SOLIQLARNING IQTISODIY MOHIYATI VA PRINSIPLARI

Yuklangan vaqt

2024-11-11

Yuklab olishlar soni

5

Sahifalar soni

17

Faytl hajmi

59,9 KB


SOLIQLARNING IQTISODIY MOHIYATI VA PRINSIPLARI 1.Soliqlarning iqtisodiy mohiyati va zarurligi 2. Soliqqa tortish elementlari va ularning o‘ziga xos jihatlari 3. Soliqlarning turkumlanishi va funksiyalari 1.Soliqlarning iqtisodiy mohiyati va zarurligi Soliqlar uzoq davr mobaynida jamiyat tomonidan yaratilgan mahsulotning bir qismini davlat xazinasini to‘ldirish uchun undiriladigan asosiy manba sifatida ma’lumdir. Shu bilan birga, soliqqa tortish esa iqtisodiy madaniyatning bir elementi sifatida davlatlarning bozor iqtisodiyotiga o‘tgan yoki o‘tmaganligidan qat’i nazar ularning hammasiga xosdir. Shuning uchun soliqqa yurtish insoniyatning rivojlanishidan ajratmagan holda ko‘rib, uning noyob bir ixtirosi sifatida tan olish lozim. Soliqlarning rivojlanish tarixiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, “Dunyoda hech narsa soliq va o‘lim kabi muqarrar emas”, degan edi Benjamin Franklin. Insoniyat doimiy tartibda to‘lashga o‘rganib qolgan soliqlarning ham ko‘p yillik rivojlanish tarixi bor. Dunyoda ilk sivilizatsiya davrlaridanoq soliq munosabatlari shakllana boshlagan. Ilk soliq yig‘imi joriy etilishi tarixi miloddan avvalgi uchinchi ming yillikda qadimgi Misrda shakllangan. Manbalarda aytilishicha, Misr fir’avnlari aholini yetishtirgan hosilning beshdan bir qismini soliq sifatida to‘lashga majbur qilgan. Keyinchalik soliq amaliyoti yunon sivilizatsiyasida ham rivoj topdi. 1799 yilda tarixiy Aleksandriya shahrining sharqiy hududidan topilgan “Rozetta yodgorligi” buning isboti bo‘la oladi. Unda miloddan avvalgi 196 yillarda Ptolomeylar sulolasida soliq munosabatlari amalda bo‘lgani tasvirlanadi. O‘rta asrlarda Yevropada meros, egalik va xarid uchun yangi soliq turlari amalga kiritila boshlanadi. Bu soliqlardan olinadigan tushum, asosan, urush davrlarida mudofaa uchun zarur bo‘lgan. SOLIQLARNING IQTISODIY MOHIYATI VA PRINSIPLARI 1.Soliqlarning iqtisodiy mohiyati va zarurligi 2. Soliqqa tortish elementlari va ularning o‘ziga xos jihatlari 3. Soliqlarning turkumlanishi va funksiyalari 1.Soliqlarning iqtisodiy mohiyati va zarurligi Soliqlar uzoq davr mobaynida jamiyat tomonidan yaratilgan mahsulotning bir qismini davlat xazinasini to‘ldirish uchun undiriladigan asosiy manba sifatida ma’lumdir. Shu bilan birga, soliqqa tortish esa iqtisodiy madaniyatning bir elementi sifatida davlatlarning bozor iqtisodiyotiga o‘tgan yoki o‘tmaganligidan qat’i nazar ularning hammasiga xosdir. Shuning uchun soliqqa yurtish insoniyatning rivojlanishidan ajratmagan holda ko‘rib, uning noyob bir ixtirosi sifatida tan olish lozim. Soliqlarning rivojlanish tarixiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, “Dunyoda hech narsa soliq va o‘lim kabi muqarrar emas”, degan edi Benjamin Franklin. Insoniyat doimiy tartibda to‘lashga o‘rganib qolgan soliqlarning ham ko‘p yillik rivojlanish tarixi bor. Dunyoda ilk sivilizatsiya davrlaridanoq soliq munosabatlari shakllana boshlagan. Ilk soliq yig‘imi joriy etilishi tarixi miloddan avvalgi uchinchi ming yillikda qadimgi Misrda shakllangan. Manbalarda aytilishicha, Misr fir’avnlari aholini yetishtirgan hosilning beshdan bir qismini soliq sifatida to‘lashga majbur qilgan. Keyinchalik soliq amaliyoti yunon sivilizatsiyasida ham rivoj topdi. 1799 yilda tarixiy Aleksandriya shahrining sharqiy hududidan topilgan “Rozetta yodgorligi” buning isboti bo‘la oladi. Unda miloddan avvalgi 196 yillarda Ptolomeylar sulolasida soliq munosabatlari amalda bo‘lgani tasvirlanadi. O‘rta asrlarda Yevropada meros, egalik va xarid uchun yangi soliq turlari amalga kiritila boshlanadi. Bu soliqlardan olinadigan tushum, asosan, urush davrlarida mudofaa uchun zarur bo‘lgan. Xitoy ham ilk soliq tartiblarini joriy etgan davlatlardan biri. Tan sulolasi (618-907) va Song sulolasi davrida (1127-1279) aholi ro‘yxatga olinadi va bu asosida ularga soliq to‘lash majburiyati yuklanadi. Yig‘ilgan pul esa armiyaga, bundan tashqari, irrigatsiya va transport qatnovi uchun zarur bo‘lgan kanallar qurilishiga yoki shunga o‘xshash ijtimoiy loyihalarga sarflangan. Miloddan oldingi birinchi ming yillikning boshlaridayoq Markaziy Osiyo hududlarida ko‘chmanchilik sharoitida, o‘zlari uchun qulay joy izlab yurgan ko‘plab urug‘ va qabilalar yer maydonlari, suv, o‘tloqlarni egallash maqsadida kurashib kelishgan. Ayrim hollarda esa ular o‘zlaridan kuchliroq qabilalarga yer solig‘i, ya’ni o‘lpon to‘lab turganlar. Lekin fors hukmdori Doro davriga kelganda ilk bor doimiy tartibdagi soliqlar joriy qilinadi. Doro soliq tizimini faqat o‘z mamlakatida emas, balki egallab olgan mamlakatlariga ham joriy etadi. Eronning qadimgi Persapol shahridan topilgan uzoq ajdodlarimiz – baqtriyaliklar, xorazmliklar, so‘g‘dlar va saklar tasvirlagan rasmlarda, saklar kiyim-kechak, baqtriyaliklar tuya va idishlar, xorazmliklar dudama xanjar, jangavor bolta, bilaguzuk va otni shohga olib borayotgan manzara chizilgan. Bu ular to‘layotgan soliq turlari sifatida taxmin qilinadi. Keyinchalik Aleksandr Makedonskiy Markaziy Osiyoni bosib olgach esa erlik aholi soliqlarni yunonlar tamoyili bo‘yicha to‘lay boshlagan: soliqlar daromad solig‘i va ehsonlardan iborat bo‘lgan. Daromad solig‘i daromadning o‘ndan yoki yigirmadan biri miqdorida undirilgan, sabab sifatida esa jamoat manfaatlarini himoya qilish maqsadi ko‘rsatilgan. 