KURS ISHI SINFDAN TASHQARI O‘QISHNI TASHKIL ETISH Reja: I. Kirish II. Asosiy qism: 1. Sinfdan tashqari o‘qishning maqsad va vazifalari. 2. Sinfdan tashqari o‘qish dasturining mazmuni. 3. Sinfdan tashqari o‘qish darslarini tashkil etish bosqichlari 4. Sinfdan tashqari o‘qishni tashkil etishning samarali usullari III. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar Kirish Mavzuning dolzarbligi: Inson shaxsini har tomonlama kamol toptirish, o‘sib kelayotgan yosh avlodda umuminsoniy va milliy qadriyatlarga hurmat tuyg‘usini uyg‘otishda, milliy tilga, o‘z xalqining an’analariga iftixor hissini kamol toptirishda o‘qish darslarining o‘rni beqiyosdir. Shunday ekan, biz ham o‘qish darslarini tashkil etishda aynan shu maqsadlarni ko‘zlagan holda ish olib bordik. Buyuk ma’rifatparvar bobomiz Abdulla Avloniyning so‘zlari bilan aytganda, «Har bir millatning dunyoda borlig‘ini ko‘rsatadurgan oyinai hayoti til va adabiyotidur. Milliy tilni yo‘qotmak millatning ruhini yo‘qotmakdur»1 Tilni tizimli o‘rganishga asoslangan ona tili o‘qitish metodikasi o‘quvchilarning mustaqil va ijodiy fikrlashga o‘rgatish, lug‘at boyligini oshirish, o‘zgalar nutqini tinglay va anglay olish, fikrni aniq, ixcham ifodalash, o‘z tanlash va uni o‘rinli qo‘llash, og‘zaki va yozma nutq malakalarini shakllantirish, fikr ifodalashda shakl va mazmun uyg‘unligiga erishish, o‘quvchi- ta’lim- o‘qituvchi munosabatlarini to‘g‘ri tashkil etish ta’lim samaradorligini oshirishning muhim omili ekanligini nazariy va amaliy jihatdan asoslab berishga xizmat qiladi. Ona tili o‘qitish metodikasini o‘rganish jarayonida qo‘yidagi vazifalar bajariladi: - o‘quv mashg‘ulotlarida til va nutq hodisalarini o‘zaro farqlash , qiyoslash , umumlashtirish asosida olib borib , o‘quvchining mustaqil va ijodiy fikrlashi uchun keng imkoniyat yaratib berish; - o‘quvchi faoliyatini so‘zga ehtiyoj hosil qiladigan o‘quv topshiriqlari orqali maqsadli boshqarib borish , so‘z boyligini oshirishni , tafakko‘r doirasini kengaytirish , nutqiy salohiyatni shakllantirish; - o‘quvchilarni kommunikativ savodxonlik darajasini orttirishning shakl, yul va usullarini o‘rganish. 1 1.Karimov I.A. Yuksak ma`naviyat-yenglmas kuch.-T.,«Ma`naviyat»,2008 55- b O‘qish darslarida badiiy adabiyot o‘quvchilarni aqlan, axloqan va estetik tarbiyalashning kudratli, ta`sirchan quroli sifatida xizmat qiladi, u O‘quvchilar nutqining rivojlantirish va boyitishga ulkan ta`sir ko`rsatadi. o‘qish darslariga noan’anaviy darslarni olib kirish va uni ta’lim mazmuniga singdirish, dars o‘tishning yangi-yangi usullarini topish Davlat ta’lim standartlari talablarini bajarishga zamin yaratadi. Boshlang‘ich sinflarda sinfdan tashqari o‘qishga kichik yoshdagi o‘quvchilarni ta’lim olishida qo‘shimcha darsni o‘zlashtirishga tayyorlashning ajralmas qismi, ta’lim jarayonida ularni ahloqiy-estetik tarbiyalashning muhim vositasi sifatida qaraladi. Sinfdan tashqari o‘qishning maqsadi, kichik yoshdagi o‘quvchilarni bolalar adabiyoti va xalq og‘zaki ijodining xilma-xil namunalari bilan tanishtirish, ularda kitobxonlik madaniyatini tiklab tarkib toptirishdir. Sinfdan tashqari o‘qish dasturining mazmuniga ko‘ra ta’limning har bir bosqichida ikki asosiy bo‘lim ajratiladi: 1-bosqichda o‘qish doirasi, ya’ni o‘qitiladigan kitoblar va ularni qaysi tartibda o‘qish bilan tanishtirish yuzasidan o‘quvchilarga ko‘rsatma beriladi. 