). Bu yerlarni sho’rhokli va sho’rhoksimon tuproqlar tashkil etadi. Bulardan tashqari tuproq singdirish kompleksida singdirilgan natriy yoki magniyning miqdorlari yuqori bo’lgan, agrofizikaviy xossalari o’ta yomon sho’rtobsimon tuproqlar ham uchraydi (Buxoro, Qashqadaryo viloyatlari, Qoraqalpog’iston Respublikasi) O’zbekistonning ko’p tuman va viloyatlarida tuproqdagi sulfatlar miqdori ko’p holatlarda xloridlardan ancha yuqori, tabiiyki sho’rlanish xlorid-sulfatli yoki sulfatli. Buxoro viloyatining tumanlarida va Farg’ona vodiysida tuzlar tarkibini asosan sulfatlar tashkil etib, xloridlar juda kam miqdorda uchraydi, shu bois bu yerlarda tuproq sho’rlanish tipi sulfatli. Boshqa ayrim tumanlarda sulfat-xloridli va kam holatlarda xloridli sho’rlanish tiplari uchrab turadi. Sug’oriladigan tuproqlarning ayrim qismlarida gidrokarbonatli chuchuk grunt suvlari yer yuzasiga yaqin joylashgan maydonlarda sho’rlanishning o’ziga xos magniy karbonatli turi aniqlangan bo’lib, ular Samarqand, Farg’ona va Toshkent viloyatlarining qator tumanlaridagi o’tloqi-botqoq tuproqlarida uchrab, ko’pgina maydonlarni egallagan. Suvda eruvchi tuzlarning yuqori harakatchanligi bois sug’oriladigan sho’rlangan tuproqlar maydonlari doim o’zgaruvchan. Tabiiy va xo’jalik omillari sharoitlariga bog’liq ravishda ular nisbatan qisqa vaqt ichida ortishi yoki kamayishi va bir vaqtning o’zida sho’rlanganlik darajalari kuchayib yoki pasayishi mumkin. Sug’oriladigan tuproqlar sho’rlanganlik darajasiga qarab 4 ta asosiy guruhga - sho’rlanmagan, oz sho’rlangan, o’rtacha sho’rlangan, kuchli sho’rlangan va sho’rhoklarga bo’linadi. Sho’rlanish darajasi asosan tuproqning sho’rlanish ximizmidan kelib chiqqan holda aniqlanadi. Turli tipda sho’rlangan tuproqlar uchun tuzlar miqdorining maqbul chegarasi quyidagi jadvalda keltirilgan (50-jadval). 50-jadval Tuproqlarning ximizmi bo’yicha sho’rlanganlik darajasi (xloridli sho’rlanish tipidagi tuproqlar uchun) Sho’rlanganlik darajasi 0-100 sm li qatlamdagi tuzlar miqdori quruq qoldiq shu jumladan xlor Sho’rlanmagan < 0,3 < 0,01 Kuchsiz sho’rlangan 0,3 - 1,0 0,01 - 0,05 O’rtacha sho’rlangan 1,0 - 2,0 0,05 - 0,10 Kuchli sho’rlangan 2,0 - 3,0 0,10 - 0,15 Sho’rhoklar > 3,0 > 0,15 Birinchi zona - katta nishablik va yillik atmosfera yog’in-sochinlari ko’p bo’ladigan (500-600 mm) tog’ oldi baland yerlaridan iborat. Bu yerlarda suvni o’zidan yaxshi o’tkazuvchi, mayda tosh, shag’al, qum qatlamlari yer yuzasiga yaqin (1,5-2,0 m) joylashgan. Grunt suvlari chuchuk bo’lib, yer yuzasidan 10-30 m va undan ham past chuqurlikda joylashib, o’zining nihoyatda yuqori tezligi (sutkasiga 100 metr atrofida) bilan farqlanadi. Tuproq qatlamlari va grunt suvlarida nishablikning kattaligi tuproq-gruntlarning suv o’tkazuvchanligining yuqori bo’lishi va grunt suvlarining oqimining yuqori darajada ta’minlanganligi sababli bu yerlarda sho’rlanish sodir bo’lmaydi, barcha pastki gidrogeologik zonaga oqizib yuvilib ketiladi, shu bois birinchi zona yerlari meliorativ qulay yerlar hisoblanib, sho’rlanishga va botqoqlanishga moyil emas. Ikkinchi gidrogeologik zona (yer osti suvlarining yer ustiga sizib chiqish zonasi) - quyi, pastki chegaralaridan boshlanib, pastki uchinchi zona oraliqlaridagi nishabi nisbatan kamroq maydonlarni egallaydi. Tuproqning ustki mayda zarrachali qatlami, qalin soz va og’ir qumoqli mexanik tarkibga ega. Grunt suvlari o’z yo’nalishida og’ir tarkibli qatlamlarga duch keladi va ular qarshiligiga uchrab siqilish sharoitida joylashadi. Bu suvlar yer yuzasiga yaqin (0,5-2,0 m) ko’tarilishi yoki sizib chiqish mumkin. Grunt suvlari oqimining sekinligiga qaramasdan (sutkasiga 10 metr atrofida) chuchuklik darajasini saqlab qolgan (tuzlar miqdori 0,2- 0,4 g/l), shu bois tuproqlar deyarli sho’rlanmaydi, faqat botqoqlanish jarayoni yuz berishi mumkin. Zonaning quyi qismlarida, grunt suvlari harakatining susayishi va mineralizasiyasining ortishi (1,5-2,0 g/l va undan ortiq) tufayli tuproqlarda sho’rlanish jarayonini kuzatish mumkin. Meliorativ tadbirlarning kam ishlatilishi yoki uni butunlay yo’qligi oqibatida sug’oriladigan tuproqlar sho’rlanishi asosan uchinchi zonada (tarqalib ketish) grunt suvlarining bug’lanish zonasida sodir bo’lishi mumkin. O’zbekiston hududidagi ana shu mintaqaga mansub maydonlar yer yuzasi nishabi kichik bo’lgan 0,0001-0,001 katta tekisliklar kengliklaridan tashkil topgan. Bu yerlarning iqlimi quruq va jazirama, yillik bug’lanish (600-1200 mm) atmosfera yog’inlaridan (100-300 mm) bir necha barobar yuqori. Tuproq-gruntlar deyarli og’ir mexanik tarkibli bo’lib, suv ko’tarish qobiliyati nisbatan baland. Qum-shag’al yotqiziqlari chuqur joylashgan (10-30 m va ko’p). Grunt suvlari sho’rlangan (minerallashgan) va yer yuzasiga yaqin joylashgan. Ularning yer osti tabiiy oqimi juda sekin (kam) ifodalangan yoki butunlay oqimsiz. Tabiiy sharoitning mana bunday majmuidan kelib chiqib, sho’rlangan grunt suvlari katta miqdorda bug’lanishga sarflanadi. Bunday holatda suvlar doimiy bug’lanib turadi, tuzlar esa asta-sekin to’planib tuproqni sho’rlantiradi. Havo quruq va uning harakati qancha yuqori, tuproqning suv ko’tarish qobilyati kuchli (yuqori), grunt suvlarining joylanishi yer yuzasiga qancha yaqin va uning mineralizasiyasi yuqori bo’lsa, tuproq sho’rlanishi jarayoni shunchalik kuchli (jadal) kechadi. O’zbekistonda sho’rlangan va sho’rlanishga moyil yerlar Farg’ona vodiysida, Mirzacho’lda, Buxoro