651 yildan boshlab, Markaziy Osiyo hududida arablar hukmronligi o‘rnatiladi. Bu davrda soliqqa tortish tizimi murakkablashgan va turli xildagi soliqlar paydo bo‘lgan. Masalan, zakot mol-mulkning 2,5 foiz miqdorida olinadigan soliq bo‘lib, kambag‘allar, etimlar va yo‘lovchilarga xayr-ehson berish maqsadida undirilgan. yer uchun xiroj solig‘i olingan. Juzyani musulmon bo‘lmagan fuqarolar (ozod erkaklar) to‘laganlar. Xotin-qizlar, keksalar, kambag‘allar va qullar bu soliqni to‘lashdan ozod qilingan. Juzyani hisoblashda o‘ziga to‘qlik darajasi hisobga olingan va soliq pul yoki natura shaklida undirilgan. Bundan tashqari, chorvadorlardan, hunarmandlardan va savdogarlardan soliqlar olingan. Amir Temur soliq siyosatining asosiy yo‘nalishlari “Temur tuzuklari”da Xitoy ham ilk soliq tartiblarini joriy etgan davlatlardan biri. Tan sulolasi (618-907) va Song sulolasi davrida (1127-1279) aholi ro‘yxatga olinadi va bu asosida ularga soliq to‘lash majburiyati yuklanadi. Yig‘ilgan pul esa armiyaga, bundan tashqari, irrigatsiya va transport qatnovi uchun zarur bo‘lgan kanallar qurilishiga yoki shunga o‘xshash ijtimoiy loyihalarga sarflangan. Miloddan oldingi birinchi ming yillikning boshlaridayoq Markaziy Osiyo hududlarida ko‘chmanchilik sharoitida, o‘zlari uchun qulay joy izlab yurgan ko‘plab urug‘ va qabilalar yer maydonlari, suv, o‘tloqlarni egallash maqsadida kurashib kelishgan. Ayrim hollarda esa ular o‘zlaridan kuchliroq qabilalarga yer solig‘i, ya’ni o‘lpon to‘lab turganlar. Lekin fors hukmdori Doro davriga kelganda ilk bor doimiy tartibdagi soliqlar joriy qilinadi. Doro soliq tizimini faqat o‘z mamlakatida emas, balki egallab olgan mamlakatlariga ham joriy etadi. Eronning qadimgi Persapol shahridan topilgan uzoq ajdodlarimiz – baqtriyaliklar, xorazmliklar, so‘g‘dlar va saklar tasvirlagan rasmlarda, saklar kiyim-kechak, baqtriyaliklar tuya va idishlar, xorazmliklar dudama xanjar, jangavor bolta, bilaguzuk va otni shohga olib borayotgan manzara chizilgan. Bu ular to‘layotgan soliq turlari sifatida taxmin qilinadi. Keyinchalik Aleksandr Makedonskiy Markaziy Osiyoni bosib olgach esa erlik aholi soliqlarni yunonlar tamoyili bo‘yicha to‘lay boshlagan: soliqlar daromad solig‘i va ehsonlardan iborat bo‘lgan. Daromad solig‘i daromadning o‘ndan yoki yigirmadan biri miqdorida undirilgan, sabab sifatida esa jamoat manfaatlarini himoya qilish maqsadi ko‘rsatilgan. 651 yildan boshlab, Markaziy Osiyo hududida arablar hukmronligi o‘rnatiladi. Bu davrda soliqqa tortish tizimi murakkablashgan va turli xildagi soliqlar paydo bo‘lgan. Masalan, zakot mol-mulkning 2,5 foiz miqdorida olinadigan soliq bo‘lib, kambag‘allar, etimlar va yo‘lovchilarga xayr-ehson berish maqsadida undirilgan. yer uchun xiroj solig‘i olingan. Juzyani musulmon bo‘lmagan fuqarolar (ozod erkaklar) to‘laganlar. Xotin-qizlar, keksalar, kambag‘allar va qullar bu soliqni to‘lashdan ozod qilingan. Juzyani hisoblashda o‘ziga to‘qlik darajasi hisobga olingan va soliq pul yoki natura shaklida undirilgan. Bundan tashqari, chorvadorlardan, hunarmandlardan va savdogarlardan soliqlar olingan. Amir Temur soliq siyosatining asosiy yo‘nalishlari “Temur tuzuklari”da ifodalangan: “Amr etdimki, raiyatdan mol-xiroj yig‘ishda ularni og‘ir ahvolga solib qo‘yishdan yoki mamlakatni qashshoqlikka tushirib qo‘yishdan saqlanish kerak. Negaki, raiyatni xonavayron qilish (davlat) xazinasining kambag‘allashishiga olib keladi. Xazinaning kamayib qolishi esa sipohning tarqalib ketishiga sabab bo‘ladi”. Amir Temurgacha bo‘lgan davrda soliq yig‘uvchilarning ish haqi soliq to‘lovchilar hisobidan bo‘lgan. Shuning uchun ular qonunda ko‘zda tutilmagan soliqlarni undirishga ham harakat qilar edilar. Amir Temur soliq undiruvchilarga xalqning ustiga yuk bo‘lmasligi uchun ularga maosh tayinladi. Amir Temur davrida asosan dehqonchilik bilan bog‘liq bo‘lgan xiroj va ushr soliqlari amal qilgan. Savdogarlar va hunarmandlar tamg‘a yoki zakot to‘lashgan, chegaradan o‘tgan mollar hisobidan boj olingan. Bu soliqlar davlat xazinasining asosiy manbai hisoblangan. Zamonaviy shakldagi daromad solig‘ining vatani-Buyuk Britaniya hisoblanadi. Yevropa davlatlarida ham soliq undirishning o‘ziga xos tarixi bor. Masalan, Angliyada qirol Jon tomonidan 1203 yilda eksport solig‘i joriy etilgan. 1275 yilda esa qirol Eduard vino solig‘ini joriy etadi. 1572 yilda Angliyada kambag‘allarni qo‘llab-quvvatlash maqsadida kambag‘allik solig‘i ham amalga kiritiladi. 1707 yil 1 may kuni Buyuk Britaniya tashkil topgach, Angliya va Uelsda 1696 yilda yuzaga kelgan pul defitsiti muammosini bartaraf etish uchun yangi soliqlar haqida o‘ylana boshlanadi. Va tez orada daromad solig‘i g‘oyasi vujudga kela boshlaydi. Odamlar dastlab daromad solig‘i to‘lashdan bosh tortishadi. Ular o‘zlari topgan daromadning ma’lum qismini davlatga o‘tkazish shaxs erkinligiga tahdid deb hisoblashgan. Bular tufayli Buyuk Britaniyada daromad solig‘i doimiy ravishda joriy etilishi uchun 1842 yilga qadar vaqt o‘tadi. “Soliq”- tushunchasi o‘zning ildizlari bilan asrlar ichra ma’lum bo‘lib, davlat xazinasiga undiriladigan har xil (mag‘lub bo‘lgan davlatning to‘lovlari, kontributsiya, domenlar, ya’ni foyda keltiruvchi davlat mulki, yer va o‘rmonlar, davlat hududiga olib kirish va olib chiqib ketishdagi boj to‘lovlari va boshqalar) tushumlar ko‘rinishida bo‘lgan. Qadimda davlatni moliyalashtirish mexanizmlari paydo bulayotgan bir davrda, soliqlar davlatning paydo bo‘lishi va undagi jamiyatning sinflarga bo‘linishida muhim iqtisodiy munosabat sifatida yuzaga kelgan. Soliqlarning hozirgi kundagi o‘rni esa huquqiy ong, iqtisod, davlat nazorat tizimining ifodalangan: “Amr etdimki, raiyatdan mol-xiroj yig‘ishda ularni og‘ir ahvolga solib qo‘yishdan yoki mamlakatni qashshoqlikka tushirib qo‘yishdan saqlanish kerak. Negaki, raiyatni xonavayron qilish (davlat) xazinasining kambag‘allashishiga olib keladi. Xazinaning kamayib qolishi esa sipohning tarqalib ketishiga sabab bo‘ladi”. Amir Temurgacha bo‘lgan davrda soliq yig‘uvchilarning ish haqi soliq to‘lovchilar hisobidan bo‘lgan. Shuning uchun ular qonunda ko‘zda tutilmagan soliqlarni undirishga ham harakat qilar edilar. Amir Temur soliq undiruvchilarga xalqning ustiga yuk bo‘lmasligi uchun ularga maosh tayinladi. Amir Temur davrida asosan dehqonchilik bilan bog‘liq bo‘lgan xiroj va ushr soliqlari amal qilgan. Savdogarlar va hunarmandlar tamg‘a yoki zakot to‘lashgan, chegaradan o‘tgan mollar hisobidan boj olingan. Bu soliqlar davlat xazinasining asosiy manbai hisoblangan. Zamonaviy shakldagi daromad solig‘ining vatani-Buyuk Britaniya hisoblanadi. Yevropa davlatlarida ham soliq undirishning o‘ziga xos tarixi bor. Masalan, Angliyada qirol Jon tomonidan 1203 yilda eksport solig‘i joriy etilgan. 