SOLIQ SIYOSATI VA UNING ASOSIY YO‘NALISHLARI

Yuklangan vaqt

2024-11-11

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

13

Faytl hajmi

57,2 KB


SOLIQ SIYOSATI VA UNING ASOSIY YO‘NALISHLARI 1. Soliq siyosati va uning ahamiyati 2. Soliq siyosatining strategiyasi va konsepsiyasi 3. Soliq siyosatining asosiy yo’nalishlari 4. Soliq siyosatining makroiqtisodiy samarasi 1.Soliq siyosati va uning ahamiyati Jamiyat iqtisodiy taraqqiyoti bir tomondan uning ichki mexanizmiga bog’liq bo’lsa, ikkinchi tomondan boshqaruvning xarakteriga, ijtimoiy-siyosiy holatga, muvozanatga bog’liq bo’ladi. Mazkur jarayonda ijtimoiy siyosat alohida rol o’ynaydi. Ijtimoiy siyosat o’z navbatida ichki va tashqi madaniy-ma`rifiy, siyosiy, iqtisodiy siyosat kabilarga bo’linadi. Iqtisodiy siyosat ham o’z navbatida moliya, pul-kredit, byudjet, soliq siyosati kabi turlarda amal qilib, ularni yaxlitligi makroiqtisodiy darajada qonun chiqaruvchi, ijro et uvchi va sud hokimiyatlari faoliyatlarining asosiy ajralmas qismiga aylanadi. Shu o’rinda soliq siyosatining mazmuniga to’xtalib o’tadigan bo’lsak, yuqorida qayd etilganidek, soliq siyosati iqtisodiy siyosatning ajralmas bir bo’lagi bo’lib, davlatning muayyan davrda aniq maqsadlarga qaratilgan soliq sohasidagi faoliyatidir. U tarkiban soliqlarni joriy etish, soliqqa oid huquqiy baza yaratish, joriy etilgan soliqlar va soliqsiz to’lovlarni amaliyotda ishlash mexanizmini shakllantirish va samaradorligini oshirishga qaratilgan davlatning tegishli vakolatli organlari tomonidan kompleks tarzda olib boriladigan chora-tadbirlar yig’indisidir. Mamlakat soliq tizimi xususiyatlari, yo’nalishlari, qanday soliqlarning joriy etilishi, ular o’rtasidagi nisbatni ta`minlash kabi masalalarni soliq siyosati belgilab beradi. Bugungi kunda respublikamiz soliq siyosatining huquqiy asoslari O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi, O’zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksi, «Davlat soliq xizmati SOLIQ SIYOSATI VA UNING ASOSIY YO‘NALISHLARI 1. Soliq siyosati va uning ahamiyati 2. Soliq siyosatining strategiyasi va konsepsiyasi 3. Soliq siyosatining asosiy yo’nalishlari 4. Soliq siyosatining makroiqtisodiy samarasi 1.Soliq siyosati va uning ahamiyati Jamiyat iqtisodiy taraqqiyoti bir tomondan uning ichki mexanizmiga bog’liq bo’lsa, ikkinchi tomondan boshqaruvning xarakteriga, ijtimoiy-siyosiy holatga, muvozanatga bog’liq bo’ladi. Mazkur jarayonda ijtimoiy siyosat alohida rol o’ynaydi. Ijtimoiy siyosat o’z navbatida ichki va tashqi madaniy-ma`rifiy, siyosiy, iqtisodiy siyosat kabilarga bo’linadi. Iqtisodiy siyosat ham o’z navbatida moliya, pul-kredit, byudjet, soliq siyosati kabi turlarda amal qilib, ularni yaxlitligi makroiqtisodiy darajada qonun chiqaruvchi, ijro et uvchi va sud hokimiyatlari faoliyatlarining asosiy ajralmas qismiga aylanadi. Shu o’rinda soliq siyosatining mazmuniga to’xtalib o’tadigan bo’lsak, yuqorida qayd etilganidek, soliq siyosati iqtisodiy siyosatning ajralmas bir bo’lagi bo’lib, davlatning muayyan davrda aniq maqsadlarga qaratilgan soliq sohasidagi faoliyatidir. U tarkiban soliqlarni joriy etish, soliqqa oid huquqiy baza yaratish, joriy etilgan soliqlar va soliqsiz to’lovlarni amaliyotda ishlash mexanizmini shakllantirish va samaradorligini oshirishga qaratilgan davlatning tegishli vakolatli organlari tomonidan kompleks tarzda olib boriladigan chora-tadbirlar yig’indisidir. Mamlakat soliq tizimi xususiyatlari, yo’nalishlari, qanday soliqlarning joriy etilishi, ular o’rtasidagi nisbatni ta`minlash kabi masalalarni soliq siyosati belgilab beradi. Bugungi kunda respublikamiz soliq siyosatining huquqiy asoslari O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi, O’zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksi, «Davlat soliq xizmati to’g’risida»gi Qonuni, hukumatning boshqa soliqqa oid qonun, qarorlari, Prezident Farmonlari va boshqa me`yoriy hujjatlar bilan izohlanadi. Hozirgi paytda respublikamiz soliq siyosatining asosi Prezidentimiz tomonidan ishlab chiqilgan va muvaffaqiyatli tarzda amaliyotda o’z aksini topayotgan iqtisodiy rivojlanishning besh tamoyilidir. Soliq siyosati ana shu tamoyillar asosida tashkil etilgan bo’lib, soliq sohasidagi samarali chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Soliq konsepsiyasi - soliqlarning yo’nalishlarini aniq ilmiy asoslangan holda amalga oshirish g’oyalarining yaxlitligidir. Mamlakatimizda soliq konsepsiyasi bozor iqtisodiyotiga o’tish konsepsiyasiga asoslanadi. Agar soliq konsepsiyasi qanchalik chuqur ilmiy asosga ega bo’lsa, soliq siyosatining barqarorligi shunchalik mustahkam ta`minlanadi. O’z navbatida soliq konsepsiyasi esa soliqlar sohasidagi chuqur ilmiy tadqiqot ishlari hamda soliq amaliyotida orttirilgan boy tajribalarning o’zaro uyg’unligiga asoslangan g’oyalar samaradorligiga bog’liq bo’ladi. Soliq siyosati barqarorligini ta`minlashda uning strategiyasi va taktikasi ishlab chiqilishi lozim. Amalga oshirilishi lozim bo’lgan tadbirlar xususiyati va muddatini e`tiborga olib soliq siyosati: soliq siyosati strategiyasi va soliq siyosati taktikasiga bo’linadi. Soliq siyosati strategiyasida muayyan uzoqroq muddatga mo’ljallangan soliqqa oid iqtisodiy munosabatlarni asosiy yo’nalishlari va chora-tadbirlari ifodalanadi. Bu esa o’z navbatida ilmiy asoslangan soliq konsepsiyasi bilan bevosita bog’liqdir. Masalan, respublikamizda jamiyat taraqqiyotining asosiy strategiyasi qilib erkin, ochiq bozor iqtisodiyotiga, erkin fuqarolik jamiyatiga asoslangan huquqiy, demokratik jamiyat qurish belgilangan. Soliq borasidagi ustuvor strategik vazifa esa davlat byudjeti va xo’jalik yurituvchi sub`yektlarni soliqqa oid iqtisodiy munosabatlarida muayyan uyg’unlikni ta`minlovchi soliq tizimini shakllantirish va shunga mos ravishda takomillashtirib borishdan iboratdir yoki boshqacha qilib aytganda, soliq siyosati strategiyasi - soliq siyosatining uzoq muddatli yo’nalishi bo’lib, ijtimoiy va iqtisodiy strategiya belgilab bergan ulkan ko’lamli vazifalarni kelajakda bajarilishini ta`minlash ko’zda tutilgan moliyaviy tadbirlar yig’indisidir. Soliq siyosati taktikasi esa belgilangan soliq siyosati strategiyasi ijrosini ta`minlovchi, tez-tez o’zgarib turuvchi say`i-harakatlarni bildiradi, ya`ni qisqa muddatli va kichik ko’lamli moliyaviy chora-tadbirlarni hal qilishga qaratilgan yo’nalishlar majmuasidir. Soliq siyosati to’g’risida»gi Qonuni, hukumatning boshqa soliqqa oid qonun, qarorlari, Prezident Farmonlari va boshqa me`yoriy hujjatlar bilan izohlanadi. Hozirgi paytda respublikamiz soliq siyosatining asosi Prezidentimiz tomonidan ishlab chiqilgan va muvaffaqiyatli tarzda amaliyotda o’z aksini topayotgan iqtisodiy rivojlanishning besh tamoyilidir. Soliq siyosati ana shu tamoyillar asosida tashkil etilgan bo’lib, soliq sohasidagi samarali chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Soliq konsepsiyasi - soliqlarning yo’nalishlarini aniq ilmiy asoslangan holda amalga oshirish g’oyalarining yaxlitligidir. Mamlakatimizda soliq konsepsiyasi bozor iqtisodiyotiga o’tish konsepsiyasiga asoslanadi. Agar soliq konsepsiyasi qanchalik chuqur ilmiy asosga ega bo’lsa, soliq siyosatining barqarorligi shunchalik mustahkam ta`minlanadi. O’z navbatida soliq konsepsiyasi