viloyatida, Amudaryo quyi qismlarida katta maydonlarni egallaydi. To’rtinchi zona (qayir) yerlarining meliorativ holati turlicha bo’lishi mumkin. Grunt suvlari chuchuk bo’lgan hududlarda (Chirchiq, Angren, Zarafshon, Norin, Qoradaryo bo’ylarida) qayir yerlar sho’rlanmagan, biroq ayrim joylar botqoqlashgan. Grunt suvlari minerallashgan (yer yuzasiga nisbatan yaqin joylashgan - 1,5-2,5 metrgacha va oqimi sust, masalan, Sirdaryoning chap sohili) maydonlarda qayir yerlar sho’rlangan va meliorativ tadbirlar o’tkazishni taqazo etadi. Tuproq va uning qatlamlarida tuzlarning to’planishiga bir qancha omillar ta’sir etadi. Tuzlar hosil bo’lishining asosiy manbalari atmosfera yog’in-sochinlari, tuproq-grunt suvlari, tuproq hosil qiluvchi ona jinslar, nihoyat oqar suvlar harakatining sustligi, tuzlarning dengizdan quruqlikka shamol ta’sirida kelib qo’shilishi (impulverizasiya), o’simliklar, sug’orish suvlari va boshqalar tuz to’plovchi manbalardan hisoblanadi. Tajriba nuqtai nazaridan olib qaraganda oqar suvlar yoki grunt suvlari bilan birgalikda tuproqqa kelib to’planadigan tuzlar alohida ahamiyatga molikdir. Tuzlarning suv bilan kelib tuproqqa tarqalishi ko’proq quyidagi mahalliy tabiiy sharoitlarga: joyning relyefi va geologik tuzilishiga, tuproq gruntining suv o’tkazadigan (filtrlash) xossalari kabilarga bog’liqdir. Tuproq tarkibida tuzlarning tarqalishi va to’planishida iqlimning roli. Tuproqda tuzlarning to’planishi ko’pincha issiq va quruq iqlimli hududlarga xos bo’lib, Markaziy Osiyoda, jumladan O’zbekistonda keng tarqalgandir. Bunga sabab quruq va issiq o’lkalarda atmosfera yog’in-sochinining kamligi tufayli yerning chuqur qatlamlarigacha namlanmasligi, grunt suvlarining tuproq yuzasiga yaqin joylashganligi va parlanishning nihoyatda ko’pligidir. Parlanishning miqdori iqlimiy sharoitlarga bog’liq ravishda ikki xil ko’rinishda bo’ladi. Birinchidan erkin suv yuzasidan parlanish, ikkinchidan tuproq yuzasidan parlanish. Quyida keltirilgan jadvaldan ko’rinib turibdiki, shimoldan janubga qarab yurgan sari bug’lanish ortib borishini ko’ramiz, shunga mos ravishda parlanish ham bir me’yorda oshib boradi (51-jadval). 51-jadval Har xil zonalardagi namlikni bug’lanishi va parlanishi (mm) Zonalar Bug’lanish Parlanish Tundra 200-300 70-120 Tayga 300-600 200-300 Aralash o’rmon 400-850 250-430 Dasht 600-1100 240-550 Chala cho’llar 900-1000 180-200 Cho’llar 1500-2000 50-100 Subtropik 800-1300 300-750 V.A.Kovdaning ta’riflashicha, atmosferadan tushadigan yog’in-sochin o’simliklar qoplami va sizot suvlarning yer yuzasiga uzoq-yaqin joylashganligiga qarab parlanish shimoldan janubga tomon iqlimni quruqlasha borishi bilan orta boradi. Dasht va o’rmon-dasht zonasida sho’rxok va sho’rxoklashgan tuproqlar, sho’rlangan gruntlardan yoki yer osti suvlari chuqur joylashmagan, minerallashgan (1,5-2,5m) sizot suvlaridan paydo bo’ladi. Qo’riq dasht zonasida esa, tuproqlarning sho’rlanishi yog’ingarchilikni ozligi va uning yil davomida bir xilda tarqalmasligidan va bahor, yoz oylarining uzoq davom etishidan va nihoyat, atmosferadan tushadigan yog’in yerning chuqur qatlamlarini namlatmasligidan hosil bo’ladi. Bunday sharoitda ko’proq solodlashgan tuproqlar paydo bo’ladi. Sho’rlangan va solodlashgan qatlamlar yer yuzasidan uncha chuqur joylashmagan bo’lib, sizot suvining kapillyar rejimi tipi ostida dasht zonasiga qaraganda ko’proq tuz to’planadi. 52-jadval Turli landshaftli mintaqalarda tuzlarning tarqalishi Landshaft mintaqala ri Yog’in- sochinlarni ng o’rtacha yillik miqdori, mm Yillik o’rtacha bug’lanis h, mm Quruq davrlarda gi havoning nisbiy namligi, % Grunt suvlarin i eng yuqori mineral i- zasiyasi , g/l Tuproqda gi yengil eruvchi tuzlarning miqdori, % Tuproqd a tarqalga n tuzlar Cho’l 100 2000 - 2500 20 200- 350 25-50 NaCl, KNO3, MgCl2, MgSO4, CaSO4, CaCl2 Yarim cho’l 200-300 1000 - 1500 20-30 100- 150 5-8 NaCl, Na2SO4 CaSO4, MgSO4, Dasht 300-450 800 - 1000 35-40 50-100 2-3 Na2SO4, Na2CO3 NaHCO 3 O’rmon- dasht 350-500 500-800 40-45 1-3 0,5-1 NaHCO 3 Na2CO3 Namlik birmuncha yuqori bo’lgan iqlim sharoitlarida kam eriydigan tuzlar to’plangani holda suvda ko’proq eriydigan tuzlar chuqur qatlamlarga, ona jins va grunt suvlarigacha yuvilib ketadi. Qurg’oqchilik ortgan sari suvda ko’proq eriydigan tuzlar to’plana boshlaydi. Kuchsiz sho’rlanishning boshlang’ich davrida soda tuzi ko’proq to’plana boshlaydi. Sho’rlanish kuchaygan sari birinchi o’rinni sulfatlar, undan keyin xloridlar egallaydi. Cho’l zonalarida tuproqlar sho’rlanishiga kuchli ta’sir ko’rsatuvchi omillardan biri shamoldir. Bu zonalar yoz oylari shamol rejimi bilan bog’liq bo’lib, yer ustki qismini qurishi, chang hamda tuzlarning uchirib olib ketishi bilan xarakterlanadi va tuproq shamol eroziyasiga uchraydi. Tabiatda elementlarning geoximik aylanishida, ayniqsa tuproqlarning sho’rlanishida shamolning ta’siri kattadir. Shamol orqali tuzlar chang va mayda zarrachalar bilan dengizlardan olib kelinib, shamol pasayganda yoki yomg’ir yoqqanda ular tuz jamg’armasi hisobida ma’lum yerlarda yig’iladi. F.Klarkning ma’lumotlariga qaraganda, har yili yerga atmosferadan 2 t dan 20 t gacha natriy xlorid tushar ekan. Shulardan eng ko’pi dengiz oldi hududlarga to’g’ri keladi. Misol tariqasida Orol dengizini ko’rsatish mumkin. Olimlar keltirilgan ma’lumotlarga ko’ra, Orol bo’yi maydonlariga har yili dengizdan 170- 800 kg/ga tuzlar shamollar olib kelib yotqiziladi. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, tuproq qatlamlarida tuzlarni to’planishi va aralashishida joyning iqlimiy sharoiti katta rol o’ynaydi. Shuning uchun har bir joyning iqlimiy sharoitlarni hisobga olgan holda yangi yerlarni o’zlashtirish, uning hosildorligini meliorativ nuqtai nazardan oshirish, xamda agrotexnikaga tayangan holda tuproqlarni sho’rlanishiga yo’l qo’ymaslik lozim. Ma’lumki, tuproq unumdorligini pasaytiruvchi salbiy omillardan biri – bu sho’rlanish jarayoni hisoblanadi. Olib borilgan ko’p sonli tajribalar natijasiga ko’ra, hatto kam sho’rlangan yerlarda ham asosiy qishloq xo’jalik ekinlari hosildorligining sezilarli darajada kamayishi kuzatilgan. Bu jarayonning jadallashib davom etishi yerlarni qishloq xo’jalik ekinlari uchun yaroqsiz holga olib kelishi mumkin. Aynan mana shu muammoni o’rganish ko’pchilik tadqiqotchilarning e’tiborini o’ziga jalb qilmoqda. Tuzlarning o’simliklarga ko’rsatadigan ta’siri ko’pgina tadqiqotchilar tomonidan o’rganilgan. Ma’lumki, tuproqdagi tuzlarning o’simliklarga bo’lgan zararlilik darajasi har xil bo’lib, ular uchun eng zararlisi va xavfligi soda (Na2CO3) hisoblanadi. Soda suvda erib natriy ishqorini (NaOH) hosil qiladi va bu tuz o’simliklarga zaharli ta’sir etadi. U ildizlarni kesib, ularni qoraytirib, nobud qiladi. Xlor tuzlari ham juda zararli, sulfat tuzlari esa nisbatan kamroq zararli hisoblanadi. Qiyin eruvchi tuzlar (SaSO4, CaCO3) ning yuqori miqdorlari ham o’simliklar uchun zararsiz. Sho’rlangan tuproqlarda natriy va magniyning oson eruvchi tuzlari ko’proq uchraydi. Ularning qiyosiy zararliligini quyidagi raqamlar nisbati bilan joylashtirish (belgilash) mumkin (Axmedov va b., 2002): Tuzlar Na2CO3 NaCl MgSO4 NaHCO3 Na2SO4 Zararlilik darajasi 10 5-6 3-5 3 1 Tadqiqotlar natijalari tuzlarning o’simliklarga ko’rsatadigan salbiy ta’siri sulfat-xloridli tipdagi sho’rlangan tuproqlarda xlorid-sulfatli sho’rlanishga qaraganda birmuncha ko’proq ekanligini ko’rsatadi. Xloridli sho’rlanishda esa sulfatli sho’rlanishga nisbatan juda yuqoriligi isbotlangan. Tuzlarning suvda erish jarayoni qattiq modda yuzasiga ikki qutbli (dipol) suvning ta’sir etishdan boshlanadi. Agar suvninng dipol (ikki qutblilik) vaqti atomlar, ionlar va molekulalarning ushlab turuvchi kristal reshetkasidan yuqori bo’lsa, u holda ular qattiq moddadan ajralib eritmaga o’tadi. Tuzlarning eruvchanligi ularning suvda erigan modda va gazlarning tabiatiga, haroratiga va bosimiga bog’liq bo’ladi. Suvda xloridlar ko’proq (yaxshiroq) erisa sulfatlardan MgSO4 tuzi yaxshi eriydi, Na2SO4 va K2SO4 tuzlari kamroq, CaSO4∙2H2O (gips) juda yomon eriydi. Haroratning ortishi bilan bir qator tuzlarning eruvchanligi (MgCl2, CaCl2, MgSO4, Na2SO4) ortadi, gipsning eruvchanligi haroratga deyarli bog’liq bo’lmaydi. Na2SO4 tuzining eruvchanligi 00 dan 100 gacha haroratda past, 300gacha ortganda kam hollarda eruvchanligi ortadi. Keyinchalik esa butunlay o’zgarmaydi. Tuzlarning suvda eruvchanligi SO2 miqdoriga ham bog’liq. Agar tuproq havosida 0,2% SO2 bo’lsa SaSO3 ni eruvchanligi odatdagi (SO3 - 0,03%) ga nisbatan 15 marta ortadi. Bir qancha tuzlar ishtirokida tuzlarning eruvchanligining kamayishi kuzatilgan. Tuproq eritmasida NaCl ning yuqori miqdori qayd etilganda gipsning eruvchanligi keskin ortadi va u kapillyar suvlar orqali yuqoriga ko’tarilib, natijada tuproqning ustki qatlamida gipsning to’planishi sodir bo’ladi. MgCl2 tuzining eruvchanligi CaCl2 ishtirokida keskin kamayadi. Huddi shunday holatni CaSO4 tuzining Na2SO4 va MgSO4 ishtirokida kuzatish mumkin. SaSO3 ning eruvchanligi NaCl ishtirokida tahminan 22 martaga, Na2SO4 ning ishtirokida esa 50 martaga ortadi. MgCO3 ning eruvchanligi NaCl ishtirokida 4 marta, Na2SO4 ishtirokida esa 5 marta ortadi (Gafurova va b., 2003). Eritmaning ma’lum bir konsentrasiyasida tuzlar kristall modda shaklida cho’kmaga tushadi. Tuzlarning cho’kmaga tushishi boshlangan konsentrasiya ko’rsatkichi haroratga, bosimga va boshqa tuz va gazlarning ishtirok etishiga bog’liq bo’ladi. Ko’p komponentli eritmalardan tuzlarning cho’kmaga tushish (ketma- ketligi) ularning erish darajasiga bog’liq. Kuchsiz eriydigan tuzlar pastroq, yaxshi eriydigan tuzlar esa yuqori konsentrasiyada cho’kmaga tusha boshlaydi. Tuzlarning cho’kmaga tushishining umumiy qonuniyatlari quyidagi qatorlar bilan ifodalanadi, ya’ni kationlar quyidagi tartib bo’yicha cho’kmaga tushadilar: Si - Fe - Ca - Mg, Ca - Mg - K, Na - K - Mg CO3 SO4 Cl anionlar esa: CO3 - SO4 - Cl. Tuzlarning eruvchanligiga va ularning eritmadan cho’kmaga tushishi suv ushlovchi gruntlar va tuproqlarning xossalariga, jumladan, mexanik tarkibi, suv xossalari, singdirilgan asoslar tarkibi, pH, SO2 karbonatlar va boshqalarga katta ta’sir ko’rsatadi. Shuningdek, u o’simliklardagi qator biokimyoviy va fiziologik funksiyalari, ularning suv va oziqlanish rejimlari va ildiz sistemalari holatini buzilishiga olib keladi. Tuzlar ta’sirida fotosintez jarayonlari jadalligi, o’simliklarning nafas olishi pasayadi, modda almashinishi susayadi, organik moddalarning to’planishi kamayadi. Tuzlarning o’simliklarga zararli ta’siri urug’ chigit unib chiqish fazasidan ko’rina boshlaydi. Tuproq sho’rlanganligi yuqori darajada bo’lganda urug’lar unib chiqishi ancha davrga kechikadi. Urug’ yaxshi o’sishi zarur bo’lgan namlikni o’zlashtira olmaydi. Shu bois urug’larning unib chiqish energiyasi kamayadi yoki urug’ butunlay unib o’smaydi. Natijada ekinlarning