1275 yilda esa qirol Eduard vino solig‘ini joriy etadi. 1572 yilda Angliyada kambag‘allarni qo‘llab-quvvatlash maqsadida kambag‘allik solig‘i ham amalga kiritiladi. 1707 yil 1 may kuni Buyuk Britaniya tashkil topgach, Angliya va Uelsda 1696 yilda yuzaga kelgan pul defitsiti muammosini bartaraf etish uchun yangi soliqlar haqida o‘ylana boshlanadi. Va tez orada daromad solig‘i g‘oyasi vujudga kela boshlaydi. Odamlar dastlab daromad solig‘i to‘lashdan bosh tortishadi. Ular o‘zlari topgan daromadning ma’lum qismini davlatga o‘tkazish shaxs erkinligiga tahdid deb hisoblashgan. Bular tufayli Buyuk Britaniyada daromad solig‘i doimiy ravishda joriy etilishi uchun 1842 yilga qadar vaqt o‘tadi. “Soliq”- tushunchasi o‘zning ildizlari bilan asrlar ichra ma’lum bo‘lib, davlat xazinasiga undiriladigan har xil (mag‘lub bo‘lgan davlatning to‘lovlari, kontributsiya, domenlar, ya’ni foyda keltiruvchi davlat mulki, yer va o‘rmonlar, davlat hududiga olib kirish va olib chiqib ketishdagi boj to‘lovlari va boshqalar) tushumlar ko‘rinishida bo‘lgan. Qadimda davlatni moliyalashtirish mexanizmlari paydo bulayotgan bir davrda, soliqlar davlatning paydo bo‘lishi va undagi jamiyatning sinflarga bo‘linishida muhim iqtisodiy munosabat sifatida yuzaga kelgan. Soliqlarning hozirgi kundagi o‘rni esa huquqiy ong, iqtisod, davlat nazorat tizimining yuqori darajadagi rivojlanishi natijasida paydo bo‘lgan. Soliq, to‘g‘risidagi tushuncha asrlar davomida o‘zgarib borgan. Soliqqa tortish nazariyasining rivojlanishi va takomillashib borishi bilan “soliq” tushunchasiga nisbatan qarash evolyusion ravishda o‘zgargan. Olimlar va jamoat arboblari soliq tushunchasiga faqatgina iqtisodiy qarashdangina emas, balki unga yuridik nuqtai-nazaridan ham ta’rif berishga uringanlar. Masalan, 200 yil avval yashab o‘tgan ingliz iqtisodchisi A.Smit soliqqa quyidagicha ta’rif bergan: soliq-bu davlat tomonidan qiymati va to‘lash tartibi qonuniy qilib o‘rnatilgan yuk demakdir. O‘sha davrda soliq nazariyasida soliqning asosan fiskal funksiyasi hukmronlik qilgan. XX asrning birinchi yarmida shveysariyalik iqtisodchi J.Sismondi soliq nazariyasini “rohatlanish nazariyasi” deb atagan. Soliq bu jabrlanish va shu bilan birga rohatdir, agarda shu qilingan jabr hisobiga davlat tomonidan ko‘rsatilgan xizmat natijasida foyda olinsa, fuqarolar esa soliqlarga davlat tomonidan ularning o‘zlari va mulklarini himoyalashda ko‘rsatayotgan xizmati uchun to‘lanayotgan mukofot puli deb qarashlari lozim. Italiyalik iqtisodchi F.Nitti davlatning soliqlar ta’sirida milliy bozorini rivojlanishdagi rolini aniqlab beruvchi quyidagi ta’rifni berdi, ya’ni, jamoadan ajratib bo‘lmaydigan xizmatlar borki, ular masalan, ichki xotirjamlik va tashqi himoya, huquqni himoya qilish, jamoat gigienasi, hudud himoyasi bo‘lishi mumkin. Bunday bo‘linmaydigan maxsus ko‘rsatilgan xizmatlarga alohida - alohida boj undirishning iloji bo‘lmaganligi uchun, bunday harajatlarni qoplash uchun soliqlar undiriladi. SHunday qilib, soliqning ta’rifi: “Soliq bu fuqarolar boyligining ular tomonidan davlatga va mahalliy organlarga o‘zlarining jamoa talablarini qondirish uchun tushadigan bir qismidir”. Keyinchalik iqtisodchi olimlar tomonidan va soliqqa tortish amaliyotidan kelib chiqib, soliqlar faqat byudjetni mablag‘ bilan to‘ldiruvchi fiskal qurol emasligi, balki hukumat qo‘lidagi iqtisodiy siyosatni yuritishdagi muhim manbaligini, uning yordamida iqtisodiy va ijtimoiy islohotlar o‘tkazish buyicha foydalanishdagi asosiy qurol ekanligi isbotlandi. Tadbirkorlarning ishlab chiqarishda yangi texnologiyalarni va ishni tashkil etishda xo‘jalik yuritishning ilg‘or usullarini qo‘llashlari maqsadida iqtisodchilar ishlab chiqarishda yuqori ko‘rsatkichlarga erishgan korxona va tashkilotlarga soliqlar buyicha imtiyozlar yuqori darajadagi rivojlanishi natijasida paydo bo‘lgan. Soliq, to‘g‘risidagi tushuncha asrlar davomida o‘zgarib borgan. Soliqqa tortish nazariyasining rivojlanishi va takomillashib borishi bilan “soliq” tushunchasiga nisbatan qarash evolyusion ravishda o‘zgargan. Olimlar va jamoat arboblari soliq tushunchasiga faqatgina iqtisodiy qarashdangina emas, balki unga yuridik nuqtai-nazaridan ham ta’rif berishga uringanlar. Masalan, 200 yil avval yashab o‘tgan ingliz iqtisodchisi A.Smit soliqqa quyidagicha ta’rif bergan: soliq-bu davlat tomonidan qiymati va to‘lash tartibi qonuniy qilib o‘rnatilgan yuk demakdir. O‘sha davrda soliq nazariyasida soliqning asosan fiskal funksiyasi hukmronlik qilgan. XX asrning birinchi yarmida shveysariyalik iqtisodchi J.Sismondi soliq nazariyasini “rohatlanish nazariyasi” deb atagan. Soliq bu jabrlanish va shu bilan birga rohatdir, agarda shu qilingan jabr hisobiga davlat tomonidan ko‘rsatilgan xizmat natijasida foyda olinsa, fuqarolar esa soliqlarga davlat tomonidan ularning o‘zlari va mulklarini himoyalashda ko‘rsatayotgan xizmati uchun to‘lanayotgan mukofot puli deb qarashlari lozim. Italiyalik iqtisodchi F.Nitti davlatning soliqlar ta’sirida milliy bozorini rivojlanishdagi rolini aniqlab beruvchi quyidagi ta’rifni berdi, ya’ni, jamoadan ajratib bo‘lmaydigan xizmatlar borki, ular masalan, ichki xotirjamlik va tashqi himoya, huquqni himoya qilish, jamoat gigienasi, hudud himoyasi bo‘lishi mumkin. Bunday bo‘linmaydigan maxsus ko‘rsatilgan xizmatlarga alohida - alohida boj undirishning iloji bo‘lmaganligi uchun, bunday harajatlarni qoplash uchun