esa soliqlar sohasidagi chuqur ilmiy tadqiqot ishlari hamda soliq amaliyotida orttirilgan boy tajribalarning o’zaro uyg’unligiga asoslangan g’oyalar samaradorligiga bog’liq bo’ladi. Soliq siyosati barqarorligini ta`minlashda uning strategiyasi va taktikasi ishlab chiqilishi lozim. Amalga oshirilishi lozim bo’lgan tadbirlar xususiyati va muddatini e`tiborga olib soliq siyosati: soliq siyosati strategiyasi va soliq siyosati taktikasiga bo’linadi. Soliq siyosati strategiyasida muayyan uzoqroq muddatga mo’ljallangan soliqqa oid iqtisodiy munosabatlarni asosiy yo’nalishlari va chora-tadbirlari ifodalanadi. Bu esa o’z navbatida ilmiy asoslangan soliq konsepsiyasi bilan bevosita bog’liqdir. Masalan, respublikamizda jamiyat taraqqiyotining asosiy strategiyasi qilib erkin, ochiq bozor iqtisodiyotiga, erkin fuqarolik jamiyatiga asoslangan huquqiy, demokratik jamiyat qurish belgilangan. Soliq borasidagi ustuvor strategik vazifa esa davlat byudjeti va xo’jalik yurituvchi sub`yektlarni soliqqa oid iqtisodiy munosabatlarida muayyan uyg’unlikni ta`minlovchi soliq tizimini shakllantirish va shunga mos ravishda takomillashtirib borishdan iboratdir yoki boshqacha qilib aytganda, soliq siyosati strategiyasi - soliq siyosatining uzoq muddatli yo’nalishi bo’lib, ijtimoiy va iqtisodiy strategiya belgilab bergan ulkan ko’lamli vazifalarni kelajakda bajarilishini ta`minlash ko’zda tutilgan moliyaviy tadbirlar yig’indisidir. Soliq siyosati taktikasi esa belgilangan soliq siyosati strategiyasi ijrosini ta`minlovchi, tez-tez o’zgarib turuvchi say`i-harakatlarni bildiradi, ya`ni qisqa muddatli va kichik ko’lamli moliyaviy chora-tadbirlarni hal qilishga qaratilgan yo’nalishlar majmuasidir. Soliq siyosati konsepsiyasi soliq siyosati strategiyasiga nisbatan, soliq siyosati strategiyasi esa soliq siyosati taktikasiga nisbatan barqaror, ya`ni kam o’zgaruvchan bo’lib, ularning barchasi bir-biriga bog’liq holda, bir-birini to’ldirib turadi hamda yaxlit holda soliq siyosatinining mohiyatini tashkil qiladi. Soliq siyosati tarkibiy jihatdan quyidagi yo’nalishlarda amalga oshiriladi: · mamlakat miqyosida amal qiluvchi soliqlar va soliqsiz to’lovlarni qonuniy joriy etish; · amal qilayotgan soliqlarni samarali ishlashini ta`minlovchi mexanizm shakllantirish va takomillashtirish, soliqqa oid qonunlar va boshqa me`yoriy hujjatlarni takomillashtirib borish; · soliq siyosatini amalga oshiruvchi tegishli vakolatli organlarni tashkil etish va ularni ushbu sohadagi vazifalarini belgilash; · soliqqa tortish tizimini shakllantirishga qaratilgan chuqur ilmiy tadqiqotni amalga oshirish va ularni joriy etishni tashkil etish. Respublikamizning mustaqillikka erishishi, o’zining mustaqil soliq tizimini shakllantirishni ham taqozo etadi. Shundan kelib chiqib, mustaqillikning dastlabki yillaridan e`tiboran mustaqil soliq tizimini shakllantirishga qaratilgan islohotlar izchillik bilan amalga oshirila boshlandi va ushbu islohotlarning samarasi o’laroq hozirgi paytga kelib respublikamizda bir qadar o’ziga xos bo’lgan soliq tizimi shakllantirildi. O’ziga xos bo’lgan soliq tizimining shaklantirilishini soliq siyosatining samarasi sifatida e`tirof etish mumkin. Respublikamiz davlatchilik shaklidan kelib chiqib respublikamizda respublika byudjeti daromadlarini shakllantirishga qaratilgan umumdavlat soliqlari va mahalliy byudjetlar daromadlarini shakllantirishga qaratilgan mahalliy soliqlar va yig’imlar amal qiladi. Soliqlarning byudjetlar o’rtasida taqsimlanishi O’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksi bilan mustahkamlangan bo’lib, unga muvofiq respublikamiz soliq tizimida amal qiladigan har bir soliq turi u yoki bu byudjetga tushishi qat`iy belgilab qo’yilgan. Shuningdek, Vazirlar Mahkamasining qaroriga muvofiq ayrim umumdavlat soliqlari mahalliy byudjetlarga to’liqligicha biriktirilishi yoki ulardan tushumlar respublika va mahalliy byudjetlar o’rtasida taqsimlanishi mumkin. Ushbu tizim bir necha yillardan buyon mahalliy byudjetlar kamomadini bartaraf etish maqsadida amaliyotda samarali qo’llanilib kelinmoqda. Shu o’rinda yuridik shaxslarni soliqqa tortishning muhim tartiblariga alohida to’xtalib o’tish zarur. Respublikamiz soliq qonunchiligida hozirgi vaqtda soliqqa tortishning konsepsiyasi soliq siyosati strategiyasiga nisbatan, soliq siyosati strategiyasi esa soliq siyosati taktikasiga nisbatan barqaror, ya`ni kam o’zgaruvchan bo’lib, ularning barchasi bir-biriga bog’liq holda, bir-birini to’ldirib turadi hamda yaxlit holda soliq siyosatinining mohiyatini tashkil qiladi. Soliq siyosati tarkibiy jihatdan quyidagi yo’nalishlarda amalga oshiriladi: · mamlakat miqyosida amal qiluvchi soliqlar va soliqsiz to’lovlarni qonuniy joriy etish; · amal qilayotgan soliqlarni samarali ishlashini ta`minlovchi mexanizm shakllantirish va takomillashtirish, soliqqa oid qonunlar va boshqa me`yoriy hujjatlarni takomillashtirib borish; · soliq siyosatini amalga oshiruvchi tegishli vakolatli organlarni tashkil etish va ularni ushbu sohadagi vazifalarini belgilash; · soliqqa tortish tizimini shakllantirishga qaratilgan chuqur ilmiy tadqiqotni amalga oshirish va ularni joriy etishni tashkil etish. Respublikamizning mustaqillikka erishishi, o’zining mustaqil soliq tizimini shakllantirishni ham taqozo etadi. Shundan kelib chiqib, mustaqillikning dastlabki yillaridan e`tiboran mustaqil soliq tizimini shakllantirishga qaratilgan islohotlar izchillik bilan amalga oshirila boshlandi va ushbu islohotlarning samarasi o’laroq hozirgi paytga kelib respublikamizda bir qadar o’ziga xos bo’lgan soliq tizimi shakllantirildi. O’ziga xos bo’lgan soliq tizimining shaklantirilishini soliq siyosatining samarasi sifatida e`tirof etish mumkin. Respublikamiz davlatchilik shaklidan kelib chiqib respublikamizda respublika byudjeti daromadlarini shakllantirishga qaratilgan umumdavlat soliqlari va mahalliy byudjetlar daromadlarini shakllantirishga qaratilgan mahalliy soliqlar va yig’imlar amal qiladi. Soliqlarning byudjetlar o’rtasida taqsimlanishi O’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksi bilan mustahkamlangan bo’lib, unga muvofiq respublikamiz soliq tizimida amal qiladigan har bir soliq turi u yoki bu byudjetga tushishi qat`iy belgilab qo’yilgan. Shuningdek, Vazirlar Mahkamasining qaroriga muvofiq ayrim umumdavlat soliqlari mahalliy byudjetlarga to’liqligicha biriktirilishi yoki ulardan tushumlar respublika va mahalliy byudjetlar o’rtasida taqsimlanishi mumkin. Ushbu tizim bir necha yillardan buyon mahalliy byudjetlar kamomadini bartaraf etish maqsadida amaliyotda samarali qo’llanilib kelinmoqda. Shu o’rinda yuridik shaxslarni soliqqa tortishning muhim tartiblariga alohida to’xtalib o’tish zarur. Respublikamiz soliq qonunchiligida hozirgi vaqtda soliqqa tortishning umumbelgilangan tizimi bilan bir qatorda, amaldagi barcha soliqlar o’rniga yagona soliqni to’lashni ko’zda tutuvchi soliqqa tortishning alohida tartiblari ham mavjud. Bu tartib quyidagilar uchun ko’zda tutilgan: · savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari; · soddalashtirilgan soliqqa tortish tizimidan foydalanayotgan kichik tadbirkorlik sub`yektlari; · qishloq xo’jaligi tovarlari ishlab chiqaruvchi korxonalari; · lotoreyalar, totalizatorlar va tavakkalchilikka