2-bosqichda shu o‘quv materiallari asosida bilim, ko‘nikma va malakalar shakllantiriladi. Umumiy o‘rta ta’limning Davlat standartlari va o‘quv dasturiga ko‘ra 1- sinfda sinfdan tashqari o‘qish mashg‘ulotlarida savod o‘rgatish darslarida hosil qilingan ko‘nikma va malakalar asosida bolalarning ona-vatan, istiqlol, milliy qadriyatlar haqidagi tasavvurlar-tushunchalari kengaytiriladi, boyitiladi. Mavzuning o‘rganganlik darajasi: Umumiy o‘rta ta’limning Davlat standartlari va o‘quv dasturiga ko‘ra 1- sinfda sinfdan tashqari o‘qish mashq’ulotlarida savod o‘rgatish darslarida hosil qilingan ko‘nikma va malakalar asosida bolalarning ona vatan, istiqlol, milliy qadriyatlar haqida ta’lim sohasida Q.Shodiyeva, F.R.Qodirova, M.R.Qodirova, Y.Razbayeva, Q.Abdullayeva, K.Nazarov, Sh.Yo‘ldosheva, K.Qosimova, S.Matchonov, Sh.Sariyev, O.Roziqov, M.Mahmudov, B.Adizov, A.Hamroyev va boshqalar qator o‘quv qo‘llanmalar, darsliklar, uslubiy qo‘llanmalar yaratganlar. Kurs ishining maqsadi: Boshlangʻich sinfda sinfdan tashqari o`qish darslarinri o`rganish va ta’lim jarayonida qoʻllashga doir kerakli tavsiyalar ishlab chiqish . Kurs ishining predmati: Boshlang`ich sinf o`quvchilarining mustaqil o`qish ko`nikmalarini shakllantirish metod, usul va vositalari. Kurs ishining obyekti: Sinfdan tashqari o`qish darslarida o`quvchilarning mustaqil o`qish ko`nikmalarini shakllantirish jarayoni. Kurs ishining vazifalari: - mazkur muammoga oid ilmiy – metodik adabiyotlarni o‘rganish va tahlili; - boshlang`ich sinflar Davlat ta`lim standarti, ona tili o`quv dasturi va darsliklarini o`rganish; - boshlang‘ich ta`lim sinfdan tashqari o‘qish darslarida o`quvchilarning mustaqil o`qish ko`nikmalarini shakllantirishning hozirgi holatini o`rganish va tadqiqot ishining vazifalarini belgilab olish; - boshlang‘ich sinflarda o`quvchilarning mustaqil o`qish ko`nikmalarini shakllantirishga oid ilg`or tajribalarni kuzatish va ularni takomillashtirish; - boshlang‘ich sinflarda o`quvchilarning mustaqil o`qish ko`nikmalarini shakllantirish va rivojlantirishga imkon beradigan ilmiy-metodik tavsiyalarni ishlab chiqish. Kurs ishining tuzilishi: kirish, asosiy qism, umumiy xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. II. Asosiy qism: 1. Sinfdan tashqari o‘qishning maqsad va vazifalari STO‘ning maqsadi o‘qish malakalarini takomillashtirish, kitob tanlay oladigan, muntazam kitob o‘qiydigan, o‘qilgan kitobni to‘g‘ri baholay oladigan ongli kitobxonni tarbiyalashdir. Maktablarda 1959 yildan boshlab maxsus STO‘ darslari tashkil etilgan. Bunday darslar 1-2-sinfda haftada 1 marta, 3-4-sinfda 2 haftada 1 marta o‘tkazilib kelindi. Hozirgi dasturga ko‘ra, bunday darslar 1-4-sinflarda 2 haftada bir marta o‘tkaziladi. Savod o‘rgatish jarayonida esa haftadagi oxirgi alifbe darsining 17-20 daqiqasi ajratiladi. Sinfdan tashqari o‘qish o‘quv dasturi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, unda ko‘zda tutilgan maqsad va vazifalarni amalga oshirishda yaqindan yordam beradi. Buning uchun o‘quvchilarda kitobxonlik madaniyatini tarbiyalash, ularni oddiy kitobxondan ijodkor kitobxon darajasiga ko‘tarish talab etiladi. O‘quvchilarda kitobga havas uyg‘otishda har bir bolaga yakka tartibda yondashish, shaxsiy qiziqishlarini hisobga olish zarur. Bolalarda kitob ustida ishlash malakasini shakllantirish ularda kitobxonlik madaniyatini tarbiyalashning muhim omilidir. Sinfdan tashqari o‘qish mashg‘ulotlari uchun haftadagi oxirgi o‘qish darsining 20 daqiqasi ajratiladi va keyingi bosqichlarda ikki haftada bir marta o‘tkaziladi. Bunda o‘qish uchun ajratilgan soatlardan foydalaniladi. Badiiy va ilmiy-ommabop asarlar mustaqil ravishda va izchil o‘qib borilsagina, o‘quvchilarning dunyoqarashini kengaytirishga, shakllantirishga xizmat qiladi. Bunda o‘qilgan asarlar yuzasidan suhbatlar o‘tkazish, “Kitob haftaligi” tashkil etish, asarlar asosida kichik insholar yozishni mashq qilish yaxshi samara beradi. Sinfdan tashqari o‘qish tanish bo‘lmagan mualliflarning ham kitoblari