soliqlar undiriladi. SHunday qilib, soliqning ta’rifi: “Soliq bu fuqarolar boyligining ular tomonidan davlatga va mahalliy organlarga o‘zlarining jamoa talablarini qondirish uchun tushadigan bir qismidir”. Keyinchalik iqtisodchi olimlar tomonidan va soliqqa tortish amaliyotidan kelib chiqib, soliqlar faqat byudjetni mablag‘ bilan to‘ldiruvchi fiskal qurol emasligi, balki hukumat qo‘lidagi iqtisodiy siyosatni yuritishdagi muhim manbaligini, uning yordamida iqtisodiy va ijtimoiy islohotlar o‘tkazish buyicha foydalanishdagi asosiy qurol ekanligi isbotlandi. Tadbirkorlarning ishlab chiqarishda yangi texnologiyalarni va ishni tashkil etishda xo‘jalik yuritishning ilg‘or usullarini qo‘llashlari maqsadida iqtisodchilar ishlab chiqarishda yuqori ko‘rsatkichlarga erishgan korxona va tashkilotlarga soliqlar buyicha imtiyozlar berishni taklif etganlar. Hozirgi kundagi soliqning ta’rifini berishda soliqka tortishning majburiy xarakterga ega ekanligini, fuqaroning undan oladigan foydasi bilan soliq o‘rtasida hech qanday bog‘liqlik yo‘qligiga urg‘u berib ta’rif berilmoqda. Soliq, tushunchasiga ko‘pdan ko‘p ta’riflar berilgan bo‘lib, ularning hech qaysi biri ideal deb topilmagan. O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligida esa soliqqa hech qanday ta’rif berilmagan. Rossiya Federatsiyasining soliq, kodeksidan soliqqa berilgan quyidagi ta’rifni keltirishimiz mumkin (8-modda): Unda soliq - bu majburiy, yakka tartibda beg‘araz to‘lanishi lozim bo‘lgan, tashkilot va fuqarolardan ularga qarashli bo‘lgan xo‘jalikda yuritiladigan va operativ boshqaruvidagi pul mablag‘larini bir qismini davlat yoki munitsipal tuzilmalarning moliyaviy faoliyatini yuritishi uchun undiriladigan mablag‘dir deb ta’rif beriladi. Soliq tushunchasi har xil yuridik xarakterga ega bo‘lgan tushunchalarni o‘z ichiga oladi: - soliqlar qonuniy ravishda hukumat tomonidan belgilanishi; - uni o‘rnatishda bir tomonlamalik (va majburiylik) xususiyatiga ega bo‘lishi; - yakka tartibda beg‘araz (qaytarib berilmaydigan mablag‘) to‘lanishi; - soliq, to‘lovchiga bir tomonlama majburiylikni belgilanishi, shu vaqtning o‘zda davlatga esa hech qanday majburiyat belgilanmasligi; - soliqlarni qaytarib bermaslik sharti bilan undirilishi; - soliqlarni undirishdan maqsad davlatning umuman harajatlarini qoplash bo‘lib, ular ma’lum bir maqsadga qarab undirilmaydi. Soliqlar yig‘imlar, bojlar va to‘lovlardan farqli o‘laroq, umumiy xarakterga ega va doimiy ravishda undiriladi. Soliqlarning iqtisodiy ma’nosi xo‘jalik faoliyatini yurituvchi sub’yektlar va fuqarolar tomonidan yaratilgan mahsulotning ma’lum bir qismini davlat o‘zining vazifalarini bajarishi uchun olib qo‘yishi bilan bog‘liq,. Soliq, o‘zning xususiyati buyicha yig‘im va bojlardan farq, qiladi, O‘zbekiston qonunchiligida “soliq,”, “boj”, “yig‘im” tushunchalariga ularni bir biridan farq qiluvchi ta’rif keltirilmagan. Boj - bu yuridik va jismoniy shaxslardan maxsus vakolat berilgan organlar tomonidan ma’lum bir holatni belgilash yoki yuridik kuchga ega bo‘lgan xujjatni berish uchun berishni taklif etganlar. Hozirgi kundagi soliqning ta’rifini berishda soliqka tortishning majburiy xarakterga ega ekanligini, fuqaroning undan oladigan foydasi bilan soliq o‘rtasida hech qanday bog‘liqlik yo‘qligiga urg‘u berib ta’rif berilmoqda. Soliq, tushunchasiga ko‘pdan ko‘p ta’riflar berilgan bo‘lib, ularning hech qaysi biri ideal deb topilmagan. O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligida esa soliqqa hech qanday ta’rif berilmagan. Rossiya Federatsiyasining soliq, kodeksidan soliqqa berilgan quyidagi ta’rifni keltirishimiz mumkin (8-modda): Unda soliq - bu majburiy, yakka tartibda beg‘araz to‘lanishi lozim bo‘lgan, tashkilot va fuqarolardan ularga qarashli bo‘lgan xo‘jalikda yuritiladigan va operativ boshqaruvidagi pul mablag‘larini bir qismini davlat yoki munitsipal tuzilmalarning moliyaviy faoliyatini yuritishi uchun undiriladigan mablag‘dir deb ta’rif beriladi. Soliq tushunchasi har xil yuridik xarakterga ega bo‘lgan tushunchalarni o‘z ichiga oladi: - soliqlar qonuniy ravishda hukumat tomonidan belgilanishi; - uni o‘rnatishda bir tomonlamalik (va majburiylik) xususiyatiga ega bo‘lishi; - yakka tartibda beg‘araz (qaytarib berilmaydigan mablag‘) to‘lanishi; - soliq, to‘lovchiga bir tomonlama majburiylikni belgilanishi, shu vaqtning o‘zda davlatga esa hech qanday majburiyat belgilanmasligi; - soliqlarni qaytarib bermaslik sharti bilan undirilishi; - soliqlarni undirishdan maqsad davlatning umuman harajatlarini qoplash bo‘lib, ular ma’lum bir maqsadga qarab undirilmaydi. Soliqlar yig‘imlar, bojlar va to‘lovlardan farqli o‘laroq, umumiy xarakterga ega va doimiy ravishda undiriladi. Soliqlarning iqtisodiy ma’nosi xo‘jalik faoliyatini yurituvchi sub’yektlar va fuqarolar tomonidan yaratilgan mahsulotning ma’lum bir qismini davlat o‘zining vazifalarini bajarishi uchun olib qo‘yishi bilan bog‘liq,. Soliq, o‘zning xususiyati buyicha yig‘im va bojlardan farq, qiladi, O‘zbekiston qonunchiligida “soliq,”, “boj”, “yig‘im” tushunchalariga ularni bir biridan farq qiluvchi ta’rif keltirilmagan. Boj - bu yuridik va jismoniy shaxslardan maxsus vakolat berilgan organlar tomonidan ma’lum bir holatni belgilash yoki yuridik kuchga ega bo‘lgan xujjatni berish uchun to‘lanadigan to‘lovdir. Davlat bojlari bojxona - chegaraviy va davlat ichida undiriladigan bojlarga bo‘linadi. Bojxona boji deb - bojxona organlari tomonidan yuridik va jismoniy shaxslarni tovar- moddiy boyliklarni davlat chegarasidan olib kirgani yoki olib chiqqani uchun undiriladigan to‘lovga aytiladi. Bojxonada bojxona bojidan tashqari har xil ko‘rinishdagi bojxona to‘lovlari va yig‘imlari undiriladi. Davlat ichida undiriladigan boj - yuridik va jismoniy shaxslardan huquqiy kuchga ega bo‘lgan xujjatni (harakatni) tasdiqlab berilganligi uchun undiriladigan to‘lovga