asoslangan boshqa o’yinlarni o’tkazishga ixtisoslashgan yuridik shaxslar; · tadbirkorlik faoliyatining alohida turlari bilangina shug’ullanuvchi yuridik shaxslar (bilyardxonalar, qisqa muddatli avtomobil saqlash joylari, bolalar o’yin avtomatlari). Yuridik shaxslarni soliqqa tortish tartibidagi o’ziga xoslikni mamlakatimiz soliq tizimining muhim xususiyati sifatida e`tirof etish lozim. Chunki respublikamiz soliq qonunchiligiga muvofiq bugungi kunda mamlakatimiz iqtisodiyotida muhim bo’lgan sohalar alohida tartib bo’yicha soliqqa tortilib kelinmoqda. Shuningdek, mamlakatimiz soliq tizimining muhim xususiyatlari sifatida soliq to’lovchilarga nisbatan ko’zda tutilgan imtiyozlarni ham qayd etish mumkin. Jumladan, eksport faoliyatini rag’batlantirishga, xorijiy investisiyalar kirib kelishini rag’batlantirishga qaratilgan, aholining ijtimoiy shart-sharoitini hisobga olgan holdagi imtiyozlarni ularning ifodasi sifatida keltirib o’tish mumkin. Iqtisodiy adabiyotlarda soliq siyosatining asosiy yo’nalishlari sifatida ikki yo’nalish: korxona va tashkilotlarga nisbatan soliq siyosati va aholining turli ijtimoiy guruhlari uchun soliq siyosati kabi yo’nalishlarga bo’lib o’rganiladi. Respublikamiz mustaqilligining dastlabki yillarida davlat soliq siyosatining asosiy yo’nalishi bozor munosabatlarini qaror toptirishga qaratilgan qator ilmiy asoslangan soliqlarni joriy etish va shu orqali mavjud soliq tizimini tubdan qayta tashkil etishdan iborat bo’ldi. Soliq siyosatining keyingi yo’nalishi esa joriy etilgan soliqlarning samarali amal qilishini ta`minlash maqsadida soliq munosabatlarini amalga oshiruvchi tegishli muassasalarni tashkil etishga qaratildi. Bozor iqtisodiyotiga o’tishning birinchi bosqichida soliq siyosatida asosan tashkiliy jihatlarga e`tibor qaratildi, ya`ni soliqlarni joriy etish va soliq siyosatini bevosita amalga umumbelgilangan tizimi bilan bir qatorda, amaldagi barcha soliqlar o’rniga yagona soliqni to’lashni ko’zda tutuvchi soliqqa tortishning alohida tartiblari ham mavjud. Bu tartib quyidagilar uchun ko’zda tutilgan: · savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari; · soddalashtirilgan soliqqa tortish tizimidan foydalanayotgan kichik tadbirkorlik sub`yektlari; · qishloq xo’jaligi tovarlari ishlab chiqaruvchi korxonalari; · lotoreyalar, totalizatorlar va tavakkalchilikka asoslangan boshqa o’yinlarni o’tkazishga ixtisoslashgan yuridik shaxslar; · tadbirkorlik faoliyatining alohida turlari bilangina shug’ullanuvchi yuridik shaxslar (bilyardxonalar, qisqa muddatli avtomobil saqlash joylari, bolalar o’yin avtomatlari). Yuridik shaxslarni soliqqa tortish tartibidagi o’ziga xoslikni mamlakatimiz soliq tizimining muhim xususiyati sifatida e`tirof etish lozim. Chunki respublikamiz soliq qonunchiligiga muvofiq bugungi kunda mamlakatimiz iqtisodiyotida muhim bo’lgan sohalar alohida tartib bo’yicha soliqqa tortilib kelinmoqda. Shuningdek, mamlakatimiz soliq tizimining muhim xususiyatlari sifatida soliq to’lovchilarga nisbatan ko’zda tutilgan imtiyozlarni ham qayd etish mumkin. Jumladan, eksport faoliyatini rag’batlantirishga, xorijiy investisiyalar kirib kelishini rag’batlantirishga qaratilgan, aholining ijtimoiy shart-sharoitini hisobga olgan holdagi imtiyozlarni ularning ifodasi sifatida keltirib o’tish mumkin. Iqtisodiy adabiyotlarda soliq siyosatining asosiy yo’nalishlari sifatida ikki yo’nalish: korxona va tashkilotlarga nisbatan soliq siyosati va aholining turli ijtimoiy guruhlari uchun soliq siyosati kabi yo’nalishlarga bo’lib o’rganiladi. Respublikamiz mustaqilligining dastlabki yillarida davlat soliq siyosatining asosiy yo’nalishi bozor munosabatlarini qaror toptirishga qaratilgan qator ilmiy asoslangan soliqlarni joriy etish va shu orqali mavjud soliq tizimini tubdan qayta tashkil etishdan iborat bo’ldi. Soliq siyosatining keyingi yo’nalishi esa joriy etilgan soliqlarning samarali amal qilishini ta`minlash maqsadida soliq munosabatlarini amalga oshiruvchi tegishli muassasalarni tashkil etishga qaratildi. Bozor iqtisodiyotiga o’tishning birinchi bosqichida soliq siyosatida asosan tashkiliy jihatlarga e`tibor qaratildi, ya`ni soliqlarni joriy etish va soliq siyosatini bevosita amalga oshiruvchi tegishli muassasalar shakllantirildi. Bu davrdagi soliq siyosatining asosiy xususiyatlaridan biri soliqlarning ko’proq fiskal ahamiyat kasb etishida, ya`ni ko’proq e`tibor davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishga qaratildi. Jahon soliq siyosati tajribasida soliqqa tortishning quyidagi yo’nalishlariga katta e`tibor beriladi: · Har xil mulk shakllariga moslangan korxona va tashkilotlarning xo’jalik yuritishiga mumkin qadar iqtisodiy sharoit yaratish, ularni bozor munosabatlariga kirib borishiga har tomonlama ko’maklashish; · Ijtimoiy-zaruriy umumdavlat vazifalarini bajarish uchun davlatni kerak bo’lgan moliyaviy manbalar bilan ta`minlash; · Bozor iqtisodiyoti sharoitida yangi ijtimoiy-iqtisodiy omillarni tashkil qilishda qatnashish, ishsizlarni ish bilan ta`minlash, iqtisodiy nochorlarga yordam berish; · Aholi turmush darajasini zaruriy me`yorda saqlab turish imkonini izlash va ta`minlash, soliqqa tortilmaydigan daromad minimumini vaqti-vaqti bilan oshirib borish. Bunda «iste`mol savatchasi» ma`lumotlarini e`tiborga olish. Bugungi kunda respublikamizda soliq strategiyasiga ko’ra soliq siyosatining muhim yo’nalishlari sifatida quyidagilarni qayd etish mumkin: · soliq yukini yanada pasaytirish, · yuridik va jismoniy shaxslar daromadlarini soliqqa tortishni takomillashtirish, · bilvosita soliqqa tortish samaradorligin ta`minlash, · resurs soliqlariga ko’proq e`tibor qaratish, · soliq tizimining soddaligiga erishish, · davlat xarajatlarini optimallashtirish. Respublikamizda soliq tizimini takomillashtirish jarayonida xo’jalik yurituvchi sub`yektlarga nisbatan soliq yukini izchil kamaytirishga alohida e`tabor qaratish lozimligi ko’p bora ta`kidlanmoqda. Bunda birinchi navbatda ularning daromadlaridan undiriladigan bevosita soliqlarning salmog’ini kamaytirish lozimligi alohida ahamiyatga ega. Buning natijasida korxonalar ixtiyorida qoladigan mablag’lar ulushining ko’payishi evaziga uning aylanma mablag’lari miqdorini ko’paytirib borish va optimal darajasini saqlash, ishlab chiqarishni zamonaviylashtirish, uning samaradorligini oshirish maqsadida ko’proq investisiya kiritish, xodimlar mehnatini yanada rag’batlantirish imkonini beradi. oshiruvchi tegishli muassasalar shakllantirildi. Bu davrdagi soliq siyosatining asosiy xususiyatlaridan biri soliqlarning ko’proq fiskal ahamiyat kasb etishida, ya`ni ko’proq e`tibor davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishga qaratildi. Jahon soliq siyosati tajribasida soliqqa tortishning quyidagi yo’nalishlariga katta e`tibor beriladi: · Har xil mulk shakllariga moslangan korxona va tashkilotlarning xo’jalik yuritishiga mumkin qadar iqtisodiy sharoit yaratish, ularni bozor munosabatlariga kirib borishiga har tomonlama ko’maklashish; · Ijtimoiy-zaruriy umumdavlat vazifalarini bajarish uchun davlatni kerak bo’lgan moliyaviy manbalar bilan ta`minlash; · Bozor iqtisodiyoti sharoitida yangi ijtimoiy-iqtisodiy omillarni tashkil qilishda qatnashish, ishsizlarni ish bilan ta`minlash, iqtisodiy nochorlarga