muqovasi, titul varag‘i, kirish so‘zi, mundarijasi va suratlariga qarab asarning taxminiy mazmunini aniqlash vazifasini amalga oshirishga xizmat qiladi. Sinfdan tashqari o‘qish darslarning asosiy vazifasi o‘quvchida badiiy kitoblarni o‘qishga havas uyg‘otish, o‘qigan kitoblari yuzasidan kundalik yurita olishga o‘rgatish, bolalar adabiyotining mashhur adiblari hayoti va ijodi bilan elementar tarzda tanishtirish hisoblanadi. Bolalarda ezgulikka muhabbat, yovuzlikka nafrat uyg‘otish, ularning bog‘lanishli nutqini o‘stirish, adabiy-estetik tafakkurini yuksaltirish sinfdan tashqari o‘qish darslarining ham tub mohiyatini tashkil etadi. STO‘ darslariniig muhim vazifalaridan biri mustaqil o‘qish malakalarini tarbiyalash hisoblanadi. Buning uchun mustaqil bajarish uchun topshiriqlar berish, qiziqarli mashq turlaridan foydalanish, eng yaxshi insholarni, taqrizlarni, yozuvchi haqida to‘plangan ma’lumotlarni o‘qitish, “Tez aytish”, “Topishmoqlar topish”, “Ifodali o‘qish”, “Maqollar aytish musobaqasi”, “Ertak to‘qish”, “Bilimdonlar anjumani” kabi ko‘rik-tanlovlar tashkil qilish, muayyan mavzular bo‘yicha savol- javoblar uyushtirish, o‘yin tarzidagi ish turlaridan foydalanish zarur. STO‘ sinfda o‘qish bilan uzviy bog‘liq ravishda uyushtiriladi. Sinfda o‘qish STO‘ uchun zarur bo‘lgan o‘qish malakalarini shakllantiradi, o‘qigan asarni tushunishga o‘rgatadi, lug‘atni boyitadi. STO‘ qiziqarli va o‘ziga jalb etadigan faoliyat bo‘lib, bolalarning bilim doirasini boyitadi, qiyoslash uchun material beradi. Sinfda o‘qish − hayotga tayyorlash vositasi, sinfdan tashqari o‘qish esa hayotning o‘zidir. 2. Sinfdan tashqari o‘qish dasturining mazmuni Sinfdan tashqari o‘qish dasturining mazmuni kichik yoshdagi o‘quvchilarda ona – vatanga muhabbat uyg‘otish maqsadlariga xizmat qiladi. O‘qish bolalarning nutq boyligini o‘stirish, adabiy-estetik tafakkurini kamol toptirish, mustaqil fikrlashga o‘rgatishning muhim omilidir. Shuning uchun ham boshlang‘ich ta’lim tizimida muhim o‘quv predmeti ta’lim berish, kamol toptirish va tarbiyalash vositasi hisoblanadi. O‘qishga o‘rgatishning muhim vazifalari quyidagilardan iborat: boshlang‘ich o‘qish malakalarini (to‘g‘ri va ifodali o‘qishni) takomillashtirish; bolalarni o‘qigan asarlarining adabiy-estetik xususiyatlarini chuqur idrok etish, ularda tasvirlangan voqea-hodisalarning mohiyatini anglash va undan muayyan xulosalar chiqarishga tayyorlash; bolalarda yuksak axloqiy qarashlar va nafosat tuyg‘usini tarbiyalash; o‘quvchilarni matn ustida ishlashga o‘rgatish; o‘quvchilarning atrof-muhit haqidagi bilimlarini boyitish. Bu vazifalar dasturda berilgan badiiy, adabiy asarlar, jumladan, xalq og‘zaki ijodi namunalari asosida amalga oshiriladi. Har bir sinf o‘qish dasturi quyidagi bilimlarni o‘z ichiga oladi: o‘qish mavzulari va yod olish uchun asarlar o‘qish ko‘nikmasi va malakalari matn va bog‘lanishli og‘zaki nutq ustida ishlash sinfdan tashqari o‘qish Boshlang‘ich sinflarda sinfdan tashqari o‘qishga o‘quvchilarni ona tilini puxta o‘zlashtirishga tayyorlashning ajralmas qismi, ta’lim jarayonida ularni axloqiy- estetik tarbiyalashning muhim vositasi sifatida qaraladi. Sinfdan tashqari o‘qishning maqsadi, kichik yoshdagi o‘quvchilarni bolalar adabiyoti va xalq og‘zaki ijodi namunalari bilan tanishtirish, ularda kitobxonlik madaniyatini tarkib toptirishdir. Sinfdan tashqari o‘qish dasturning mazmuniga ko‘ra ta’limning har bir bosqichida ikki asosiy bo‘limga ajratiladi: Birinchi bosqichda o‘qish doirasi, ya’ni o‘qitiladigan kitoblar va ularni qaysi tartibda o‘qish bilan tanishtirish yuzasidan o‘quvchilarga ko‘rsatma beriladi. Ikkinchi bosqichda shu o‘quv materiallar asosida bilim, ko‘nima va malakalar shakllantiriladi. O‘quvchilar kitob va ularning mualliflari haqidagi bilimlarni bevosita amaliy faoliyatlari, ya’ni kitob ustida ishlash jaryonida egallaydilar. Sinfdan tashqari o‘qish mashg‘ulotlari o‘qish darslari bilan bog‘lab olib boriladi. O‘quvchilar o‘qituvchi rahbarligi ostida avval mavzuga oid bir necha kitob bilan tanishsalar, keyinroq bolalar yozuvchilarning asarlari bilan tanishadilar, so‘ngra bolalarning qiziqishlariga mos, ruhiyatlariga yaqin har xil mualliflarning bir mavzuga doir kitoblarini mustaqil tanlab olishga o‘tadilar.  