aytiladi. Masalan, nikohni, tug‘ilishni, fuqarolikni qayd etish uchun davlat tomonidan olinadigan majburiy to‘lovlar. Boj va yig‘imlarni to‘lashda maxsus maqsad yoki maxsus manfaat ko‘zlangan bo‘ladi. Boj va yig‘imlar maxsus organlar tomonidan ma’lum bir xizmat ko‘rsatilganligi uchun va ushbu xizmatning zaruriyati paydo bo‘lgandagina undiriladi. Boj va yig‘imlar odatda majburiy pullik to‘lovdan iborat bo‘lib, ularni yakka tartibda huquqiy xizmat ko‘rsatilganda undiriladi. SHuning uchun boj va yig‘imning qiymatlari ko‘rsatilgan xizmatning turi va o‘lchamiga qarab aniq, summalarda belgilanadi (masalan, mulkni ro‘yxatga olinganda undiriladigan davlat boji). Maxsus to‘lovlardan biri bu bojxona to‘lovlari bo‘lib, import qilingan mahsulotning narxini belgilashda bojxona boji va soliqlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri unga ta’sir qiladigan qurollardan biridir. Odatda, ko‘pgina davlatlar olib kirilayotgan mollar uchun bojxona bojlarini bojxona chegarasida undirib, soliq, va yig‘imlarni esa davlat ichida molni sotish yoki undan foydalanish vaqtida undiradilar. Soliq va bojxona bojlari orasidagi farq, shundan iboratki, bojxona boji chet el mollarini olib kirish uchun bojxona chegarasini kesib o‘tish davrida undirilsa, soliq esa, bir vaqtning o‘zda, chet el mollaridan hamda milliy sanoatimizda ishlab chiqarilgan mollar uchun ham undiriladi. Bojxonada mollarni rasmiylashtirish munosabati bilan undiriladigan soliq va yig‘imlar soliq yig‘ishning chet el molini chegarada kutib olishning bir usuli sifatida qo‘llaniladi. Bularga yana bojxonada rasmiylashtirish, mollarni bojxona omborxonalarida saqlash uchun undiriladigan va boshqa turdagi bojxona yig‘imlari ham kiradi. Ushbu yig‘imlar tovarni import qilayotgan vaqtda bojxona deklaratsiyasini to‘lanadigan to‘lovdir. Davlat bojlari bojxona - chegaraviy va davlat ichida undiriladigan bojlarga bo‘linadi. Bojxona boji deb - bojxona organlari tomonidan yuridik va jismoniy shaxslarni tovar- moddiy boyliklarni davlat chegarasidan olib kirgani yoki olib chiqqani uchun undiriladigan to‘lovga aytiladi. Bojxonada bojxona bojidan tashqari har xil ko‘rinishdagi bojxona to‘lovlari va yig‘imlari undiriladi. Davlat ichida undiriladigan boj - yuridik va jismoniy shaxslardan huquqiy kuchga ega bo‘lgan xujjatni (harakatni) tasdiqlab berilganligi uchun undiriladigan to‘lovga aytiladi. Masalan, nikohni, tug‘ilishni, fuqarolikni qayd etish uchun davlat tomonidan olinadigan majburiy to‘lovlar. Boj va yig‘imlarni to‘lashda maxsus maqsad yoki maxsus manfaat ko‘zlangan bo‘ladi. Boj va yig‘imlar maxsus organlar tomonidan ma’lum bir xizmat ko‘rsatilganligi uchun va ushbu xizmatning zaruriyati paydo bo‘lgandagina undiriladi. Boj va yig‘imlar odatda majburiy pullik to‘lovdan iborat bo‘lib, ularni yakka tartibda huquqiy xizmat ko‘rsatilganda undiriladi. SHuning uchun boj va yig‘imning qiymatlari ko‘rsatilgan xizmatning turi va o‘lchamiga qarab aniq, summalarda belgilanadi (masalan, mulkni ro‘yxatga olinganda undiriladigan davlat boji). Maxsus to‘lovlardan biri bu bojxona to‘lovlari bo‘lib, import qilingan mahsulotning narxini belgilashda bojxona boji va soliqlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri unga ta’sir qiladigan qurollardan biridir. Odatda, ko‘pgina davlatlar olib kirilayotgan mollar uchun bojxona bojlarini bojxona chegarasida undirib, soliq, va yig‘imlarni esa davlat ichida molni sotish yoki undan foydalanish vaqtida undiradilar. Soliq va bojxona bojlari orasidagi farq, shundan iboratki, bojxona boji chet el mollarini olib kirish uchun bojxona chegarasini kesib o‘tish davrida undirilsa, soliq esa, bir vaqtning o‘zda, chet el mollaridan hamda milliy sanoatimizda ishlab chiqarilgan mollar uchun ham undiriladi. Bojxonada mollarni rasmiylashtirish munosabati bilan undiriladigan soliq va yig‘imlar soliq yig‘ishning chet el molini chegarada kutib olishning bir usuli sifatida qo‘llaniladi. Bularga yana bojxonada rasmiylashtirish, mollarni bojxona omborxonalarida saqlash uchun undiriladigan va boshqa turdagi bojxona yig‘imlari ham kiradi. Ushbu yig‘imlar tovarni import qilayotgan vaqtda bojxona deklaratsiyasini rasmiylashtirgan shaxs tomonidan to‘lanadi. 2. Soliqqa tortish elementlari va ularning o‘ziga xos jihatlari Davlat soliq tizimini davlat tomonidan o‘rnatilgan barcha soliqlar, yig‘imlar va boshqa byudjetga undiriladigan majburiy to‘lovlar majmuasi, ularning shakli va tuzilish usullari tashkil etadi. Soliq, tizimi yetarli darajada murakkab bo‘lib, ko‘pgina soliq, turlari, har xil turdagi soliq, to‘lovchilar soliqni undirishni tashkil etish usullari va soliq imtiyozlaridan iboratdir. Ammo, soliqlar har xil bo‘lishiga qaramasdan ularni bog‘lab turuvchi elementlari mavjud. Soliq elementlariga quyidagilar kiradi: soliqqa tortish sub’yekti, soliq, ob’yekti, soliq, bazasini hisobga olish usuli, soliq, stavkasi, soliqni hisoblash tartibi va to‘lash muddatlari, undirish usullari, hisobot topshirish davri, soliq, buyicha imtiyozlar va hokazo. Soliqqa tortish sub’yekti (soliq to‘lovchi) – qonunga ko‘ra soliqlar, yig‘imlar va to‘lovlarni huquqiy jihatdan to‘lash majburiyati yuklatilgan yuridik va jismoniy shaxslardir. O‘z mulkiga xo‘jalik yuritishida yoki operativ boshqaruvida mol-mulkka ega bo‘lgan hamda o‘z majburiyatlari yuzasidan ushbu mol-mulk bilan javob beradigan, o‘z nomidan mulkiy yoki shaxsiy nomulkiy huquqlarga ega bo‘la oladigan va ularni amalga oshira oladigan, majburiyatlarni bajara oladigan, sudda da’vogar va javobgar bo‘la oladigan tashkilot yuridik shaxs hisoblanadi, undan tashqari ular mustaqil balans yoki smetaga ega bo‘lishlari kerak. Jismoniy shaxslar deganda - soliqqa tortish ob’yektiga ega bo‘lgan O‘zbekiston Respublikasining fuqarolari, boshqa davlatlarning fuqarolari, shuningdek fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar tushuniladi. Soliq to‘lovchi va davlat o‘rtasida iqtisodiy munosabatlri doimiy turar joyi (rezidentlik) tamoyiliga qarab aniqlanadi. O‘zbekiston Respublikasida doimiy yashab turgan yoki moliya yilida boshlanadigan yoki tugaydigan o‘n ikki oygacha bo‘lgan istalgan davr mobainida 183 kun yoki undan ko‘proq muddatda O‘zbekistonda turgan jismonii shaxs O‘zbekiston Respublikasining rezidenti deb qaraladi. O‘zbekistonda ta’sis etilgan yoki ro‘yxatdan o‘tkazilgan yuridik shaxs, shuningdek O‘zbekiston Respublikasidan tashqarida ro‘yxatdan o‘tgan, bosh korxonasi O‘zbekistonda rasmiylashtirgan shaxs tomonidan to‘lanadi. 