yordam berish; · Aholi turmush darajasini zaruriy me`yorda saqlab turish imkonini izlash va ta`minlash, soliqqa tortilmaydigan daromad minimumini vaqti-vaqti bilan oshirib borish. Bunda «iste`mol savatchasi» ma`lumotlarini e`tiborga olish. Bugungi kunda respublikamizda soliq strategiyasiga ko’ra soliq siyosatining muhim yo’nalishlari sifatida quyidagilarni qayd etish mumkin: · soliq yukini yanada pasaytirish, · yuridik va jismoniy shaxslar daromadlarini soliqqa tortishni takomillashtirish, · bilvosita soliqqa tortish samaradorligin ta`minlash, · resurs soliqlariga ko’proq e`tibor qaratish, · soliq tizimining soddaligiga erishish, · davlat xarajatlarini optimallashtirish. Respublikamizda soliq tizimini takomillashtirish jarayonida xo’jalik yurituvchi sub`yektlarga nisbatan soliq yukini izchil kamaytirishga alohida e`tabor qaratish lozimligi ko’p bora ta`kidlanmoqda. Bunda birinchi navbatda ularning daromadlaridan undiriladigan bevosita soliqlarning salmog’ini kamaytirish lozimligi alohida ahamiyatga ega. Buning natijasida korxonalar ixtiyorida qoladigan mablag’lar ulushining ko’payishi evaziga uning aylanma mablag’lari miqdorini ko’paytirib borish va optimal darajasini saqlash, ishlab chiqarishni zamonaviylashtirish, uning samaradorligini oshirish maqsadida ko’proq investisiya kiritish, xodimlar mehnatini yanada rag’batlantirish imkonini beradi. Jismoniy shaxslar daromadlarini soliqqa tortilishini takomillashtirish bo’yicha ustuvor yo’nalish sifatida belgilangan soliq stavkalarini kamaytirish va aholi daromadlarini soliqqa tortishning uch bosqichli tizimidan ikki bosqichli tizimiga asta - sekin o’tish konsepsiyasini davom ettirish vazifasi turibdi. Bevosita soliqlar bo’yicha soliq yukini izchil kamaytirish soliq siyosatining samaradorligini YaIM ga nisbatan ular tushumining barqaror kamayishi tendensiyasi ham isbotlaydi. Soliq tizimini takomillashtirishda ustuvor ahamiyat bilvosita soliqqa tortishga qaratilgan. Bilvosita soliqlar tovarlarga nisbatan qo’shimcha bo’lgani holda, pirovard natijada ishlab chiqaruvchining moliyaviy holatiga to’g’ridan-to’g’ri ta`sir ko’rsatmaydi hamda ishlab chiqarishni rivojlantirishga to’sqinlik qilmaydi. Resurs soliqlari yer, suv va boshqa tabiiy boyliklardan samarali foydalanishni ta`minlovchi amaliy vosita bo’lgani holda bozor iqtisodiyotida tabiiy resurslardan foydalanish va kelajak avlodlar uchun saqlash borasida muhim rol o’ynaydi. Soliqlar davlat faoliyatining moliyaviy manbai bo’lganligidan soliq siyosatini ishlab chiqishning tashkilotchisi va rahbaridir. Buning uchun davlat o’z qo’lidagi butun kuchini idoralarini jalb qilib, uni ishlab chiqadi. Bunday tashkilotlarga Moliya Vazirligi, Davlat Soliq Qo’mitasi va boshqa ilmiy-uslubiy tashkilotlar kiradi. Soliq siyosati muvaffaqiyatli ishlab ketishi uchun davlat ilmiy izlanish tashkilotlari tuzib, ularning ish yakunlaridan foydalanadi. Ana shunday tashkilot Vazirlar Maxkamasi qoshidagi ilmiy tekshirish markazi bo’lishi lozim. Davlat soliq siyosatini ishlab chiqayotganda mavjud soliqlarni yoki yangi kiritilishiga mo’ljallanayotgan soliqlarni mohiyatini, ahamiyati, kelib chiqish va rivojlanish tarixini chuqur o’rganish lozim. Ayniqsa, yangi soliqlar joriy qilinishi ilmiy asoslanishi kerak. Bunda yirik amaliyotchi mutaxassislar va olimlar o’rtasida erkin bahslashuv asosida biror qarorga kelish zarur. Bu yerda hech qachon bir sohaning mutaxassislari fikri bilangina chegaralanib qolmaslik kerak, chunki ular o’z manfaatlarini ko’proq ko’zlab, umumdavlat manfaatlarini ko’ra olmasliklari mumkin. Demak, davlat soliq siyosatini tayyorlovchi va uni to’liq hayotga tadbiq qilishning tashkilotchilik va boshqaruvchilik rolini bajaradi. Davlatning soliq siyosatini faol yuritish bozor iqtisodiyotiga muvaffaqiyatli o’tish va uning munosabatlarini har tomonlama rivojlantirishning muhim omilidir. Vazirlar Mahkamasining 5.06.2020 yildagi “Soliq ma’muriyatchiligida zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini keng joriy etishga doir Jismoniy shaxslar daromadlarini soliqqa tortilishini takomillashtirish bo’yicha ustuvor yo’nalish sifatida belgilangan soliq stavkalarini kamaytirish va aholi daromadlarini soliqqa tortishning uch bosqichli tizimidan ikki bosqichli tizimiga asta - sekin o’tish konsepsiyasini davom ettirish vazifasi turibdi. Bevosita soliqlar bo’yicha soliq yukini izchil kamaytirish soliq siyosatining samaradorligini YaIM ga nisbatan ular tushumining barqaror kamayishi tendensiyasi ham isbotlaydi. Soliq tizimini takomillashtirishda ustuvor ahamiyat bilvosita soliqqa tortishga qaratilgan. Bilvosita soliqlar tovarlarga nisbatan qo’shimcha bo’lgani holda, pirovard natijada ishlab chiqaruvchining moliyaviy holatiga to’g’ridan-to’g’ri ta`sir ko’rsatmaydi hamda ishlab chiqarishni rivojlantirishga to’sqinlik qilmaydi. Resurs soliqlari yer, suv va boshqa tabiiy boyliklardan samarali foydalanishni ta`minlovchi amaliy vosita bo’lgani holda bozor iqtisodiyotida tabiiy resurslardan foydalanish va kelajak avlodlar uchun saqlash borasida muhim rol o’ynaydi. Soliqlar davlat faoliyatining moliyaviy manbai bo’lganligidan soliq siyosatini ishlab chiqishning tashkilotchisi va rahbaridir. Buning uchun davlat o’z qo’lidagi butun kuchini idoralarini jalb qilib, uni ishlab chiqadi. Bunday tashkilotlarga Moliya Vazirligi, Davlat Soliq Qo’mitasi va boshqa ilmiy-uslubiy tashkilotlar kiradi. Soliq siyosati muvaffaqiyatli ishlab ketishi uchun davlat ilmiy izlanish tashkilotlari tuzib, ularning ish yakunlaridan foydalanadi. Ana shunday tashkilot Vazirlar Maxkamasi qoshidagi ilmiy tekshirish markazi bo’lishi lozim. Davlat soliq siyosatini ishlab chiqayotganda mavjud soliqlarni yoki yangi kiritilishiga mo’ljallanayotgan soliqlarni mohiyatini, ahamiyati, kelib chiqish va rivojlanish tarixini chuqur o’rganish lozim. Ayniqsa, yangi soliqlar joriy qilinishi ilmiy asoslanishi kerak. Bunda yirik amaliyotchi mutaxassislar va olimlar o’rtasida erkin bahslashuv asosida biror qarorga kelish zarur. Bu yerda hech qachon bir sohaning mutaxassislari fikri bilangina chegaralanib qolmaslik kerak, chunki ular o’z manfaatlarini ko’proq ko’zlab, umumdavlat manfaatlarini ko’ra olmasliklari mumkin. Demak, davlat soliq siyosatini tayyorlovchi va uni to’liq hayotga tadbiq qilishning tashkilotchilik va boshqaruvchilik rolini bajaradi. Davlatning soliq siyosatini faol yuritish bozor iqtisodiyotiga muvaffaqiyatli o’tish va uning munosabatlarini har tomonlama rivojlantirishning muhim omilidir. Vazirlar Mahkamasining 5.06.2020 yildagi “Soliq ma’muriyatchiligida zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini keng joriy etishga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi 359-son qarori qabul qilindi. Strategiyada quyidagi vazifalar belgilangan: ma’lumotlarni qayta ishlash markazi va telekommunikatsiya qurilmalarini modernizatsiya qilish, server va dasturiy ta’minotlar xarid qilish, axborot tizimlari majmuini yagona platformaga o’tkazish, elektron davlat xizmatlari ko’rsatish sifatini oshirish, katta hajmdagi ma’lumotlarni tezkor tahlil qilish tizimlarini yo’lga qo’yish. Ushbu vazifalarni amalga oshirish natijasida byudjetga qo’shimcha tushumlar hajmi 20 trln so’mgacha ortishi kutilmoqda. Hozirgi vaqtda tizimning