yakka-dukka o’sib chiqishi kuzatiladi, o’simliklarning gektar hisobidagi soni kamayadi, tuproq yuzasida sho’r dog’lar paydo bo’ladi, o’simliklarning nobud bo’lishi kuzatiladi. Tuproq sho’rlanishi qishloq xo’jalik ekinlarining ildizlariga ham salbiy ta’sir ko’rsatadi. Tuz zaxiralarining katta miqdori ildizlarning pastki qatlamlarga o’tishini kechiktiradi. Sho’rlangan tuproqlarda o’simliklar tomonidan suv o’zlashtirilishi sekinlashadi va transpirasiyaga sarf qiladigan suvning miqdori kamayadi. Tuproqdan o’simliklarga suv oziqa moddalari bilan ularning ildiz va barglarining so’rish kuchi ta’siri ostida o’tiladi. So’rish kuchi o’simliklarning hujayra shirasi so’rish bosimi tufayli sodir bo’lib, u o’simliklarda bir xil emas. Masalan, bir qator sabzavot va poliz ekinlari uchun, jumladan bodringlarda so’rish kuchi bor-yo’g’i 2- 5 atm., sho’rlanmagan tuproqlardagi g’o’za 10-15 atm., sho’rlangan tuproqlardagi 15-25 atm. Tuproqlarda yana suv ushlab turuvchi kuchlar mavjud bo’lib, bu kuchlar katta oraliqda o’zgarib turadi. U tuproqda qancha tuz ko’p bo’lsa, nam kam bo’lsa, shuncha katta bo’ladi. Sho’rlanmagan tuproqlarda namlik 9,4 % bo’lsa, bu kuch 20 atm. ni va kuchsiz sho’rlangan tuproqlarda 35 atm. ni va kuchli sho’rlangan tuproqlarda 143 atm. ni tashkil etadi. Tuproqning suv ushlab turuvchi kuchi va o’simliklarning so’rish kuchi ko’rsatkichlarining nisbati o’simliklarning suv bilan ta’minlanishini aniqlaydi. Agar tuzli eritma konsentrasiyasi va tuproq eritmasining so’rish bosimi yuqori bo’lsa o’simliklar suvni o’zlashtira olmaydi yoki juda oz miqdorda o’zlashtiradi. Bunday hollarda tuproqda namlikning bo’lishiga qaramay o’simliklarning nobud bo’lishi (nimjon o’sishi), ularning o’sish va rivojlanishini susaytiruvchi “fiziologik quruqlik” sodir bo’ladi. Sho’rlangan tuproqlarda mineral oziqlanishning buzilishi sodir bo’ladi. Bu holat o’simliklarning qator muhim oziqa elementlarining yetarli darajada o’zlashtira olmasliklari (kalsiy, fosfor, marganes, temir) va aksincha zararli elementlarning (xlor, natriy, magniy) ko’plab o’zlashtirilishi bilan ifodalanadi. Kuchli sho’rlangan tuproqlardagi o’simliklarda xlor miqdori me’yoridan 3-4 marta, natriy 5-10 marta ortib ketishi mumkin. O’simliklarda tuzlarning katta miqdorda to’planishi, ularni tuzlar bilan zaharlanishiga olib keladi. Tuproqdagi tuzlarning yuqori konsentrasiyasidan o’simliklarning zaharlanishi asta-sekin ortib boradi, barglarning so’lishi va nihoyat qurishi boshlanadi. Ko’p holatlarda barglari sarg’ayadi, ularda tuzli dog’lar paydo bo’ladi. Bunday barglar keyinchalik to’kilib ketadi. Ayrim hollarda o’simliklarning jabrlanishi (zaharlanishi) tuzlarning bevosita emas, balki bilvosita ta’siri ostida tuproq fizikaviy xossalarining yomonlashuviga va tuproq eritmasidagi ishqoriylikning ortib ketishiga sabab bo’luvchi tuproqning singdirish kompleksidagi singdirilgan natriydan hosil bo’lgan soda hisobiga sodir bo’lishi mumkin. Tuzlarni o’simliklarning biokimyoviy va fiziologik jarayonlariga hamda tuproqning fizik-kimyoviy xossalariga ko’rsatadigan zararli ta’siri, oxir oqibatda o’simliklarning yomon o’sishi, ularning rivojlanish fazalarining kechikishi, unumdorlikning pasayishi va qishloq xo’jalik ekinlari hosildorligining kamayishini belgilaydi. Ma’lumki, kuchsiz sho’rlangan tuproqlarda paxta hosildorligi sho’rlanmagan tuproqlarga qaraganda 10-15, o’rtacha sho’rlangan tuproqlarda 30-35, kuchli sho’rlangan tuproqlarda 60-65 % ga va undan ham ortiq kamayadi. Sho’rlangan tuproqlar ekinlar hosildorligining nafaqat miqdoriga, balki sifatiga ham ta’sir ko’rsatadi. Tuproqning sho’rlanish darajasini ortib borishi bilan o’simliklar sifati yomonlashib boradi. Jumladan, paxtaning tola uzunligi kamayadi, bir tekislik darajasi yomonlashadi va tolaning mustahkamligi (qattiqligi) pasayadi. Sho’rlangan tuproqlar kartoshka mevasi sifatini ham yomonlashtiradi. Lekin shular bilan bir qatorda, ayrim o’simliklarda tuproq sho’rlanishining kamroq miqdori mahsulotlar sifatini yaxshilaydi. Masalan, qovunlarda qand moddasi, g’alla ekinlarida oqsil moddasi ortadi, qand lavlagi, uzum mevalarida qand miqdori ko’payadi. Qishloq xo’jaligi ekinlarining tuzga chidamliligi. Qishloq xo’jalik ekinlarining tuzga chidamliligi deganda tuproqdagi va tuproq eritmasidagi tuzlarning o’simliklarga nisbatan ularning normal o’sishi va rivojlanishi uchun zarar yetkazmaydigan miqdori tushuniladi. Turli tuproq sharoitlarida o’suvchi o’simliklarning tuzga chidamlilik darajasi bir xil emas. Ular bir qator omillarga: o’simlik turlari va biologik xossalarga, aynan o’simliklar navi, o’simliklar yoshiga, tuproqdagi tuzlar tarkibiga, oziqa moddalari va namlikka, ayniqsa tuproqdagi organik moddalar miqdoriga bog’liq. Madaniy o’simliklar, umuman olganda sho’rga chidamsiz yoki kam chidamliligi bilan xarakterlanadi, ular ichida dukkakli ekinlar (mosh, loviya, no’xat) tuzga juda kam chidamli hisoblanadi. Ayrim o’simliklar tuzga o’ta chidamli, masalan, lavlagi (qand lavlagi, osh lavlagi, yem sifatida ishlatiladigan hashaki lavlagi), oq jo’xori. Nisbatan sho’rga chidamli ekinlarga paxta, ayniqsa uning ingichka tolali navlari (Gossipium barbadense L) o’rta tolali navlarga (Gossipium hirsitum L) nisbatan sho’rga chidamli hisoblanadi. Sho’rga chidamlilik o’simliklarning yoshiga qarab o’zgarib turadi. Tuzning o’simliklarga dastlabki ta’siri, urug’larning unib chiqishi, nihollarning o’sishi va vegetasiyaning boshlanish