2. Soliqqa tortish elementlari va ularning o‘ziga xos jihatlari Davlat soliq tizimini davlat tomonidan o‘rnatilgan barcha soliqlar, yig‘imlar va boshqa byudjetga undiriladigan majburiy to‘lovlar majmuasi, ularning shakli va tuzilish usullari tashkil etadi. Soliq, tizimi yetarli darajada murakkab bo‘lib, ko‘pgina soliq, turlari, har xil turdagi soliq, to‘lovchilar soliqni undirishni tashkil etish usullari va soliq imtiyozlaridan iboratdir. Ammo, soliqlar har xil bo‘lishiga qaramasdan ularni bog‘lab turuvchi elementlari mavjud. Soliq elementlariga quyidagilar kiradi: soliqqa tortish sub’yekti, soliq, ob’yekti, soliq, bazasini hisobga olish usuli, soliq, stavkasi, soliqni hisoblash tartibi va to‘lash muddatlari, undirish usullari, hisobot topshirish davri, soliq, buyicha imtiyozlar va hokazo. Soliqqa tortish sub’yekti (soliq to‘lovchi) – qonunga ko‘ra soliqlar, yig‘imlar va to‘lovlarni huquqiy jihatdan to‘lash majburiyati yuklatilgan yuridik va jismoniy shaxslardir. O‘z mulkiga xo‘jalik yuritishida yoki operativ boshqaruvida mol-mulkka ega bo‘lgan hamda o‘z majburiyatlari yuzasidan ushbu mol-mulk bilan javob beradigan, o‘z nomidan mulkiy yoki shaxsiy nomulkiy huquqlarga ega bo‘la oladigan va ularni amalga oshira oladigan, majburiyatlarni bajara oladigan, sudda da’vogar va javobgar bo‘la oladigan tashkilot yuridik shaxs hisoblanadi, undan tashqari ular mustaqil balans yoki smetaga ega bo‘lishlari kerak. Jismoniy shaxslar deganda - soliqqa tortish ob’yektiga ega bo‘lgan O‘zbekiston Respublikasining fuqarolari, boshqa davlatlarning fuqarolari, shuningdek fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar tushuniladi. Soliq to‘lovchi va davlat o‘rtasida iqtisodiy munosabatlri doimiy turar joyi (rezidentlik) tamoyiliga qarab aniqlanadi. O‘zbekiston Respublikasida doimiy yashab turgan yoki moliya yilida boshlanadigan yoki tugaydigan o‘n ikki oygacha bo‘lgan istalgan davr mobainida 183 kun yoki undan ko‘proq muddatda O‘zbekistonda turgan jismonii shaxs O‘zbekiston Respublikasining rezidenti deb qaraladi. O‘zbekistonda ta’sis etilgan yoki ro‘yxatdan o‘tkazilgan yuridik shaxs, shuningdek O‘zbekiston Respublikasidan tashqarida ro‘yxatdan o‘tgan, bosh korxonasi O‘zbekistonda joylashgan yuridik shaxs O‘zbekiston Respublikasining rezidenti hisoblanadi. Soliqda tortish ob’yekti yoki soliqqa tortish bilan bog‘liq ob’yekt deganda soliq to‘lovchining soliq, hisoblanadigan va soliqda tortish uchun asos bulib xizmat qiladigan daromadi va mol-mulkiga aytiladi. Boshqacha so‘z bilan aytganda, soliqqa tortish ob’yekti bo‘lib (soliq. to‘lovchining harakati yoki uning mulkiy holati) shunday yuridik bir holatga aytiladiki, ularning mavjudligi soliq. tortish buyicha majburiyatlarni keltirib chiqaradi. Ularga quyidagilar kirishi mumkin: tovar (ish, xizmat)larning sotilishiga doir oborotlar, mol-mulkka egalik huquqi, oldi-sotdi operatsiyasini bajarish, qimmatbaho qog‘ozlardan daromad olish va x,.k.lar. Soliqqa tortish ob’yekti bo‘lmagan soliq, to‘lovchining soliq bo‘yicha majburiyati bo‘lmaydi. Nazariy jihatdan soliqqa tortish ob’yektlarini quyidagi ko‘rinishlarga bo‘lish mumkin: - mulkiy egalik (mol-mulkka egalik huquqi) va mulkka ega bo‘lmaslik (mulkdan foydalanish huquqi); - sub’yektning (oldi-sotdi, tovar olib kirish) harakati (faoliyati); - xo‘jalik faoliyatining natijasi (daromad, foyda). Soliqqa tortish ob’yekti va soliqqa tortish bilan bog‘liq ob’yekt har bir soliq va boshqa byudjetga undiriladigan majburiy to‘lovlar buyicha Soliq kodeksiga asosan aniqlanadi. Masalan, qo‘shilgan qiymat solig‘ining soliq solish ob’yekti bo‘lib, soliq, solish oboroti va soliq solish importi hisoblanadi. Soliq bazasi soliq solish ob’yektining qiymatiga oid, jismiy yoki boshqa tavsifidan iborat bo‘lib, unga asoslangan holda byudjetga to‘lanishi lozim bo‘lgan soliq va boshqa to‘lovlarning summalari aniqlanadi. Masalan, qo‘shilgan qiymat solig‘ining soliq bazasi pul ko‘rinishida belgilansa, yer solig‘ining soliq bazasi esa uchastkasining maydoniga qarab gektarlarda yoki kvadrat metrlarda belgilanadi. Soliq, bazasi tannarx ko‘rsatkichi (daromad summasi) va jismiy ko‘rsatkichi (qat’iy soliq stavkasi asosida soliqqa tortilganda) bilan farqlanadi. Soliq majburiyatini paydo bo‘lish vaqtini to‘g‘ri aniqlash uchun soliq, bazasini tashkil etish usuli katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Bunda asosan ikki usul qo‘llaniladi - kassa va hisoblash usullari. Kassa usulida-daromad soliq, to‘lovchiga aniq, davr ichida tushgan summaga to‘g‘ri joylashgan yuridik shaxs O‘zbekiston Respublikasining rezidenti hisoblanadi. Soliqda tortish ob’yekti yoki soliqqa tortish bilan bog‘liq ob’yekt deganda soliq to‘lovchining soliq, hisoblanadigan va soliqda tortish uchun asos bulib xizmat qiladigan daromadi va mol-mulkiga aytiladi. Boshqacha so‘z bilan aytganda, soliqqa tortish ob’yekti bo‘lib (soliq. to‘lovchining harakati yoki uning mulkiy holati) shunday yuridik bir holatga aytiladiki, ularning mavjudligi soliq. tortish buyicha majburiyatlarni keltirib chiqaradi. Ularga quyidagilar kirishi mumkin: tovar (ish, xizmat)larning sotilishiga doir oborotlar, mol-mulkka egalik huquqi, oldi-sotdi operatsiyasini bajarish, qimmatbaho qog‘ozlardan daromad olish va x,.k.lar. Soliqqa tortish