ma’lumotlar almashish bilan bog’liq bo’lgan bir qator muammolari mavjud, jumladan:  mavjud ma’lumotlar bazasi hajmining yetarli emasligi;  serverlar xotira hajmining 90% bandligi;  elektron xizmatlar soni 3,8 baravarga, axborot tizimlar soni 2,5 baravarga ortishi natijasida korporativ tarmoq tezligini oshirish zarurati yuzaga kelganligi;  turli axborot tizimlarining integratsiyalashuvi natijasida ma’lumotlar bazasida katta yuklanish hosil bo’lganligi;  yagona platforma mavjud emasligi. Ma’lumotlarni qayta ishlash markazini modernizatsiya qilish doirasida:  ma’lumotlarni qayta ishlash va tahlil qilish tezligi 10 baravargacha oshiriladi;  ma’lumotlar bazasidagi axborotlarni konfidensialligini ta’minlash darajasi 100% oshadi, tashqi xavflardan himoya qilish hamda ma’lumotlarni xavfsiz va ishonchli saqlash imkoniyatlari kengayadi;  ma’lumotlar bazasi hajmi 1 petabaytgacha yetkaziladi. Business Intelligence va Big Data texnologiyalarini joriy etish Strategiyaning asosiy vazifalaridan biri sifatida kiritilgan. Ularni joriy etish natijasida:  katta hajmdagi ma’lumotlarni qayta ishlash va tezkor tahlil qilish tizimlarini kengaytirish;  xufyona aylanmalar darajasini keskin qisqartirish va soliq solinadigan baza kengaytirish;  markazlashgan tizimlar orqali shakllangan ma’lumotlarni qayta ishlash natijasida bozor kon’yunkturasini o’rganish, tovar va xizmatlarning bozor narxlarini tahlil qilish hamda prognozlash imkoniyatini yaratish; qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi 359-son qarori qabul qilindi. Strategiyada quyidagi vazifalar belgilangan: ma’lumotlarni qayta ishlash markazi va telekommunikatsiya qurilmalarini modernizatsiya qilish, server va dasturiy ta’minotlar xarid qilish, axborot tizimlari majmuini yagona platformaga o’tkazish, elektron davlat xizmatlari ko’rsatish sifatini oshirish, katta hajmdagi ma’lumotlarni tezkor tahlil qilish tizimlarini yo’lga qo’yish. Ushbu vazifalarni amalga oshirish natijasida byudjetga qo’shimcha tushumlar hajmi 20 trln so’mgacha ortishi kutilmoqda. Hozirgi vaqtda tizimning ma’lumotlar almashish bilan bog’liq bo’lgan bir qator muammolari mavjud, jumladan:  mavjud ma’lumotlar bazasi hajmining yetarli emasligi;  serverlar xotira hajmining 90% bandligi;  elektron xizmatlar soni 3,8 baravarga, axborot tizimlar soni 2,5 baravarga ortishi natijasida korporativ tarmoq tezligini oshirish zarurati yuzaga kelganligi;  turli axborot tizimlarining integratsiyalashuvi natijasida ma’lumotlar bazasida katta yuklanish hosil bo’lganligi;  yagona platforma mavjud emasligi. Ma’lumotlarni qayta ishlash markazini modernizatsiya qilish doirasida:  ma’lumotlarni qayta ishlash va tahlil qilish tezligi 10 baravargacha oshiriladi;  ma’lumotlar bazasidagi axborotlarni konfidensialligini ta’minlash darajasi 100% oshadi, tashqi xavflardan himoya qilish hamda ma’lumotlarni xavfsiz va ishonchli saqlash imkoniyatlari kengayadi;  ma’lumotlar bazasi hajmi 1 petabaytgacha yetkaziladi. Business Intelligence va Big Data texnologiyalarini joriy etish Strategiyaning asosiy vazifalaridan biri sifatida kiritilgan. Ularni joriy etish natijasida:  katta hajmdagi ma’lumotlarni qayta ishlash va tezkor tahlil qilish tizimlarini kengaytirish;  xufyona aylanmalar darajasini keskin qisqartirish va soliq solinadigan baza kengaytirish;  markazlashgan tizimlar orqali shakllangan ma’lumotlarni qayta ishlash natijasida bozor kon’yunkturasini o’rganish, tovar va xizmatlarning bozor narxlarini tahlil qilish hamda prognozlash imkoniyatini yaratish;  xodimlarning 50-60%ida ma’lumotlarni qayta ishlash va tahlil qilish bilan shug’ullanish imkoniyati paydo bo’ladi. Soliq organlarining axborot tizimlari majmui to’liq yagona platformaga o’tkazilishi:  ma’lumotlarni kiritish, to’plash, tahlil qilish tizimlarini optimallashtiradi;  ma’lumotlar bazasidagi katta yuklanishlarning oldini oladi;  soliq to’lovchilarning hisobot topshirish jarayonini 5-7 baravargacha yengillashtiradi;  soliq ma’muriyatchiligi va nazoratining mutlaqo yangi tizimini yaratish, shuningdek, korrupsiyaviy omillarga yo’l qo’ymaslik bo’yicha preventiv va oldini olish choralarini qo’llashga imkoniyat yaratadi. Soliq ma’murchiligida biznes jarayonlarni avtomatlashtirilishi biznes jaryonga sarflangan umumiy vaqtni 20-30%ga qisqartiradi. Shuningdek, Strategiyada soliq ma’muriyatchiligi tizimini takomillashtiradigan Case Management System, Case Assesment System tizimlarining yaratilishi nazarda tutilgan: soliq auditi avtomatik shaklda o’tkaziladi, monitoring qilish, ma’lumot va tahlillardan foydalanish - real vaqt rejimida amalga oshiriladi. Soliq to’lovchilarga ko’rsatiladigan elektron davlat xizmatlari va ularning mobil ilovalari sonini ko’paytirish esa soliq xizmati xodimlari bilan munosabatlarda inson omilini 60%ga qisqartiradi. Bu nafaqat korrupsiyaning oldini oladi, balki qog’oz shaklidagi hujjat ishlarini ham keskin kamaytiradi. Qaror bilan soliq xizmati organlarining boshqa vazirlik va idoralar bilan axborot almashinuv tizimlari sonini oshirish ham nazarda tutilgan. Bu choralar soliq to’lovchilarning majburiyatlari hisobini yuritishga oid yirik hajmdagi axborotlarni elektron tarzda olish, tahlil qilish va soliq solish bazasini kengaytirishga xizmat qiladi. Shuningdek, 2020 yilda O‘zbekiston Respublikasi prezidentining «Soliq ma'muriyatchiligini takomillashtirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi qarori qabul qilindi. Prezidentning mazkur qarori bilan «Soliq ma'muriyatchiligini takomillashtirish strategiyasi» ham ma'qullangan. Strategiyaning asosiy vazifalari etib qo‘yidagilar belgilab olinmoqda: · Davlat budjetiga soliq tushumlarining barqarorligini ta'minlash; · soliq organlari xodimlarining kasbiy mahoratini oshirish va soliq ma'muriyatchiligiga raqamli texnologiyalarni joriy etish orqali ko‘rsatilayotgan soliq xizmatlari sifatini yaxshilash;  xodimlarning 50-60%ida ma’lumotlarni qayta ishlash va tahlil qilish bilan shug’ullanish imkoniyati paydo bo’ladi. Soliq organlarining axborot tizimlari majmui to’liq yagona platformaga o’tkazilishi:  ma’lumotlarni kiritish, to’plash, tahlil qilish tizimlarini optimallashtiradi;  ma’lumotlar bazasidagi katta yuklanishlarning oldini oladi;  soliq to’lovchilarning hisobot topshirish jarayonini 5-7 baravargacha yengillashtiradi;  soliq ma’muriyatchiligi va nazoratining mutlaqo yangi tizimini yaratish, shuningdek, korrupsiyaviy omillarga yo’l qo’ymaslik bo’yicha preventiv va oldini olish choralarini qo’llashga imkoniyat yaratadi. Soliq ma’murchiligida biznes jarayonlarni avtomatlashtirilishi biznes jaryonga sarflangan umumiy vaqtni 20-30%ga qisqartiradi. Shuningdek, Strategiyada soliq ma’muriyatchiligi tizimini takomillashtiradigan Case Management System, Case Assesment System tizimlarining yaratilishi nazarda tutilgan: soliq auditi avtomatik shaklda o’tkaziladi, monitoring qilish, ma’lumot va tahlillardan foydalanish - real vaqt rejimida amalga oshiriladi. Soliq to’lovchilarga ko’rsatiladigan elektron davlat xizmatlari va ularning mobil ilovalari sonini ko’paytirish esa soliq xizmati xodimlari bilan munosabatlarda inson omilini 60%ga qisqartiradi. Bu nafaqat korrupsiyaning oldini oladi, balki qog’oz shaklidagi hujjat ishlarini ham keskin kamaytiradi. Qaror bilan