davrlariga to’g’ri keladi. O’simliklar uchun nisbatan zararsiz bo’lgan sulfat tuzlari ko’p bo’lgan tuproqlarda (Farg’ona vodiysi, Buxoro viloyati) ekinlarning tuzga chidamliligi yuqoriroq, xlor tuzlari ko’p bo’lgan tuproqlarda esa kamroq. O’simliklarning sho’rga chidamliligini belgilovchi muhim omil bu – tuproq namligi hisoblanadi. Tuproqlarda tuzlar tarkibining bir xilda bo’lishiga qaramay, o’simliklarning tuzga chidamliligi tuproq namining ortib borishi bilan ko’payadi, chunki bu vaqtda tuproq eritmasining konsentrasiyasi ortadi. O’simliklarning tuzga chidamliligi borasida tuproqdagi oziqa moddalarning miqdori ham ahamiyatga ega. Yuqori unumdor tuproqlarda va dalalar organik moddalar bilan o’g’itlanganda o’simliklar tuzlarning salbiy ta’siriga kamroq duchor bo’ladilar. Biroq, yuqori darajada sho’rlangan tuproqlarga katta normalarda mineral o’g’itlarni bir tomonlama solish foyda keltirmaydi. Aksincha, zarar keltirishi mumkin, chunki buning natijasida tuproq eritmasining yuqori konsentrasiyasi yanada ortib ketishi mumkin . O’simliklarning sho’rga chidamlilik darajasiga ularning o’sish va rivojlanish davri hamda muhit sharoitlarining ta’siri kattadir. Tuproq sho’rlanishining mavsumiy tiklanishini takrorlamaslik va barcha dala ekinlaridan, shu jumladan tuzga kam chidamli o’simliklardan yuqori hosilni ta’minlash uchun xlor ionining miqdori 0,01 % dan katta bo’lmasligi kerak. 53-jadval O’simliklarning tuzga chidamliligi va ular vegetasiya davrining birinchi bosqichlarida normal o’sishi uchun tuproqdagi xlorning me’yoriy miqdorlari Tuzga chidamlilik darajasi Qishloq xo’jalik ekinlari Tuproqdagi xlor miqdorining chegarasi, % Tuproq eritmasining xlor bo’yicha konsentrasiyasi, g/l Juda kam Beda, mosh, loviya, no’xat 0,008-0,01 0,42-0,53 Kam Bug’doy, arpa, makkajo’xori 0,01-0,015 0,53-0,79 O’rtacha Paxta, shabdar 0,015-0,02 0,79-1,05 Yuqori Lavlagi, oq jo’xori 0,03-0,04 1,58-2,10 Baland Kungaboqar 0,04-0,06 2,10-3,16 Poliz va sabzavot ekinlarining tuzga chidamliligi ham turlicha. Bu xil ekinlardan bodring, pomidor, tarvuz tuzga juda kam chidamli; karam, qovunlar ko’proq chidamli hisoblanadi. Mevali daraxtlar (urug’li mevalar) ichida olma va nok tuzga kamroq chidamli. Danakli mevalar (o’rik, olcha, tog’olcha) tuzga ancha chidamli, ayniqsa eng ko’p chidamli mevalardan - uzum hisoblanadi. Shuningdek, turli tuman va mintaqalarda ularning tabiiy sharoitlari, tuproq qoplami xarakteri, qishloq xo’jalik ekinlarining normal o’sishi uchun tuproqlardagi tuzlar miqdori normalari (me’yorlari) turlichaligini ta’kidlash zarur (54-jadval). 54-jadval Tuproqlardagi tuzlar miqdori normalari Hududlar Tuzlarning me’yoriy miqdori, % Quruq qoldiq Sulfat ioni Xlor ioni Mirzacho’l 0,25-0,30 0,10-0,15 0,008-0,01 Farg’ona vodiysi, Buxoro viloyati 0,75-1,00 0,30-0,40 0,01-0,0015 Qoraqalpog’iston Respublikasi, Xorazm viloyati 0,30-0,50 0,20-0,25 0,03-0,04 Farg’ona vodiysi va Buxoro viloyatlari tuproqlarida tuzlarning yuqori me’yoriy miqdori (0,75-1,0 % gacha) bu viloyatlar tuproqlardagi tuzlar tarkibida sulfat tuzlarining o’simliklar uchun kam zararli tuzlarning ko’p bo’lishi bilan, xlorning yuqori me’yoriy miqdorining Xorazm va Qoraqalpog’iston rayonlarida ko’p bo’lishi esa (0,03-0,04 % gacha) bu rayonlarlar tuproqlari va grunt suvlarida tuzlarning toksik (zaharli) ta’sirini susaytiruvchi kalsiy kationining ko’p miqdorda bo’lishi bilan bog’liq. Qishloq xo’jaligini yanada rivojlantirish, ekinlarning hosildorligini oshirish bo’yicha vazifalarni bajarish uchun tuproqning sho’rlanishiga va botqoqlanishiga qarshi kurash tadbirlarini amalga oshirishning ahamiyati kattadir. Sho’rlanish va sho’rhoklanish jarayonlarning oldini olishda avvalo shu hodisalarni keltirib chiqaruvchi quyidagi asosiy sabablarni bartaraf qilish kerak:  suv isrofgarchiligiga yo’l qo’ymaslik (chunki bu suvlar sizot suvlariga qo’shilib ularning sathini ko’tarilishiga sabab bo’ladi);  tuproq namligining bug’lanishini har taraflama kamaytirish;  yuza joylashgan sho’r yoki chuchuk sizot suvlari sathini pasaytirish. Tuproq yumshoq va mayda donador holatda bo’lsa, undan namlik kamroq bug’lanadi, ekinlarning tezroq rivojlanishi uchun sharoit yaratib beriladi. Bunday natijalarga erishish uchun ixota o’rmon polosalarini o’tkazish, g’o’za-bedani almashlab ekish, ekin ekishning rasional agrotexnikasidan foydalanish zarur. Shunday qilib, tuproq holatini yaxshilash uchun odatda bitta tadbirdan emas, balki kompleks meliorativ tadbirlar tizimidan foydalanish lozim. Har bir hudud uchun qo’llaniladigan tadbirlar tizimi shu yerning tabiiy va xo’jalik sharoitlarini hisobga olgan holda ishlab chiqilishi va amalga oshirilishi lozim. Ko’riladigan barcha tadbirlar ma’lum tartibda, o’z vaqtida va yuqori sifatli qilib amalga oshirilishi maqsadga muvofiqdir (Kamilov, 1985). Zarur meliorativ tadbirlarni aniqlashda yerdan unumli foydalanish katta ahamiyatga ega. Sug’oriladigan hududda yerdan foydalanish koeffisenti (YeFK) sug’oriladigan maydonning shu xo’jalik umumiy maydoniga bo’lgan nisbatini bildiradi. Masalan, xo’jalikning umumiy yer maydoni 3500 ga, sug’oriladigan maydoni 2600 ga desak, 2600 YeFK =  = 0,74 % ga teng bo’ladi. 3500 YeFK qiymati turli hududlarning tabiiy va xo’jalik sharoitlariga qarab har xil: 0,3-0,4 dan 0,6-0,85 gacha va undan ham katta bo’ladi. Sug’oriladigan yerlar orasida sug’orilmaydigan yerlar bo’ladi. Shu sug’orilmaydigan yerlarga sug’oriladigan yerlardan