ob’yekti bo‘lmagan soliq, to‘lovchining soliq bo‘yicha majburiyati bo‘lmaydi. Nazariy jihatdan soliqqa tortish ob’yektlarini quyidagi ko‘rinishlarga bo‘lish mumkin: - mulkiy egalik (mol-mulkka egalik huquqi) va mulkka ega bo‘lmaslik (mulkdan foydalanish huquqi); - sub’yektning (oldi-sotdi, tovar olib kirish) harakati (faoliyati); - xo‘jalik faoliyatining natijasi (daromad, foyda). Soliqqa tortish ob’yekti va soliqqa tortish bilan bog‘liq ob’yekt har bir soliq va boshqa byudjetga undiriladigan majburiy to‘lovlar buyicha Soliq kodeksiga asosan aniqlanadi. Masalan, qo‘shilgan qiymat solig‘ining soliq solish ob’yekti bo‘lib, soliq, solish oboroti va soliq solish importi hisoblanadi. Soliq bazasi soliq solish ob’yektining qiymatiga oid, jismiy yoki boshqa tavsifidan iborat bo‘lib, unga asoslangan holda byudjetga to‘lanishi lozim bo‘lgan soliq va boshqa to‘lovlarning summalari aniqlanadi. Masalan, qo‘shilgan qiymat solig‘ining soliq bazasi pul ko‘rinishida belgilansa, yer solig‘ining soliq bazasi esa uchastkasining maydoniga qarab gektarlarda yoki kvadrat metrlarda belgilanadi. Soliq, bazasi tannarx ko‘rsatkichi (daromad summasi) va jismiy ko‘rsatkichi (qat’iy soliq stavkasi asosida soliqqa tortilganda) bilan farqlanadi. Soliq majburiyatini paydo bo‘lish vaqtini to‘g‘ri aniqlash uchun soliq, bazasini tashkil etish usuli katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Bunda asosan ikki usul qo‘llaniladi - kassa va hisoblash usullari. Kassa usulida-daromad soliq, to‘lovchiga aniq, davr ichida tushgan summaga to‘g‘ri keladi, harajat deganda esa real to‘langan summalar hisobga olinadi. Daromad hisoblashning kassa usuli odatda chakana savdoda qo‘llaniladi, chunki u erda sotish vaqti to‘lash vaqtiga mos keladi. Hisoblash usulida - ushbu soliq, davrida olish huquqi mavjud bo‘lgan barcha daromadlar, ularning haqiqatda olingan yoki olinmaganligidan qat’i nazar, hisobga olinadi, harajatlar esa joriy davrda mulkiy majburiyatlar summasi paydo bo‘lishi bilan hosil bo‘ladi. Bunda majburiyatlar bo‘yicha to‘lovlar amalga oshirilganligi ahamiyatga ega bo‘lmaydi. Soliq davri deganda - Soliq, kodeksiga asosan byudjetga to‘lanishi lozim bo‘lgan ayrim soliq va boshqa majburiy to‘lovlarga nisbatan qo‘llaniladigan, tugashi bilan soliq, bazasi belgilanadigan va to‘lanishi kerak bo‘lgan soliq va majburiy to‘lovlarning summasi hisoblanadigan davrga aytiladi. Odatda soliq, davri bo‘lib kalendar yili tushuniladi. “Soliq davri” tushunchasi hisobot davri tushunchasidan farq, qiladi. Ba’zi bir holatlarda ular mos kelishi mumkin, masalan, kichik va qo‘shma korxonalarning hisobotlarida. Ba’zi holatlarda bir soliq, davrining ichida bir necha bor hisobot topshirilishi mumkin, masalan, har xil soliqlar buyicha hisobotlar (QQS, aksiz solig‘i, yagona soliq va boshqalar). Soliq stavkasi bu - soliq hisoblanadigan soliq bazasining birlik hisobiga to‘g‘ri keladigan soliq me’yorini ifodalaydi. Boshqacha qilib aytganda, soliq stavkasi bu solikqa tortish me’yoridir. Soliq stavkasi qat’iy yoki foiz ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. Masalan, qo‘shilgan qiymat solig‘ining soliq stavkasi - soliq solish oboroti va import oborotining - 15 foiz qismni tashkil etadi (bu foiz stavkasi). Qat’iy soliq stavkasiga yer solig‘ining stavkasi misol bo‘la oladi. Bunda soliq, solish birligiga (er uchastkasining maydoni) qat’iy soliq summasi to‘g‘ri keladi. “Soliqqa tortish usuli” tushunchasi ham mavjud bo‘lib, u soliq, bazasining o‘zgarishiga qarab soliq stavkasining o‘zgarish tartibini belgilaydi. Odatda, tajribada soliq stavkasini belgilashda quyidagi to‘rtta usuldan foydalaniladi: - teng - hamma soliq to‘lovchilarga teng soliq summasi belgilanadi (ushbu soliq, turi odatda yig‘imga tegishli); - proporsional - hamma soliq to‘lovchilar uchun teng soliq stavkasi qo‘llaniladi (QQS, aksiz, daromad (foyda) solig‘i); - progressiv - soliq bazasining ortishi bilan soliq stavkasi ham ortadi (jismoniy keladi, harajat deganda esa real to‘langan summalar hisobga olinadi. Daromad hisoblashning kassa usuli odatda chakana savdoda qo‘llaniladi, chunki u erda sotish vaqti to‘lash vaqtiga mos keladi. Hisoblash usulida - ushbu soliq, davrida olish huquqi mavjud bo‘lgan barcha daromadlar, ularning haqiqatda olingan yoki olinmaganligidan qat’i nazar, hisobga olinadi, harajatlar esa joriy davrda mulkiy majburiyatlar summasi paydo bo‘lishi bilan hosil bo‘ladi. Bunda majburiyatlar bo‘yicha to‘lovlar amalga oshirilganligi ahamiyatga ega bo‘lmaydi. Soliq davri deganda - Soliq, kodeksiga asosan byudjetga to‘lanishi lozim bo‘lgan ayrim soliq va boshqa majburiy to‘lovlarga nisbatan qo‘llaniladigan, tugashi bilan soliq, bazasi belgilanadigan va to‘lanishi kerak bo‘lgan soliq va majburiy to‘lovlarning summasi hisoblanadigan davrga aytiladi. Odatda soliq, davri bo‘lib kalendar yili tushuniladi. “Soliq davri” tushunchasi hisobot davri tushunchasidan farq, qiladi. Ba’zi bir holatlarda ular mos kelishi mumkin, masalan, kichik va qo‘shma korxonalarning hisobotlarida. Ba’zi holatlarda bir soliq, davrining ichida bir necha bor hisobot topshirilishi mumkin, masalan, har xil soliqlar buyicha hisobotlar (QQS, aksiz solig‘i, yagona soliq va boshqalar). Soliq stavkasi bu - soliq hisoblanadigan soliq bazasining birlik hisobiga to‘g‘ri keladigan soliq me’yorini ifodalaydi. Boshqacha qilib aytganda, soliq stavkasi bu solikqa tortish me’yoridir. Soliq stavkasi qat’iy yoki foiz ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. Masalan, qo‘shilgan qiymat solig‘ining soliq stavkasi - soliq solish oboroti va import oborotining - 15 foiz qismni tashkil etadi (bu foiz stavkasi). Qat’iy soliq stavkasiga yer solig‘ining stavkasi misol bo‘la oladi. Bunda soliq, solish birligiga (er uchastkasining maydoni) qat’iy soliq summasi to‘g‘ri keladi. “Soliqqa tortish usuli” tushunchasi ham mavjud bo‘lib, u