1-sinfda sinfdan tashqari o‘qish mashg‘ulotlarida savod o‘rgatish darslarida hosil qilingan ko‘nikma va malakalar asosida bolalarning ona – Vatan, milliy qadriyatlar haqidagi tasavvur tushunchalari kengaytirilib, boyitiladi.  2-sinfda o‘quvchilar kichik hajmdagi asarlarni o‘qituvchining topshirig‘i va yordami asosida mustaqil o‘qishga o‘tadilar.  3 va 4-sinflarda sinfdan tashqari o‘qish mashg‘ulotlarida o‘quvchilarning mustaqil o‘qishlari uchun kishilarning hayoti yorqin tasvirlangan, ularning ma’naviy-axloqiy turmush tarzi aks ettirilgan badiiy adabiy asarlar tavsiya etiladi. Jumladan, o‘quv materiali sifati sarguzashtlarga boy asarlar, ona tabiat saxovati, kishilarning o‘zaro mehr-muhabbati tarannum etilgan, buyuk ajdodlarimizning olamshumul faoliyatlari ko‘rsatilgan axloqiy-ma’rifiy hikoyalar, istiqlol to‘g‘risidagi asarlar bilan tanishtirishga ahamiyat berilgan.  O‘quvchilarning bolalar kitobi, gazetasi va jurnallari bilan mustaqil ishlashda sinf va maktab kutubxonasi bilan hamkorlikni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish, sinfdan tashqari o‘qish mashg‘ulotlarining samaradorligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.  Birinchi sinf o‘quvchilarining kitob bilan mustaqil faoliyatini shakllantirish uchun sinf kutubxonasi tashkil etiladi.  Ikkinchi sinfda esa kitoblar ko‘rgazmasi mavzular asosida tashkil etiladi. Masalan, Vatan, istiqlol, tabiat, axloqiy-ma’naviy qadriyatlar, buyuk ajdodlarimizning qahramonona jasoratlari kabi mavzular shular jumlasidandir. Bunday kitob ko‘rgazmalari hamda tavsiya etilayotgan kitoblar ro‘yxati o‘quvchilar saviyalariga mos asarlarni tanlab o‘qishlariga yordam berishi kerak.  Uchinchi sinf kitoblar ko‘rgazmasida kitoblar mualliflariga qarab tartiblanadi. Masalan, Q.Muhammadiy, Q.Hikmat, P.Mo‘min, G‘.G‘ulom, Z.Diyor, A.Obidjon, T.Yo‘ldosh kabi shoirlarning asarlari tavsiya etilgan kitoblar ro‘yxati va kitob ustida mustaqil ishlash uchun mavzular bo‘yicha kartotekalar mavjud bo‘ladi.  To‘rtinchi sinfda sinf va maktab kutubxonasidagi mavjud badiiy, tarixiy adabiyotlar, bolalar gazetasi va jurnalida bosilgan, o‘quvchilar o‘qishi uchun tavsiya etilgan maqolalarning “Nimani o‘qishim kerak?” sarlavhali katalogini (mavzusi yoki muallifi bir xil kitoblar va maqolalarning ma’lum tartibda tuzilgan ro‘yxati) tuzish tavsiya etiladi.  Ikkinchi sinfdan boshlab o‘quvchilarni shahar va tuman kutubxonalari bilan tanishtirish, sayohatlar uyushtirish tavsiya qilinadi. Uchinchi va to‘rtinchi sinflarda kitobxon o‘quvchilarni tarbiyalashga, ularning kutubxonalardan mustaqil foydalanishlariga yordam beradigan adabiy ertaklar, badiiy o‘qish kabi tadbirlarni o‘tkazish ko‘zda tutildi.  Sinfda va sinfdan tashqari o‘qish boshlang‘ich sinflarda o‘qitiladigan barcha fan dasturlarining bo‘limlari bilan bevosita bog‘liq. O‘z navbatida ona tili va to‘g‘ri yozuv, atrofimizdagi olam, tabiatshunoslik, tasviriy san’at va musiqani o‘rganishda olingan bilim va hosil qilingan ko‘nikmalar o‘qish darslarida foydalaniladi. 