sizot suvlari oqib boradi. Shuningdek, sho’r yuvish jarayonida ham sug’oriladigan yerlarning sho’rini ketkizish ancha oson bo’ladi. Bu yerlar sho’rlanishga uncha moyil bo’lmaydi. Yerdan foydalanish koeffisiyenti qancha katta bo’lsa, sizot suv oqimi ham shuncha kam - demak, sho’rlanishning oldini olish bo’yicha qilinadigan tadbirlar (suv-xo’jalik, agromeliorativ) ning zarurati ham katta bo’ladi. Sizot suvlari oqimi kuchsiz bo’lgan tumanlarda zovur qazimasdan sug’orish maydonlarini kengaytirish sizot suvlari sathini ko’tarilishiga, bu esa o’z navbatida yerlarning sho’rlanishiga sabab bo’ladi. Tuproqni yuvishga tayyorlash. Suvni oz sarflab ko’p tuzlarni yuvib yuborish uchun qator agrotexnik shartlarga rioya qilish zarur. Sho’r yuvishdan oldin dalani yaxshilab tekislab chiqish eng muhim shartlardan hisoblanadi. Agar sho’ri yuviladigan dalaning yuzi notekis bo’lsa, u yerni tekis va yetarlicha sho’rsizlantirib bo’lmaydi. Sharoitga qarab sho’r yuvish natijalari turlicha bo’ladi. Turlicha asosiy ishlov berishlar bilan birgalikda sho’r yuvish samaraliligi sho’r yuvish muddatiga bog’liqdir. Yerning sho’ri kechiktirib yuvilganda (fevral-mart oylarida) kuzgi shudgorlash o’zining samaradorligini ancha yo’qotadi. Bu holda paxta hosili ham shudgorlashgacha yuvilgandagiga qaraganda kam bo’ladi. Ikkinchi holda sho’r yuvish oldidan dalani g’o’zapoyadan tozalab olinadi, ham tuproq chizel bilan yumshatiladi. Paxta bir-necha marta terilgandan keyin tuproqning 20 oktyabr- 1-20 noyabrgacha bo’lgan muddatlarda sho’ri yuviladi. Sho’r yuvish uchun eski egatlar orqali suv quyiladi, suv sug’orilayotgan uchastkadan boshqa yoqqa tashlab qo’yilmaydi va mavjud sug’orish tarmoqlari (o’q ariqlar, muvaqqat ariqlar)dan bug’ot sifatida foydalaniladi. Demak, ekish oldidan sho’ri yuviladigan yerning iqlim sharoitiga va tuproq meliorativ xususiyatlariga qarab undagi tuzlar turi va miqdoriga qarab ishlov berish va sho’rini yuvish lozim. Sho’r yuvish muddati va usullari. Sizot suv sathi juda chuqur joylashgan paytda sho’r yuvish eng ma’qul davr hisoblanadi. Bunda suv oz sarf qilingani holda tuproq tuzlardan yaxshiroq tozalanadi va ekish vaqtiga kelib yanada sho’rsizlanadi. Sug’oriladigan yerlarda sho’r yuvish uchun eng yaxshi vaqt oktyabr, noyabr va dekabr oylaridir. Qishda sho’r yuvish ancha qiyinlashadi, (ayniqsa tuproq natriy sulfat tuzlariga boy bo’lsa) ko’pchilik rayonlarda esa bahorda sho’r yuvishning foydasi kam. Yetarlicha zovurlashtirilmagan va sizot suv sathi yuza joylashgan yerlar kechiktirib yuvilganda tuproq tuzlardan chuqurroq tozalanmaydi, yuvish ta’sirida ko’tarilgan suv sathi pasayishiga ulgurmaydi, oqibatda tuproqning ustki gorizonti sezilarli darajada qaytadan sho’rlana boshlaydi. Tuproqqa ishlov berish sifati yomonlashadi, natijada ekin siyrak bo’lib qoladi, yomon o’sadi, kechikib rivojlanadi, olinadigan hosil kamayadi. Shunday qilib, sho’r yuvish kechiktirilgani sari va u bahorga qoldirilganida sho’r yuvish samarasi kamaya boradi (Axmedov va b., 2002). Sho’r yuvishda asosan tuproqqa suv bostirib yuvish usuli har taraflama qo’llaniladigan usul bo’lib qoldi. Bunday usul bilan sho’r yuvishda uchastka muvaqqat ariqlar yordamida chek(pol)larga bo’lib chiqiladi. Jo’yaklarga suv muvaqqat ariqlardan beriladi. Sho’ri yuviladigan pollar turlicha kattalikda bo’lishi mumkin. Dalaning yuzi qanchalik yaxshi tekislangan, nishabi qanchalik kichik, suv singdiruvchanligi qanchalik katta, pol maydoni kichik va suv singdiruvchanligi oz bo’lsa, pol maydoni ham shuncha katta bo’lishi mumkin. Sho’r dog’larni yuvish va o’zlashtirish. Sug’oriladigan yerlarning meliorativ holati yomon bo’lgan ba’zi xo’jaliklardagi sho’r dog’lar umumiy ekin maydonlariga nisbatan 20-25 foizni tashkil etadi. Agar dog’larga qarshi kurash olib borilmasa, u yerlarda tuz to’planishi va sho’r dog’lar yanada ko’payishi mumkin. Yassi hamda chuqur dog’lar ko’pincha mexnik tarkibi og’ir, tuzilishi jihatidan zich tuproqlarda uchraydi. Bunday yerlarda ekin unib chiqmaydi, unib chiqqani ham sho’rhoq o’tlar orasida quriydi. Bunday sho’r dog’li yerlar tekis va ko’pincha bir metrli qatlami kuchli sho’rlargan bo’ladi. Do’ng dog’lar asosan mexanik tarkibi o’rtacha va yengil tuzilishga ega yumshoq tuproqli yerlarda uchraydi. Ularni odatda sho’rhoq o’tlar qoplagan bo’ladi, butunlay suv chiqmaydigan yoki qiyinchilik bilan chiqadigan baland yerlarga to’g’ri keladi. Bunday yerlarda tuzning ko’p qismi tuproqning ustki gorizontlarida bo’ladi. Ancha yengil, yumshoq tuproqlardagi do’ng dog’lar yer tekislash va sho’r yuvish yo’li bilan yuqotiladi. Tuproq sharoitiga, iqlim ko’rsatgichlariga ko’ra mexanik tarkibi yengil va o’rtacha bo’lgan dog’li tuproqlarning 0-100 sm qatlamida 0,10-0,20 va 0,20-0,30 xlor bo’lgan, umumiy sho’r yuvish normasi birinchi hol uchun 3000-5000 m 3-ga, ikkinchi hol uchun 5000-7000 m 3-ga, mexanik tarkibi og’ir va zich tuproqlarni yuvish normasi tegishlicha 4000-7000 va 7000-10000 m 3-ga gacha yetadi. Agar dog’lardan tashqari qolgan maydonlar ham ozgina sho’rlangan bo’lsa, unda yer tekislanib, o’g’itlanib bo’lgandan keyin pollarga bo’linadi. Sho’r yuvish dog’lar bor joydan boshlanadi. Ularning sho’rlanish darajasiga qarab bir necha marta suv beriladi, undan keyin oxirgi marta barcha maydon bo’ylab suv quyiladi va yaxshilab yuviladi. Sho’r yuvishdan keyin tuproqning sho’rsizlanishi ko’pgina omillarga - yog’ingarchilik, havo harorati, shamol ta’siri, tuproq