soliq xizmati organlarining boshqa vazirlik va idoralar bilan axborot almashinuv tizimlari sonini oshirish ham nazarda tutilgan. Bu choralar soliq to’lovchilarning majburiyatlari hisobini yuritishga oid yirik hajmdagi axborotlarni elektron tarzda olish, tahlil qilish va soliq solish bazasini kengaytirishga xizmat qiladi. Shuningdek, 2020 yilda O‘zbekiston Respublikasi prezidentining «Soliq ma'muriyatchiligini takomillashtirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi qarori qabul qilindi. Prezidentning mazkur qarori bilan «Soliq ma'muriyatchiligini takomillashtirish strategiyasi» ham ma'qullangan. Strategiyaning asosiy vazifalari etib qo‘yidagilar belgilab olinmoqda: · Davlat budjetiga soliq tushumlarining barqarorligini ta'minlash; · soliq organlari xodimlarining kasbiy mahoratini oshirish va soliq ma'muriyatchiligiga raqamli texnologiyalarni joriy etish orqali ko‘rsatilayotgan soliq xizmatlari sifatini yaxshilash; · barcha toifadagi soliq to‘lovchilar tomonidan soliq majburiyatlarining ixtiyoriy ravishda bajarish asosida ularning ehtiyojlarini qanoatlantirish uchun soliq organlari va soliq to‘lovchilar o‘rtasida ishonchli munosabatlarni yaratish; · soliq majburiyatlarini bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlarni qisqartirish, barcha toifadagi tadbirkorlik sub'yektlariga qulay sharoitlarni ta'minlaydigan transparent va barqaror soliq tizimini shakllantirish; · soliq to‘lovchilar faoliyatiga aralashishni, shuningdek, davlat soliq xizmati organlarida «inson omili»ni hamda korrupsiya holatlarining salbiy ko‘rinishlarini kamaytirish imkonini beradigan tavakkal-tahlil va masofaviy tahliliy ishlar tizimi asosida soliq nazorati tizimini shakllantirish. Strategiyaning asosiy yo‘nalishlari etib Soliq siyosatini takomillashtirish va iqtisodiyotda xufiyona aylanma darajasini qisqartirish, jumladan, 2021 yilga kelib jismoniy shaxslarning daromad solig‘ini to‘lovchilarni 1,5 baravar, QQSni to‘lovchilarni 2 baravar hamda resurs soliqlari va mol-mulk solig‘i to‘lovchilarni 2 baravar ko‘paytirish; Xizmat ko‘rsatishga yo‘naltirilgan soliq xizmatlarini rivojlantirish; Soliq tavakkalchiliklarini baholash tizimini joriy qilish va soliq hisobini takomillashtirish; Davlat soliq xizmati organlari faoliyatini yanada takomillashtirish; Davlat soliq xizmati organlarida korrupsiyaga qarshi kurashish mexanizmlarini rivojlantirish belgilanmoqda. Strategiyadan kutilayotgan natijalar orasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar sur'ati o‘sishiga erishish, soliq tekshiruvlari sonini qisqartirish, soliqlarning undirilish darajasi oshirish, shuningdek, O‘zbekistonning xalqaro reytinglardagi pozitsiyalari, ishbilarmonlik faolligining indeks ko‘rsatkichlari yaxshilanishi ham bor. 4. Soliq siyosatining makroiqtisodiy samarasi Iqtisodiyotning samarali rivojlanishi ko’p darajada davlat tomonidan iqtisodiy jarayonlarni boshqarishni to’g’ri tashkil etishga bog’liq bo’lib qolmoqda. Shu tufayli ham O’zbekiston Respublikasining bozor munosabatlariga o’tish xususiyatlaridan biri davlatning iqtisodiy o’zgarishlarning tashabbuskori va bosh islohotchisi qilib belgilanganidir. Bozor munosabatlariga o’tishning qiyin davrida aholining manfaatlarini faqat kuchli qayta taqsimlash vositasiga ega bo’lgan davlatgina himoya qilishga qodirdir. Bozor iqtisodiyotiga o’tishning dastlabki yillaridanoq davlat iqtisodiyotni tartibga solishda soliqlardan ushbu konsepsiyaga asoslangan holda foydalanib kelmoqda. Bozor iqtisodiyoti · barcha toifadagi soliq to‘lovchilar tomonidan soliq majburiyatlarining ixtiyoriy ravishda bajarish asosida ularning ehtiyojlarini qanoatlantirish uchun soliq organlari va soliq to‘lovchilar o‘rtasida ishonchli munosabatlarni yaratish; · soliq majburiyatlarini bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlarni qisqartirish, barcha toifadagi tadbirkorlik sub'yektlariga qulay sharoitlarni ta'minlaydigan transparent va barqaror soliq tizimini shakllantirish; · soliq to‘lovchilar faoliyatiga aralashishni, shuningdek, davlat soliq xizmati organlarida «inson omili»ni hamda korrupsiya holatlarining salbiy ko‘rinishlarini kamaytirish imkonini beradigan tavakkal-tahlil va masofaviy tahliliy ishlar tizimi asosida soliq nazorati tizimini shakllantirish. Strategiyaning asosiy yo‘nalishlari etib Soliq siyosatini takomillashtirish va iqtisodiyotda xufiyona aylanma darajasini qisqartirish, jumladan, 2021 yilga kelib jismoniy shaxslarning daromad solig‘ini to‘lovchilarni 1,5 baravar, QQSni to‘lovchilarni 2 baravar hamda resurs soliqlari va mol-mulk solig‘i to‘lovchilarni 2 baravar ko‘paytirish; Xizmat ko‘rsatishga yo‘naltirilgan soliq xizmatlarini rivojlantirish; Soliq tavakkalchiliklarini baholash tizimini joriy qilish va soliq hisobini takomillashtirish; Davlat soliq xizmati organlari faoliyatini yanada takomillashtirish; Davlat soliq xizmati organlarida korrupsiyaga qarshi kurashish mexanizmlarini rivojlantirish belgilanmoqda. Strategiyadan kutilayotgan natijalar orasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar sur'ati o‘sishiga erishish, soliq tekshiruvlari sonini qisqartirish, soliqlarning undirilish darajasi oshirish, shuningdek, O‘zbekistonning xalqaro reytinglardagi pozitsiyalari, ishbilarmonlik faolligining indeks ko‘rsatkichlari yaxshilanishi ham bor. 4. Soliq siyosatining makroiqtisodiy samarasi Iqtisodiyotning samarali rivojlanishi ko’p darajada davlat tomonidan iqtisodiy jarayonlarni boshqarishni to’g’ri tashkil etishga bog’liq bo’lib qolmoqda. Shu tufayli ham O’zbekiston Respublikasining bozor munosabatlariga o’tish xususiyatlaridan biri davlatning iqtisodiy o’zgarishlarning tashabbuskori va bosh islohotchisi qilib belgilanganidir. Bozor munosabatlariga o’tishning qiyin davrida aholining manfaatlarini faqat kuchli qayta taqsimlash vositasiga ega bo’lgan davlatgina himoya qilishga qodirdir. Bozor iqtisodiyotiga o’tishning dastlabki yillaridanoq davlat iqtisodiyotni tartibga solishda soliqlardan ushbu konsepsiyaga asoslangan holda foydalanib kelmoqda. Bozor iqtisodiyoti sharoitida mamlakat iqtisodiyotining rivojlanish darajasi, boshqa ko’pgina omillar bilan bir qatorda, unga nisbatan yurgizilayotgan soliq siyosatiga ham bevosita bog’liqdir. Davlat soliq siyosatini ishlab chiqib va uni hayotga tatbiq etib, iqtisodiy rivojlanishga ijobiy yoki salbiy ta`sir ko’rsatadi. Shu boisdan davlat soliq siyosati orqali makroiqtisodiy samaradorlikka erishishi mumkin. Soliq siyosatini amalga oshirishda xizmat qiladigan soliq dastaklari (imtiyozlar, stavkalar, soliqqa tortiladigan bazani shakllanishi va boshqalar) kuchli ta`sir etuvchi va qiyin boshqariladigan soliq qurollaridir. Masalan, soliq to’lovchilarga keng soliq imtiyozlarini berish byudjetning daromadlarini shakllantirish nuqtai nazaridan butunlay teskari oqibatlarga olib kelishi mumkin. Boshqa tomondan esa, soliq imtiyozlarining har tomonlama bekor qilinishi tadbirkorlik faolligiga salbiy ta`sir ko’rsatishi va korxonalarning ishlab chiqarish hamda noishlab chiqarish sohalariga kapital qo’yilmalarning sezilarli kamayishiga sabab bo’ladi. Buning oqibatida ba`zi tarmoqlardagi mavjud muvozanat buziladi. O’zbekiston Respublikasida mustaqillik yillarida yurgizilayotgan iqtisodiy siyosatning tarkibiy qismi bo’lgan soliq siyosati mustaqil ravishda yurgizilayotgan soliq siyosati hisoblanib, uning markaziy vazifalaridan biri sifatida respublikamizda bozor munosabatlarini qaror toptirish va uni rivojlantirishga xizmat ko’rsatish qaralmoqda. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkorlik muhitini yaratish va uni rivojlantirish alohida ahamiyat kasb etganligi uchun soliq siyosati ham bizning respublikamizda tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlashga qaratilganligi,shak-shubhasizdir. Bir vaqtning o’zida puxta ishlab chiqilgan soliq siyosatining hayotga qanday tadbiq etilishi shu siyosatni amalga oshirishda qo’llanilishi lozim bo’lgan soliq mexanizmiga uzviy bog’liqdir. Soliq siyosatining makroiqtisodiy holatga ta`siri juda katta bo’lib, mamlakatda yaratiladigan yalpi ichki mahsulot va milliy daromadning o’zgarishi soliq siyosatining samarasiga bevosita bog’liqdir. Soliq siyosatining makroi qtisodiy holatga ta`sirini soliqlarning yalpi talab va yalpi taklifga, investision muhitga, iste`molga, iqtisodiy barqarorlikka ta`siri kabilar bilan baholash mumkin. Soliq siyosatini amalga oshirishda muhim bir mezon bo’lib soliq stavkalari hisoblanadi. Soliq stavkalarining o’zgartirilishi bevosita talablar yig’indisiga ta`sir qiladi. Iste`molning ham, investisiyalarning ham hajmi soliqlarning katta-kichikligiga bog’liq sharoitida mamlakat iqtisodiyotining rivojlanish darajasi, boshqa ko’pgina omillar bilan bir qatorda, unga nisbatan yurgizilayotgan soliq siyosatiga ham bevosita bog’liqdir. Davlat soliq siyosatini ishlab chiqib va uni hayotga tatbiq etib, iqtisodiy rivojlanishga ijobiy yoki salbiy ta`sir ko’rsatadi. Shu boisdan davlat soliq siyosati orqali makroiqtisodiy samaradorlikka erishishi mumkin. Soliq siyosatini amalga oshirishda xizmat qiladigan soliq dastaklari (imtiyozlar, stavkalar, soliqqa tortiladigan bazani shakllanishi va boshqalar) kuchli ta`sir etuvchi va qiyin boshqariladigan soliq qurollaridir. Masalan, soliq to’lovchilarga keng soliq imtiyozlarini berish byudjetning daromadlarini shakllantirish nuqtai nazaridan butunlay teskari oqibatlarga olib kelishi mumkin. Boshqa tomondan esa, soliq imtiyozlarining har tomonlama bekor qilinishi tadbirkorlik faolligiga salbiy ta`sir ko’rsatishi va korxonalarning ishlab chiqarish hamda noishlab chiqarish sohalariga kapital qo’yilmalarning sezilarli kamayishiga sabab bo’ladi. Buning oqibatida ba`zi tarmoqlardagi mavjud muvozanat buziladi. O’zbekiston Respublikasida mustaqillik yillarida yurgizilayotgan iqtisodiy siyosatning tarkibiy qismi bo’lgan soliq siyosati mustaqil ravishda yurgizilayotgan soliq siyosati hisoblanib, uning markaziy vazifalaridan biri sifatida respublikamizda bozor munosabatlarini qaror toptirish va uni rivojlantirishga xizmat ko’rsatish qaralmoqda. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkorlik muhitini yaratish va uni rivojlantirish alohida ahamiyat kasb etganligi uchun soliq siyosati ham bizning respublikamizda tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlashga qaratilganligi,shak-shubhasizdir. Bir vaqtning o’zida puxta ishlab chiqilgan soliq siyosatining hayotga qanday tadbiq etilishi shu siyosatni amalga oshirishda qo’llanilishi lozim bo’lgan soliq mexanizmiga uzviy bog’liqdir. Soliq siyosatining makroiqtisodiy holatga ta`siri juda katta bo’lib, mamlakatda yaratiladigan yalpi ichki mahsulot va milliy daromadning o’zgarishi soliq siyosatining samarasiga bevosita bog’liqdir. Soliq siyosatining makroi qtisodiy holatga ta`sirini soliqlarning yalpi talab va yalpi taklifga, investision muhitga, iste`molga, iqtisodiy barqarorlikka ta`siri kabilar bilan baholash mumkin. Soliq siyosatini amalga oshirishda muhim bir mezon bo’lib soliq stavkalari hisoblanadi. Soliq stavkalarining o’zgartirilishi bevosita talablar yig’indisiga ta`sir qiladi. Iste`molning ham, investisiyalarning ham hajmi soliqlarning katta-kichikligiga bog’liq bo’ladi. Masalan, byudjetga soliq tushumi kamayib, davlat xarajatlari avvalgicha qolgan paytda iste`mol va investisiya xarajatlarining o’sishi rag’batlantiriladi. Yalpi talab qanchalik ko’paygani bilan u iqtisodiyotni ishlab chiqarish imkoniyatlari (mavjud resurslar va texnologiyalarning shartli miqdori va sifati) doirasidan tashqariga «surib qo’yishga» qodir bo’lmaydi. Ishlab chiqarish imkoniyatlari chegarasiga yaqinlashganda yig’ma talabning o’sishi asosan real ishlab chiqarishning emas, balki narxlarning ko’tarilishi hisobiga ro’y beradi. Binobarin, rag’batlantiruvchi soliq-byudjet siyosati iqtisodiyot pasayish vaziyatida bo’lgandagina chinakam ijobiy samara beradi. Soliq siyosati olib borilayotganda qisib chiqarish deb ataladigan vaziyat bilan to’qnashuv ro’y beradi. Masalan, davlat xarajatlari o’zgarmay turgan sharoitda soliq tushumlari kamaydi (yoki aksincha, davlat xarajatlari ko’payib, soliq tushumlari esa avvalgi darajasida qoldi). Davlat xarajatlari va daromadlari o’rtasidagi farqning ortishini (byudjet kamomadining o’sishini) davlat qarzlar hisobiga qoplashga majbur. Bunda davlat obligasiyalar chiqarishi mumkin, bu obligasiyalarning sotilishi moliya bozori mablag’laridan foydalanish imkonini beradi. Bunday sa`y-harakat moliya bozorida milliy jamg’armalar taklifi kamayishiga olib keladi. Natijada foiz stavkalari ko’tariladi va xususiy investisiyalar hajmi tushib ketadi. Biz ko’rgan holatda soliqlarning kamayishi tufayli kelib chiqqan byudjet kamomadining o’sishi xususiy investisiyalarni «surib chiqaradi»ki, buning natijasi o’laroq, yalpi talab darajasi o’zgarmay qoladi. Binobarin, qisqa muddat ichida surib chiqarish samarasi amal qilmaydi yoki sezilmaydigan darajada ro’y beradi: moliya bozori takomillashmagani (korxonalar kapital mablag’ sarflash uchun pul oladigan kredit haqidagi bitimlar ilgari tuzib qo’yilgani) sababli investisiyalar va jamg’armalar uzoq istiqboldagina tenglashadi. Soliq siyosatining samaradorligi sof eksport samarasi bilan cheklanadi. Biz aniqlaganimizdek, soliqlarning kamaytirilishi milliy jamg’armalar miqdorini kichraytiradi hamda ichki foiz stavkalarini kattalashtiradi. Bunday vaziyat oqibatda faqat ichki (milliy) investisiyalarning qisqarishigagina emas, balki mamlakatga chet el kapitalining oqib kirishi tezlashishiga ham olib keladi. Mazkur holatda xorij investisiyalari o’sib borayotgan ichki foizli stavkalar bilan rag’batlantiriladi. Chet el kapitalining oqib kelishi milliy valyutaga talabni oshiradi. Natijada valyuta kursi ko’tariladi, sof eksport miqdori qisqaradi. Valyuta bo’ladi. Masalan, byudjetga soliq tushumi kamayib, davlat xarajatlari avvalgicha qolgan paytda iste`mol va investisiya xarajatlarining o’sishi rag’batlantiriladi. Yalpi talab qanchalik ko’paygani bilan u iqtisodiyotni ishlab chiqarish imkoniyatlari (mavjud resurslar va texnologiyalarning shartli miqdori va sifati) doirasidan tashqariga «surib qo’yishga» qodir bo’lmaydi. Ishlab chiqarish imkoniyatlari chegarasiga yaqinlashganda yig’ma talabning o’sishi asosan real ishlab chiqarishning emas, balki narxlarning ko’tarilishi hisobiga ro’y beradi. Binobarin, rag’batlantiruvchi soliq-byudjet siyosati iqtisodiyot pasayish vaziyatida bo’lgandagina chinakam ijobiy samara beradi. Soliq siyosati olib borilayotganda qisib chiqarish deb ataladigan