3. Sinfdan tashqari o‘qish darslarini tashkil etish bosqichlari STO‘ darslari o‘quvchilarda mustaqil kitob tanlash va o‘qish malakalarini shakllantiradi. Mustaqil o‘qish malakasini shakllantirish 3-bosqichga bo‘linadi: 1. Tayyorlov bosqichi. Bu 1-sinfning savod o‘rgatish davriga to‘g‘ri keladi. Unga darsning bir qismi − 17-20 daqiqasi ajratilgani uchun “STO‘ ma’lumoti” deb yuritiladi. Uning o‘ziga xos xususiyatlari shundaki, o‘qituvchi asarni o‘zi tanlaydi, asarning kichik hajmda bo‘lishiga va boshqa kitob tanlash tamoyillariga e’tibor beradi. Asarni o‘qituvchining o‘zi o‘qib beradi. O‘quvchilar asarni eshitishga, eshitganlarini idrok etishga, ularga soddagina baho berishga, asar mazmuni bilan sarlavhasining mosligini aniqlashga, asar mazmunini hikoya qilib berishga o‘rgatiladi. Bu bosqichda o‘quvchilar o‘qish gigienasi va kitobga qanday munosabatda bo‘lish bilan tanishadilar. 2. Boshlang‘ich bosqich. Bu 1-sinfning 2-yarim yilligiga to‘g‘ri keladi. Bu bosqichda haftada 1 marta 45 daqiqalik dars uyushtiriladi. Asarni o‘qishdan oldin o‘quvchilar asar nomi va uning muallifi bilan tanishadilar, rasmlarini tomosha qiladilar, daftarlariga u haqda soddagina qilib muallif va asar nomini yozadilar. Asar elementar tarzda tahlil qilinadi. Tanlangan asar (kitob) yaxshi o‘qiydigan o‘quvchiga maxsus tayyorgarlikdan so‘ng o‘qitiladi. Asarning oson o‘qiladigan o‘rinlarini bo‘sh o‘qiydigan o‘quvchilarga o‘qitish ham mumkin. Bu ularda o‘qishga qiziqish uyg‘otadi. Bu bosqichda o‘quvchilar har xil tezlikda bo‘g‘inlab o‘qiydilar. Shuning uchun o‘qituvchi bu jarayonda har bir o‘quvchiga individual yondashishi, kichik kitobxonni kitobni mustaqil o‘qishga o‘rgata borishi lozim. 3. Asosiy bosqich. Bu bosqich 2-4-sinflarga to‘g‘ri keladi. Bu davrda o‘quvchilarning o‘qish malakalarni mustahkamlanadi. Bunda o‘quvchilarning sinfdan tashqari o‘qiganlari baholanadi. Baholashda dastur talablariga asoslaniladi: o‘qigan kitoblarining sifat o‘zlashtirishiga, miqdoriga, o‘qigan kitobiga munosabat bildira olishiga e’tibor beriladi. Bunda o‘quvchilar muayyan mavzuga doir bir necha asarlarni o‘qib keladilar, ularning ayrim o‘rinlarini ifodali o‘qib beradilar, o‘qigan asarlarini o‘zaro taqqoslaydilar. Har bir sinfda sinfdan tashqari o‘qilgan barcha asarlarni o‘quvchilarga mos ravishda biror voqeani sahnalashtirish mumkin.Bu boladagi nutqni rivojlantirishga,lug‘at boyligini oshirishga yordam beradi.Shungdek sahnalashtirilgan asarni tomosha qilgan o‘quvchilarning diqqatilari oshib xotiralarida saqlash qobiliyati o‘sadi.Hatto sahnalashtirish o‘quvchini har tomonlama yo‘naltiradi,ya’ni aktiyorlik qobiliyatini rivojlantiradi,suxandonlik,rejissorlik kabi kasblarda ilk tasavvurlarni o‘rgata boshlaydi. Asarni sahnalashtirishga davrida albatta o‘qituvchi rahbarlik qiladi.O‘quvchilar ifodali o‘qishlari o‘quvchilarda zavq-shavq uyg‘otib kitobga,badiiy asarga havas,uni o‘qib o‘rganishga intilish uyg‘toadi.Sinfdan tashqari o‘qish darslarida o‘qituvchi o‘quvchilarni bolalar yozuvchilari va shoirlar bilan tanishtirib borishi lozim. Q.Muhammadiy P.Mo‘min, Z.Diyor, A.Obidjon kabi yozuvchi va shoirlarning asarlari o‘quvchilarda katta qiziqish uyg‘otadi.Shuning uchun har bir maktab, ta’lim muasssasi o‘quvchilar o‘rtasida turli mavzularda ijod ahli bo‘lgan shoir va yozuvchilar bilan uchrashuvlar tashkil etib turishlari kerak.Bunday uchrashuvlar o‘quvchilarni vatanni madh qilishga uni sevib ardoqlashga chaqiradi.Kitobni,asarni qanday paydo bo‘lishini,uni hurmat qilish, asrab-avaylashni o‘’rgatadi. Xalq badiiy so‘zning yosh avlod tarboyasidagi kuch-qudrati va jozibasiga qadim zamonlardanoq e’tibor berib kelingan.Badiiy so‘z xalqning barcha madaniy boyliklarini abadiylashtirgan.Buning uchun esa o‘quvchi albatta og‘zaki xalq ijodni yaqindan o‘rganishi lozim.Ertaklar-yaxshilikka