xossalari, yuvilgan maydonlarga agrotexnik qarov va boshqalarga bog’liq bo’ladi. Yog’ingarchilikning kam bo’lishi, shamolning tez-tez va qattiq esishi, sizot suv sathining yuza joylashishi hamda uning yetarli darajada oqib keta olmasligi tuproqning qayta sho’rlanishiga imkon yaratadi. Sho’r yuvilgandan keyin yer yetilishi bilanoq uni boronalab qo’yish kerak. Shunda tuproq tez qurib ketmaydi, boronalash sifati yaxshilanadi. Yer boronalanganda o’t bosib ketmaydi, ekish oldidan ishlov berish sifati yaxshilanadi, sho’r bosmaydi va ekish vaqtigacha namlik saqlandi. Sug’oriladigan unumdor yerlarda sho’rlanish alomati ko’rinishi bilanoq, darhol profilaktik sho’r yuvish suvi berilishi kerak. Kuzgi shudgorlashdan keyin, qish va bahor yog’inlari tushishidan oldin mahalliy sharoitga ko’ra 1500-2000 m3/ga normada suv berilgani ma’qul. Sho’rhok yerlarni o’zlashtirish. Irrigasiya-meliorasiya va agrotexnika tadbirlari kompleksidan to’g’ri foydalanilganda sho’r yerlarni muvaffaqiyat bilan o’zlashtirish mumkin. Unda g’o’za, don ekish, yem-hashak yetishtirish shuningdek, bog’ va poliz barpo qilish oson. Yerlari o’zlashtirilayotgan ayrim rayonlarning tuproq - meliorativ sharoiti har xil. Ba’zi joylarda bir rayonning o’zida ham sharoit har xil bo’ladi, buni Mirzacho’l, Farg’ona yerlari misolida ko’rish mumkin. Mirzacho’lning janubiy tog’ oldi hududlari juda oson o’zlashtiriladi. Bu yerda sizot suv sathi juda chuqur joylashgan bo’lib, yaxshi oqib ketadi. Ammo Sirdaryo yaqin sharqiy qismida sizot suvi qiyinchilik bilan oqib ketadi, shuning uchun meliorativ tadbirlar tuproqlarning namiqishi va o’pirilishi natijasida Mirzacho’ldagi quriq yerlarning ko’p joylari cho’kadi. Soz tuproqli tekislikning ko’p sho’rlangan joylari asosan eski o’zan va pastliklarga (Yettisoy, Karoy, Sardoba, Sho’ro’zak pastligi) to’g’ri keladi. Sizot suv sathi turlicha, 3-5 m gacha va undan ham chuqurda joylashgan. Ular turli joyda turlicha minerallashgan bo’lib, quruq qoldig’i 10-20-40 g-l gacha yetadi. Bunday yerlarni yaxshi zovurlashtirilgan sharoitda va asosli tekislashdan keyingina o’zlashtirish mumkin. Tuproq gruntini sho’rsizlantirish va zovurlashtirishning eng samarali uslublaridan foydalanish, tuproqni yuvishga tayyorlash usullari, sho’r yuvish me’yyori va boshqa tadbirlarni amalga oshirish yuqorida ko’rsatilgan shart- sharoitlarni aniqlaydi. Amalda sho’rhok tuproqlar ikki usuldan foydalanib o’zlashtiriladi: a) zovurlashtirilgan maydonlarda kuzgi - qishki sho’r yuvish; b) zovurlashtirilgan sharoitda - yozda sho’r yuvish. Sho’rhok yerlarni o’zlashtirishda kuzgi - qishki sho’r yuvish. Sho’rhok yerlarni o’zlashtirishda ham dalalarni tekislash, sho’r sizot suvlarni chiqarib yuborish uchun zovur qazish, tuproqni tuzlardan yuvish asosiy meliorativ tadbirlardan hisoblanadi. Tuproqning mexanik tarkibi va sho’rlanganlik darajsiga, shuningdek sizot suv sathining joylashish chuqurligiga qarab, 4-5 mingdan, 8-12 ming m3/ga gacha va ba’zan 15 ming m3/ga gacha sho’r yuvish normasi belgilanadi. Shunda tuproq - grunt 1,5-2,5 m chuqurlikgacha sho’rsizlanadi. Qatlamdagi xlor tuzlari 0,20-0,35 dan 0,01-0,015 % gacha kamayadi. Sho’r bosgan quruq yerlar ikki asosiy bosqichda o’zlashtiriladi: 1) irrigasiya - meliorasiya jihatdan o’zlashtirish ─ sug’orish va sho’r yuvish tarmoqlarini yaratish, ularga suv bog’lash inshoatlari, nov, ko’priklar qurish, yerlarni asosli (kapital) tekislash va boshqalar; 2) xo’jalik jihatdan o’zlashtirish, sho’rini yuvish, ekin ekib qishloq xo’jalik oborotiga kiritish. O’zlashtirilayotgan yerlar tekislanayotganda qalin ustki unumdor qatlamdan 50-60 sm gacha qirib olish mumkin. Tuproq profili bo’yicha organik moddalar tekis tarqalmagan bo’lsa, unumdorligini saqlash maqsadida ustki unumdor qatlam ozroq 30-35 sm gacha olinadi. Kuchli sho’rlangan tuproqlar va sho’rhoklar 5-6 martadan yuviladi. Yaxshi natijalarga erishish uchun birinchi va ikkinchi, ikkinchi va uchinchi sho’r yuvishlar oralig’idagi vaqt 1-2 kun bo’lishi kerak, keyingi sho’r yuvishlar orlig’idagi vaqt 3-7 kungacha cho’zilishi mumkin. Beda yerlarni eng yaxshi o’zlashtirgich hisoblanadi. Yolg’iz ekiladi. Beda tuzga chidamsiz bo’lganligi uchun uning ustki qatlamlari yetarlicha sho’rsizlantirilgan tuproqlarga ekish mumkin. Yaxshi yuvilgan asosiy yerlarga esa chigit ekilishi kerak. Yetarli darajada sho’rsizlantirilmagan uchastkalarga makkajo’xori ekish yaramaydi. U tuzga chidamsiz bo’ladi, bunday uchastkalarga faqat tuzga chidamli ekinlar (lavlagi, oq jo’xori, kungaboqar) ekish mumkin. Kungaboqar va oq jo’xori silos uchun ekiladi. Turli turdagi material va resurslar ham karroziyalanish tezligi past bo’lsada atmosfera havosini ifloslaydi. Uchta Amerika saytlarini ko’rsatishicha, kislotali cho’kmalarning 38-71% ruxlashtirilgan misning erishiga to’g’ri keladi.1 Tuproqlarning sho’rlanishi va sho’rtoblanish jarayonlari bo’yicha ko’p olimlarning ilmiy-tadqiqot ishlarida qatqaloqning xavfliligi xaqida (jarayonning miqdoriy mexanizmisiz) ma’lumotlar keltirilgan tuproq qatqaloqlanishining kelib chiqishi , jarayonning o’zini miqdoriy jixatdan ma’lumotlarga ega bo’lmasdan turib, uning yo’nalishining jadalligini samarali yo’llar bilan boshqarish, salbiy oqibatlarning oldini olishga qaratilgan agrotexnik tadbirlarni ishlab chiqib bo’lmaydi. Olimlar tomonidan tuproqning ustki qismida tez qatqaloqlanish jarayoninifizik modellashtirishning tajriba uskunasi ishlab chiqilgan bo’lib , bu tezkor