vaziyat bilan to’qnashuv ro’y beradi. Masalan, davlat xarajatlari o’zgarmay turgan sharoitda soliq tushumlari kamaydi (yoki aksincha, davlat xarajatlari ko’payib, soliq tushumlari esa avvalgi darajasida qoldi). Davlat xarajatlari va daromadlari o’rtasidagi farqning ortishini (byudjet kamomadining o’sishini) davlat qarzlar hisobiga qoplashga majbur. Bunda davlat obligasiyalar chiqarishi mumkin, bu obligasiyalarning sotilishi moliya bozori mablag’laridan foydalanish imkonini beradi. Bunday sa`y-harakat moliya bozorida milliy jamg’armalar taklifi kamayishiga olib keladi. Natijada foiz stavkalari ko’tariladi va xususiy investisiyalar hajmi tushib ketadi. Biz ko’rgan holatda soliqlarning kamayishi tufayli kelib chiqqan byudjet kamomadining o’sishi xususiy investisiyalarni «surib chiqaradi»ki, buning natijasi o’laroq, yalpi talab darajasi o’zgarmay qoladi. Binobarin, qisqa muddat ichida surib chiqarish samarasi amal qilmaydi yoki sezilmaydigan darajada ro’y beradi: moliya bozori takomillashmagani (korxonalar kapital mablag’ sarflash uchun pul oladigan kredit haqidagi bitimlar ilgari tuzib qo’yilgani) sababli investisiyalar va jamg’armalar uzoq istiqboldagina tenglashadi. Soliq siyosatining samaradorligi sof eksport samarasi bilan cheklanadi. Biz aniqlaganimizdek, soliqlarning kamaytirilishi milliy jamg’armalar miqdorini kichraytiradi hamda ichki foiz stavkalarini kattalashtiradi. Bunday vaziyat oqibatda faqat ichki (milliy) investisiyalarning qisqarishigagina emas, balki mamlakatga chet el kapitalining oqib kirishi tezlashishiga ham olib keladi. Mazkur holatda xorij investisiyalari o’sib borayotgan ichki foizli stavkalar bilan rag’batlantiriladi. Chet el kapitalining oqib kelishi milliy valyutaga talabni oshiradi. Natijada valyuta kursi ko’tariladi, sof eksport miqdori qisqaradi. Valyuta kursi ko’tarilganida milliy tovarlar jahon bozorida ancha qimmatlashadi, xorij tovarlari esa ichki bozorda arzonlashadi. Shunday qilib, soliqlarni kamaytirish tufayli jamiyat xarajatlarining kengayib ketishi eksportning qisqarishi va importning o’sishi bilan bog’liq yalpi talabning pasayishi hisobidan qisman tekislanadi. Bunday samara qayd etilgan valyuta kurslari sharoitida amal qilmaydi: soliqlar kamaytirilganida valyuta kursi avvalgi darajasida qoladi hamda sof eksport tegishli ravishda o’zgarmaydi. Yuqoridagilardan xulosa qilib aytish mumkinki, rag’batlantiruvchi soliq siyosati faqat qisqa muddatli turkumiy tebranishlar oqibati bo’lgan iqtisodiy pasayish sharoitida, faqat qayd etilgan valyuta kurslari paytida sezilarli makroiktisodiy samara beradi. Vaqtning uzoq oraliqlarida esa u ta`sirli bo’lmaydi. Endi soliqlarni qisqartirish oqibatlarini yalpi taklifga ta`sirini ko’rib chiqaylik. Mazkur tadbirning samarasi shundan iboratki, bunda taklifning egri chizig’i o’ngga qarab siljiydi - soliqlarning pasaytirilishi xarajatlarning qisqarishini (bu holat tadbirkorlarni ishlab chiqarishni kengaytirishga rag’batlantiradi) hamda «sof» ish haqining o’sishini (bu holat esa yollanma xodimlarni mehnat taklifini ko’paytirishga rag’batlantiradi) anglatadi. Bunda (soliqlarning kamaytirilishi oqibatida) yalpi talab odatda yalpi taklifga nisbatan ko’proq o’sib boradi. Shuning uchun ham ishlab chiqarishning kengayishi bilan bir qatorda narxlarning umumiy darajasi ko’tarilishi kuzatiladi. Biroq yig’ma taklif darajasining o’zgarishi uzoq davom etadigan murakkab jarayondir. Shuning uchun ham makroiqtisodiy barqarorlik maqsadiga erishish uchun davlat eng avvalo yalpi taklifga emas, balki yalpi talabga ta`sir ko’rsatishga intiladi. Buning ustiga, hozirgi zamon iqtisodchilarining aksariyati hisoblashicha, makroiqtisodiy beqarorlik (iqtisodiy turkumlar) asosan yig’ma talab beqarorligining oqibatidir. Masalan, iqtisodiyot yalpi talabning salbiy o’zgarishi ta`siri tufayli pasayish jarayonini boshdan kechirmoqda. Bunday holatda davlat jamiyatning yig’ma xarajatlarini soliqlarni kamaytirish va davlat xarajatlarini kengaytirish vositasida rag’batlantirishga intiladi. Agar hukumat iqtisodiyotning «zo’riqishi»dan xavotirlansa yoki pulning qadrsizlanish sur`atlarini sekinlashtirishni istasa, u holda o’zining moliya siyosatini qattiq olib borishda soliqlarni oshirishi va davlat xarajatlarini qisqartirishi lozim bo’ladi. Nazorat uchun savollar kursi ko’tarilganida milliy tovarlar jahon bozorida ancha qimmatlashadi, xorij tovarlari esa ichki bozorda arzonlashadi. Shunday qilib, soliqlarni kamaytirish tufayli jamiyat xarajatlarining kengayib ketishi eksportning qisqarishi va importning o’sishi bilan bog’liq yalpi talabning pasayishi hisobidan qisman tekislanadi. Bunday samara qayd etilgan valyuta kurslari sharoitida amal qilmaydi: soliqlar kamaytirilganida valyuta kursi avvalgi darajasida qoladi hamda sof eksport tegishli ravishda o’zgarmaydi. Yuqoridagilardan xulosa qilib aytish mumkinki, rag’batlantiruvchi soliq siyosati faqat qisqa muddatli turkumiy tebranishlar oqibati bo’lgan iqtisodiy pasayish sharoitida, faqat qayd etilgan valyuta kurslari paytida sezilarli makroiktisodiy samara beradi. Vaqtning uzoq oraliqlarida esa u ta`sirli bo’lmaydi. Endi soliqlarni qisqartirish oqibatlarini yalpi taklifga ta`sirini ko’rib chiqaylik. Mazkur tadbirning samarasi shundan iboratki, bunda taklifning egri chizig’i o’ngga qarab siljiydi - soliqlarning pasaytirilishi xarajatlarning qisqarishini (bu holat tadbirkorlarni ishlab chiqarishni kengaytirishga rag’batlantiradi) hamda «sof» ish haqining o’sishini (bu holat esa yollanma xodimlarni mehnat taklifini ko’paytirishga rag’batlantiradi) anglatadi. Bunda (soliqlarning kamaytirilishi oqibatida) yalpi talab odatda yalpi taklifga nisbatan ko’proq o’sib boradi. Shuning uchun ham ishlab chiqarishning kengayishi bilan bir qatorda narxlarning umumiy darajasi ko’tarilishi kuzatiladi. Biroq yig’ma taklif darajasining o’zgarishi uzoq davom etadigan murakkab jarayondir. Shuning uchun ham makroiqtisodiy barqarorlik maqsadiga erishish uchun davlat eng avvalo yalpi taklifga emas, balki yalpi talabga ta`sir ko’rsatishga intiladi. Buning ustiga, hozirgi zamon iqtisodchilarining aksariyati hisoblashicha, makroiqtisodiy beqarorlik (iqtisodiy turkumlar) asosan yig’ma talab beqarorligining oqibatidir. Masalan, iqtisodiyot yalpi talabning salbiy o’zgarishi ta`siri tufayli pasayish jarayonini boshdan kechirmoqda. Bunday holatda davlat jamiyatning yig’ma xarajatlarini soliqlarni kamaytirish va davlat xarajatlarini kengaytirish vositasida rag’batlantirishga intiladi. Agar hukumat iqtisodiyotning «zo’riqishi»dan xavotirlansa yoki pulning qadrsizlanish sur`atlarini sekinlashtirishni istasa, u holda o’zining moliya siyosatini qattiq olib borishda soliqlarni oshirishi va davlat xarajatlarini qisqartirishi lozim bo’ladi. Nazorat uchun savollar 1. Soliq siyosati nima va uning ahamiyati nimada? 2. Soliq siyosatining strategiyasi? 3. Soliq siyosatining konsepsiyasi? 4. Soliq siyosatining asosiy yo’nalishlarini sanang? 5. Soliq siyosatining makroiqtisodiy samarasi nimalarda aks etadi? 1. Soliq siyosati nima va uning ahamiyati nimada? 2. Soliq siyosatining strategiyasi? 3. Soliq siyosatining konsepsiyasi? 4. Soliq siyosatining asosiy yo’nalishlarini sanang? 5. Soliq siyosatining makroiqtisodiy samarasi nimalarda aks etadi?