yetaklar deganlariday o‘quvchi ertaklar bilan tanishar ekan mard,jasur,vatanparvar,mehribon bo‘lishga,topishmoqlar o‘qir ekan,topog‘on,bilimdon,zukko bo‘lishga intiladi.Shu bilan bir qatorda sinfdan tashqari o‘qish darslarini samaradorligini o‘stirishda “Sinfdan tashqari o‘qish” burchagini yuritish juda katta ahamiyatga ega.Chunki “Sinfdan tashqari o‘qish burchagi turlicha bezatilishi mumkin.Bu ishlar o‘quvchilarning ilg‘or pedagogik mahoratiga va ijodkorligiga bog‘liqdir.”Sinfdan tashqari o‘qish burchagi” qanday bezatilmasin,u yerda topshiriq,,rasm va shu kabilarni ishlab ilib qo‘yish uchun taxta yoki kitob javoni bo‘lishi shart.(150x100) kattalikdagi stend devorga qistirilib,uning tepa qismiga “Sinfdan tashqari o‘qish burchagi” deb yozub qo‘yiladi. O‘quvchilar navbatdagi sinfdan tashqari o‘qish darsigacha o‘qishlari uchun tavsiya etiladigan adabiyotlar ro‘yxati unga joylashtirilishi mimkin. Masalan:“ Do‘stlik” mavzusida sinfdan tashqari o‘qish burchagi tashkil qilsak ishni quyidagicha bajaramiz. Tavsiya qilinadigan adabiyotlar: ____________________________ 1.”Laylak bilan tulki” O‘zbek xalq ertagi. 2.”Arslon bilan it”. Lev Tolstoy. 3.”Kapalak” Zulfiya. Sherlar to‘plami. 4.”O‘tinchi yigit bilan sher” ertak. 5.”Ko‘ngilchan o‘tinchi” ertak. Ertak asosida chizilgan sur’atlar va aplikassiyalar. _______________________________ O‘qilgan adabiyotlar. O‘quvchilar tavsiya qiladigan adabiyotlar. 6.”Asalari bilan pashsha” ertak. Shunday qilib badiiy adabiyot, bolalar adabiyoti voqelikni haqqoniy aks ettirish,yorqin obrazlar yaratish bilan bolalarda estetik did va ahloqiy sifatlarni mujassamlashtradi. Ularda hayot go‘zalligini idrok etishga o‘rgatadi. So‘z san’ati badiiy asarda o‘z ifodasini topadi. 4. Sinfdan tashqari o‘qishni tashkil etishning samarali usullari Bugungi kunda maktablarimizdagi o‘quv-uslubiy ishlarni takomillashtirishda ta'lim va tarbiyaning faol usullaridan, o‘qitishning, nazorat ishlarini o‘tkazishning maqbul shakllaridan oqilona foydalanish yo‘llarini izlab topish dolzarb masalalarga aylanib bormoqda. Ma'lumki, o‘qitish usullari o‘qituvchining o‘quvchiiar bilan muayyan maqsadlarga erishish yo‘lidagi faoliyatidan tarkib topgan bo‘lib, kimga nimani qanday o‘rgatish zarurligi haqidagi masalalarni ochib berishga xizmat qiladi. Shuning uchun o‘quvchilarning bilish faoliyatlarini faollashtirish va ularning mustaqil, ijodiy fikrlashlari uchun qo‘llaniladigan shakl va usullarni mos ravishda tanlash kelgusida kadrlar tayyorlashda o‘z samarasini beradi. Ilg‘or pedagogik texnologiyalarga oid noan'anaviy usullarni boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari o‘z faoliyatlarida qo‘llamoqdalar . Pedagogik texnologiya - o‘qitish usuli, malum ma'noda ta'lim-tarbiya jarayonlari, vositalari, shakl va metodlari majmui sifatida o‘quv materiallarini tanlash, qayta ishlab, o‘quvchilarning kuchiga, o‘zlashtirish xususiyatlariga moslab metod va vositalarni ishlab chiqish va takomillashtirish tizimidir. Interfaol usuldan foydalanishning maqsadi: o‘quvchilarda hozirjavoblik hissini rivojlantirish, bahs- munozara, erkin fikrlashga asoslangan tafakkur tarzini shakllantirish. Dars jarayonida “Aqliy hujum”, “Kichik guruhlarda ishlash“, “Charxpalak”, “Insert”, “Blits-o‘yin”, “Rezyume” kabi interfaol metod va texnologiyalardan o‘rinli foydalansa dars samaradorligini oshiradi. Interfaol usuldan foydalanishning maqsadi: o‘quvchilarda hozirjavoblik hissini rivojlantirish, bahs- munozara, erkin fikrlashga asoslangan tafakkur tarzini shakllantirish. Mavzu: Sinfdan tashqari o‘qish - “Bekinib olgan sirg‘acha”. Anvar Obidjon. Dars turi :yangi bilim beruvchi, fanlararo bog‘langan. Metod: ifodali o‘qish metodi, suhbat, didaktik