labaratoriya sharoitidagi usulda sizot suvlaridagi, tuproq eritmasidagi va tuproq qatqalog’idaga tuzlarning miqdoriy balansiga asoslangan xolda tuproq qatqalog’ining xosil bo’lish jarayoni bo’yicha tadqiqot ishlarini olib borish mumkin. Bunda tuzlar miqdorini NaCl, MgCl2*6 H2O, CaCl2*6H2O, Na2So4*10H2O, Na2Co3 va CaCo3 xosil bo’lgan qatqaloqning qalinligiga va mustaxkamligiga ta’sirini imkon darajasida o’rganishni ko’rsatgan. Sizot suvlari tarkibidagi tuzlarining konsentrasiyasi quyidagi miqdorda bulganda qatqoqlanish namoyon bo’lishi aniqlangan NaCl,-30g/l,58,5 g/l,70 g/l CaCl2*6H2O- 30 g/l,54,8,70 g/l,109,5 g/l, MgCl2*6 H2O-30 g/l,50,8 g/l,70 g/l,101,6 g/l Na2Co3-53 g/l,70 g/l CaCo3-50 g/l i 70 g/l. Qatqaloqning qalinligi birlamchi eritmadagi, qatqaloqdagi, qatqaloq ostidagi xamda qatqaloq solishtirma yuzasidagi ionlar miqdori bilan bog’liqligi ko’rsatilgan. Kamroq miqdorda qatqaloqning mustaxkamligiga qatqaloq ostidagi ionlar miqdori ta’sir qilinishi aniqlangan. Pochvozaщitnoye i resursosberagayuщyeye zemledeliye: Teoriya i metodika issledovaniy. FAO-CYMMIT, Ankara, 2015. – 175 s. ISBN978- 92-5-408795-1. 1 Enciclopedia of Soil Science Second Edition edited by Rattan lal 5-bet Hammamizga ma’lumki, mamlakatimizda suv ta’minoti qoniqarli emas. Bu esa paxta, g’alla va boshqa ekinlar hrsildorligini kamaytirishga olib kelmoqda. Yangidan sug’oriladigan yerlarda, ayniqsa Mirzacho’lda, Qarshi cho’lida, Sherobod cho’lida, malik cho’lida, Markaziy Farg’ona cho’lida, Orol bo’yi hududlarida tuproqlarning ekologik va meliortiv holati keskin yomonlashib bormoqda. Bunday xodisalar suvdan foydalanishni samarali usullarni ishlab chiqishni va ularni ishlab chiqarishda joriy qilinishi talab qilinmoqda. Respublikamiz Yer resurslari ko’mitasini tuproqshunoslik va agrokimyo ilmiy tadqiqot Davlat institutining maxlumotlariga qaraganda keyingi 15-20 yil davomida mamlakatimizda sho’r tuproqlarning maydoni 0.8 mln ga oshib, ularning maydoni hozirgi davrda 2.0 mln.ga tashkil qiladi. Shu jumladan o’rta va kuchli sho’rlangan tuproqlar maydoni 0.85 mln.ga yetgan. Qoraqolpog’iston, Buxoro, Sirdaryo va Jizzax viloyatlarida sho’rlangan yerlar 90-95 ga kamaygan. Hozirgi vaqtda gumussizlanish jarayonlari mamlakatimizning sug’oriladigan yerlarining 40% maydonning tashkil qiladi. Bundan tashqari mamlakatimizning sug’oriladigan yerlari 0.5 ming.ga maydoni gipslashgan, erogiyaga uchragan, toshloq va sho’rxoq yerlar bo’lib, ular kam hosili haydalma maydonlarga aylangan. Orol dengining satxini pasayishi natijasida yerlarda cho’llanish jarayonlari kuchaymoqda. Atmosferada esa changli tuzonlar soni 1.5 barovarga oshmoqda. Buning natijasida sug’oriladigan yerlarda tuz to’planish jarayonlari kuchayib bormoqda. Olimlarning ma’lumotlariga qaraganda Orol dengizi satxidan O’zbekiston vohalariga har yili 170-200 mln.ga tuz zarrachalari tushib ularning miqdori 1 ga o’rtacha 600-700 kg tashkil qiladi. Mamlakatimizning yangidan sug’oriladigan hududlarida suvdan obyektiv holda foydalanmaslik natijasida sizot suvlarning satxi 1-3 yer yuzasiga yaqinlashib, ularning minerallashgan darajasi 5-10 g/l qadar ko’payib bormoqda. Bu omillar o’z navbatida tuproqlarda ikkilamyai sho’rlanish jarayonini kuchaytirmoqda. Bunday holatldar Mirzacho’lda, Qarshi cho’lida va boshqa hududlarida rivojlanmoqda. O’zbekiston respublikasining cho’l zonasida 1.5 mln.ga sho’r tuproqlar bo’lib, 0.5 mln.ga sug’oriladigan terlar suv va shamol eroziyasiga chalingan tuproqlar mavjad. Faqat Buxoro viloyati sug’oriladigan yerlarini yilda 109 ming.ga kuchsiz, 39 ming.ga o’rtacha va 6 ming.ga kuchli sho’rlangan bo’lsa, 1998 yildagi ma’lumotlarga ko’ra 270 ming.ga sug’oriladigan maydonining 159 ming.ga kuchsiz, 74 ming.ga o’rtacha va 28 ming.ga kuchli sho’rlanganligi aniqlangan. Ushbu ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, o’tgan 28 yil mobaynida yerlarni o’rtacha sho’rlanishi 1.9 marta, kuchli sho’rlanish esa 4 martagacha oshganligi ekologik holatni murakkablashtirib borayotganini ko’rsatadi. Bundan tashqari Buxoro viloyatining 175.0 ming.ga maydonida turli darajada eroziyaga uchragan yerlar mavjud. Tuproqda sho’rlanish jarayonining salbiy ta’sirida viloyatda har yili 65 ming t dan ko’proq paxta hosili yetishtirilib olinmayapti. Mana shu sho’r yerlarning zaharli tuzlarini yuvish uchun xar yili 5 dan 7 kub kmgacha suv sarflanmoqda. Agar biz hozirgi va kelgusi davrlarda sug’oriladigan yerlardagi tuproqlarning meliorativ holatini noqulay bo’lgan sabablarini olidini olmasak, zaharli tuzlardan va ifloslangan moddalardan o’z vaqtida meliorasiya qilmasak, tuproqlarning unumdorligi kamayadi, qishloq xo’jalik ekinlarning hosildorligi tobora pasayib boradi. Nazorat savollari: 1. Sho’rlangan tuproqlar deb nimaga aytiladi? 2. Respublikamizda qancha sho’rlangan tuproqlar mavjud? 3. Cho’l zonasida tarqalgan tuproqlarning sho’rlanishi? Tavsiya qilingan adabiyotlar. 1. Boboxo‘jayev I., Uzokov P.- “Tuproqshunoslik”. “Mehnat” T 1995. 2. Qo‘ziev R.K.- «Genetik tuproqshunoslik muammolari», T.1996 3. Гафурова Л.А ва бошқалар “Мелиоратив тупроқшунослик” –Т. 2002 4.Кауричев И.С. «Почвоведение», Москва «Высшая школа», 1989 5. Маxсудов X.М., Одилов А.А. Эрозияшунослик Т.1998 й. 6. Турсунов Л. - “Тупроқ физикаси”, “Меҳнат” нашриёти. Т.1988 . 7.И. Турапов, Х. Номозов Тупроқ бонитировкаси Т-2010 8.Белоусов М.А. «Физиологические основны корневого питания хлопчатника», - Т.: «Фан», 1975.