o‘yin, muammoli izlanish, munozara, tezkor savol-javob, Shakl: jamoa, guruh bilan ishlash, individual ish. Jihoz: texnik vositalar, plakatlar, hikoyaga oid rasmlar, marker, kley,rag‘bat kartochkalari. Ta’limiy: to‘g‘ri, ifodali va ravon o‘qish ko‘nikmalarini takomillashtirish, nazmiy asarlar mazmunini tushunish va tahlil qila bilish. Lug‘at boyligini oshirish. Tarbiyaviy: o‘g‘irlik va haqlollik haqida tushunchalarga ega bo‘lish, ularni bir-biridan ajratishni o‘rgatish, kasb va hunarga yo‘naltirish, Vatanga muhabbatni tarbiyalash. Rivojlantiruvchi: 0‘quvchilaming to‘g‘ri va ifodali o‘qish malakalarini rivojlantirish, nutqini ,dunyoqarashini o‘stirish. Dars jarayoni va texnologiyasi Ishning nomi Bajariladigan ish mazmuni Metod Vaqt 1-bosqich Tashkiliy qism 0‘quvchilar davomati aniqlanadi. Sinfning darsga tayyorligi tekshiriladi. «Tez javob» didaktik o‘yini 2 daqiqa 2-bosqich (Reflek- siya) ehtiyojlami aniqlash Dars shiori tanlanadi. Dars davo- mida rioya qilish lozim bo‘lgan qoidalar belgilanadi. Didaktik o‘yin 2 daqiqa 3-bosqich darsning borishi. 1. 0‘tgan darsni so‘rab baholash, o‘qish malakalarini tekshirish. 2. Rebusni yechish. 3. Hikoya muallifi haqida suhbat 4. Yangi mavzuning bayoni, kirish suhbati 5. Hikoyani o‘qish 6. Lug‘at ishi. 7. Slayd orqali hikoyaga oid maxsus tayyorlangan multfilm qo‘yib ko‘rsatiladi. 8. Topshiriq bilan o‘qitish 9. Dam olish daqiqasi( inglizcha) suhbat izlanish suhbat suhbat o‘qish izoh namoyish ifodali rolli oyin va qo‘shiq aytish 5 daqiqa 2 daqiqa 2 daqiqa 2 daqiqa 5daqiqa 3 daqiqa 2 daqiqa 3 daqiqa 1 daqiqa 4-bosqich mustah- kamlash 1.Yangi mavzuni mustahkamlash uchun savollarga javob beriladi, o‘quvchilarning bilim darajalariga qarab boshqa savollardan ham foydalanadi. 2. Muammoli vaziyat yaratish 3.Sahna ko‘rinishi мuammoli savol-javob Izlanish 3 daqiqa 4.Matematika faniga bog‘lash (quyonning,baqaning,o‘rdakning savoliga javob berish) 5.Boshqotirma hal etiladi. 6.Moychechak mashqi(atrof- olam) 7. Ona tili fani bilan bog‘lanish(Hikoyaning nomini jarangli va jarangsiz undoshlar bo‘yicha tahlil qilish) izlanish munozara Izlanish Tarmoqlash Tahlil 2 daqiqa 2 daqiqa 2 daqiqa 2 daqiqa 2 daqiqa 5-bosqich Baholash Darsni yakunlash 0‘quvchilarning darsda ishtiroki hisobga olinib, reytinggi e’lon qilinadi, g‘olib guruh aniqlanadi. Dars yakunlanadi. 2 daqiqa 6-bosqich Hikoyani o‘qish, qayta hikoyalash,xulosa yozish, rasm chizish topshirig‘i beriladi. tushuntirish 1 daqiqa DARSNING BORISHI 1. “Mening dostim kompyusha” mavzusi yuzasidan suhbat o‘tkaziladi, uning mazmuni so‘raladi va matnni o‘qish mashq qilinadi. Matndagi notanish va tayanch so‘zlar ustida so‘zlaydilar. Matn asosida “Bobodehqonga yordam bering” o‘yini o‘tkaziladi. Ya’ni matndagi savollarga javob beriladi. 0‘yin shu tariqa davom etadi. Bunda o‘quvchilar yuk mashinasiga mevalar,sabzavotlar va poliz ekinlarini ortishga yordam beradilar. Bobodehqon xursand bo‘ladi. -Bolajonlar,bolalar adiblaridan kimlarni bilasiz? 2. Rebusni yechish. -Ushbu rebusni yechsak,bugungi hikoyamizning muallifining ismi-sharifi kelib chiqadi. -Topdingiz, aynan Anvar Obidjon. 3. Muallif haqida ma`lumot. Anvar Obidjon-Oz’bekiston xalq shoiri.U 1947-yil 8-yanvarda Farg‘ona viloyatining Oltiariq tumanidagi Poloson qishlog‘ida tug‘ilgan.ToshDU(hozirgi O‘zMU)ning jurnalistika fakultetini tamomlagan.”Ona yer”,”Ey,yorug‘ dunyo”, “Olovjon va uning do‘stlari”, “Bezgakshamol”,Akang qarag‘’ay Gulmat”va ko‘rlab asarlar mualllifi.U she’r yozishni juda erta mashq qilgan, 6-sinfidayoq “Guncha” jurnalida “Shkafcham”degan she’ri chop etiladi. Adib 1997-yilda “Shuhrat” medali, 2011-yilda “Fidokorona mehnatlari uchun” ordeni bilan taqdirlangan. “Bekinib olgan sirg‘acha” hikoyasi 1995 yilda yozilgan. 4. Yangi darsning bayoni, kirish suhbati - Sirg`acha nima, uni kimlar taqadi? 5. Hikoyani o`qish BERKINIB OLGAN SIRG`ACHA Barchinoy tomorqada o`ynab yurib, chap qulog`idagi sirg`achasini yo`qotib qo`ydi. Dadasi yaqindagina olib beruvdi. Juda chiroyli edi, yam-yashil bargga o`xshab yasalgan edi. Balki, anavi ariqchaning bo`yida yotgandir-u, Barchinoy uning tusini o`t-o`lanlardan ajratib ololmayotgandir. Balki, berkinmachoq o`ynagisi kelib, shunchaki yashirinib turgandir. Ayam bilib qolsa, rosa achchig`i chiqadi, endi nima qilsam ekan, deb o`yladi Barchinoy. Sabzi urug`i sochilgan ang`izda dikir-dikir sakrab, tinimsiz tuproq titkilayotgan chumchuqchani ko`rib, unga yaqin bordi. –Chumchuqcha, chumchuqcha, - dedi Barchinoy, - menga bozordan sirg`aсha olib kelib ber. –Chumchuqcha esa: «Chiriq-chiriq-chiriq... Bozorga borsam, don-dun sotayotganlar menga tosh otishadi. Bozorga borishdan qo`rqaman», dedi-yu, pir-r etib uchib ketdi. –Barchinoy ona tovuqning yonida chiy-chiylab yurgan sap-sariq joʻjalarni кo`rib, ularni chorlashga tushdi: –Jip-jip-jip, buyoqqa kelinglar. Menga bozordan sirg`a opkelib bersalaring- chi, mallatoylarim. –Jip-jip... Jajji jo`ja bozorga borolmaydi, – deb juvillashdi jo`jalar. Onamizga jippa-jippa yopishib yurmasak, jichcha-jichcha kaltak yeymiz. Keyin Barchinoy molxona tuynugining ustidagi kavakdan mo`ralab qarayotgan musichaga yalindi: –Musichaxon, musichaxon, menga bozordan sirg`a opkelib ber. – Quqqu-g`uv, quqqu-g`uv... Men bola ochaman deb tuxum bosib yotibman, bozorma-bozor sang`ishga vaqtim yo`q, - deya javob qildi musicha va iniga yanada biqinib oldi. Shu payt tepadan: «Hey, qiz!» – degan ovoz keldi. Barchinoy qarasa, yong`oqning baland shoxida semiz bir hakka ko`zini chaqchaytirib turibdi. - Men hakkavoyman, shaq-shaq-shaq, - dedi hakka. — Anavi musicha bilan nimani gaplashayotgan eding, Barchinoy? Barchinoy bo`lgan voqeani aytib berdi. Shunda hakka: «Bunaqa ishga, mana, biz vaqt topamiz. Sen menga yong`oq chaqib tur, men senga oltin sirg`a olib kelib beraman», dedi-da, shoxdagi yong`oqlarni cho`qib-cho`qib to`ka boshladi. Barchinoy yong`oqlarni chaqib bo`lguncha, hakka qayoqqadir borib, tumshug`ida bir juft sirg`a ko`tarib keldi. Sariq-qizg`ish bu sirg`alar rostdan ham oltin bo`lib, quyoshda yalt-yult tovlanib turardi. Barchinoy bu sirg`alarni kimning qulog`ida ko`rganini darhol esladi. –Yo`q-yo`q, - dedi Barchinoy, - o`g`irlik judayam- judayam yomon narsa. Ertaklardagi o`g`rilar doim jazosini tortishadi. Qing`ir qo`l bo`Isang, sen ham oxiri bir baloga yo`liqasan. Barchinoy bu sirg`alarni tanib, mitillaganicha qo`shni hovliga kirib bordi, bo`lgan voqeani aytib, kelinchak opasiga taqinchog`ini qaytarib berdi. Uzumlar soyasida bosh yuvayotib, ho`l qilmayin deb yechib qo`ygan sirg`alari pismiq hakkaga o`lja bo`lganini yosh kelinchak shundagina anglab yetdi. Bu voqeani eshitib, Barchinoyning kattadadasi nihoyatda sevinib ketdi, «balli, Barchinim, doim shunaqa aqlli,saxiy bo`lgin», deb peshanasidan o`pdi. Keyin: «Bozor kuni shaharga borib, o`zim senga zo`r sirg`acha opkelib beraman», dedi. Qayerdadir yashirinib yotgan qaysar sirg`achasini eslab, hanuz yuragi siqilayotgan Barchinoyning ko`ngli, bu maqtov-alqovlardan so`ng, birdan yorishib ketdi. 1. Sirg‘a- zirak,xalqa(taqinchoq). 2. Sabzi urug‘i sochilgn ang‘iz- sabzi urug‘i sochilga yer. 3. Jippa-jippa yopishib-qattiq yopishib, oldida yurish. 4. Molxona tuynugi-molxona derazasi,teshigi 5. Biqinib oldi- yashirinib oldi, kirib oldi 6. Lug‘at ishi: 6. Ko‘zini chaqchaytirib-ko‘zini katta ochib, ko‘zini lo‘q qilib 7. Qing‘irqo‘l-egriqo‘l,o‘g‘ri 8. Hanuz- hozirgacha,ayni paytgacha.