soliq, bazasining o‘zgarishiga qarab soliq stavkasining o‘zgarish tartibini belgilaydi. Odatda, tajribada soliq stavkasini belgilashda quyidagi to‘rtta usuldan foydalaniladi: - teng - hamma soliq to‘lovchilarga teng soliq summasi belgilanadi (ushbu soliq, turi odatda yig‘imga tegishli); - proporsional - hamma soliq to‘lovchilar uchun teng soliq stavkasi qo‘llaniladi (QQS, aksiz, daromad (foyda) solig‘i); - progressiv - soliq bazasining ortishi bilan soliq stavkasi ham ortadi (jismoniy shaxslardan undiriladigan daromad solig‘i); - regressiv - soliq bazasining ortishi bilan soliq stavkasi kamayadi (eksporterlarning daromadlaridan undiriladigai soliq eksportning umumiy sotilgan mahsulotga iisbatan ortishi daromad solig‘i stavkasini kamayishiga olib keladi.). Soliqka tortishning progressiv va proporsional usullarini o‘zaro munosabatidan soliqning ijtimoiy - siyosiy tabiati kelib chiqadi. Buni shunday tushuntirish mumkin, soliq har doim soliq to‘lovchini huquqini poymol qilib va xususiy mulkini olish bilan amalga oshirilganligi uchun har qanday soliq, tizimi aholining ma’lum katlamlarining jamiyatda tutgan o‘rinlaridan kelib chiqqan holda ularning manfaatlarini hisobga oladi. Proporsional soliqka tortish odatda jamiyatning boy qatlamlari tomonidan ilgari surilib, buni ular tenglik va odillik tamoyillariga asoslanish deb tushuntirldilar. Progressiv soliq, nazariyasini esa jamiyatni ijtimoiy tomonga qayta kurishga yon bosganlar qo‘llab quvvatlaydilar. Ularning fikricha, bunday soliqka tortish eng odil bo‘lib, tengsizlikni kamaytirish bilan birga, u daromadni qayta taqsimlanishiga ta’sir etadi. Regressiv soliqqa tortish odatda davlatlar tomonidan iqtisodiyotning ustuvor yo‘nalishini rivojlantirish maqsadida qo‘llaniladi. Bunda soliqni to‘lash tartibiga rioya qilish, ya’ni soliqni byudjetga undirilishida me’yoriy belgilangan usullar va tartiblardan foydalanish katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Soliq to‘lashning uch xil asosiy usullari mavjud: - deklaratsiya asosida soliq to‘lash (daromad olingandan so‘ng soliq to‘lash), ya’ni soliq to‘lovchiga belgilangan muddatlarda soliq organiga o‘zning soliq majburiyatlari buyicha rasmiy ravishda ariza berishi lozim. Bunday holatlarda soliqni to‘lash majburiyati soliq to‘lovchining o‘ziga yuklatiladi; - soliq undirishning daromadni to‘lov manbaida undirish usuli- (daromad olgunga qadar soliq undirish), ya’ni to‘lov manbaida soliq avtomatik ravishda ushlanadi va byudjetga o‘tkazib beriladi. Soliqni ushlash va byudjega o‘tkazish bo‘yicha javobgarlik to‘lov manbaiga yuklatiladi (masalan, dividend va foizlarni to‘lanayotgan vaqtda). - soliq undirishning kadastr usuli - soliq summasi mulkdan olinishi mumkin bo‘lgan o‘rtacha daromadni tashqi belgilaridan kelib chikib aniqlanadi. Bunda qat’iy hisoblangan soliq summasi belgilanadi (masalan, mol-mulk solig‘i). Odatda, soliq, majburiyatlarini bajarish (barcha yuqorida keltirilgan harakatlar) soliq to‘lovchi tomonidan, agarda Soliq, shaxslardan undiriladigan daromad solig‘i); - regressiv - soliq bazasining ortishi bilan soliq stavkasi kamayadi (eksporterlarning daromadlaridan undiriladigai soliq eksportning umumiy sotilgan mahsulotga iisbatan ortishi daromad solig‘i stavkasini kamayishiga olib keladi.). Soliqka tortishning progressiv va proporsional usullarini o‘zaro munosabatidan soliqning ijtimoiy - siyosiy tabiati kelib chiqadi. Buni shunday tushuntirish mumkin, soliq har doim soliq to‘lovchini huquqini poymol qilib va xususiy mulkini olish bilan amalga oshirilganligi uchun har qanday soliq, tizimi aholining ma’lum katlamlarining jamiyatda tutgan o‘rinlaridan kelib chiqqan holda ularning manfaatlarini hisobga oladi. Proporsional soliqka tortish odatda jamiyatning boy qatlamlari tomonidan ilgari surilib, buni ular tenglik va odillik tamoyillariga asoslanish deb tushuntirldilar. Progressiv soliq, nazariyasini esa jamiyatni ijtimoiy tomonga qayta kurishga yon bosganlar qo‘llab quvvatlaydilar. Ularning fikricha, bunday soliqka tortish eng odil bo‘lib, tengsizlikni kamaytirish bilan birga, u daromadni qayta taqsimlanishiga ta’sir etadi. Regressiv soliqqa tortish odatda davlatlar tomonidan iqtisodiyotning ustuvor yo‘nalishini rivojlantirish maqsadida qo‘llaniladi. Bunda soliqni to‘lash tartibiga rioya qilish, ya’ni soliqni byudjetga undirilishida me’yoriy belgilangan usullar va tartiblardan foydalanish katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Soliq to‘lashning uch xil asosiy usullari mavjud: - deklaratsiya asosida soliq to‘lash (daromad olingandan so‘ng soliq to‘lash), ya’ni soliq to‘lovchiga belgilangan muddatlarda soliq organiga o‘zning soliq majburiyatlari buyicha rasmiy ravishda ariza berishi lozim. Bunday holatlarda soliqni to‘lash majburiyati soliq to‘lovchining o‘ziga yuklatiladi; - soliq undirishning daromadni to‘lov manbaida undirish usuli- (daromad olgunga qadar soliq undirish), ya’ni to‘lov manbaida soliq avtomatik ravishda ushlanadi va byudjetga o‘tkazib beriladi. Soliqni ushlash va byudjega o‘tkazish bo‘yicha javobgarlik to‘lov manbaiga yuklatiladi (masalan, dividend va foizlarni to‘lanayotgan vaqtda). - soliq undirishning kadastr usuli - soliq summasi mulkdan olinishi mumkin bo‘lgan o‘rtacha daromadni tashqi belgilaridan kelib chikib aniqlanadi. Bunda qat’iy hisoblangan soliq summasi belgilanadi (masalan, mol-mulk solig‘i). Odatda, soliq, majburiyatlarini bajarish (barcha yuqorida keltirilgan harakatlar) soliq to‘lovchi tomonidan, agarda Soliq, kodeksida boshqa tartib o‘rnatilmagan bo‘lsa, mustaqil ravishda amalga oshiriladi. Soliqning asosiy elementlari bo‘lmish soliq imtiyozlarga to‘xtalsak. Soliq imgiyozlardan asosiy maqsad soliq to‘lovchining soliq buyicha majburiyatlarini qisqartirishdir. Imtiyoz deganda - soliq to‘lovchilarning ayrim toifalariga boshqa soliq to‘lovchilar bilan qiyoslaganda soliqlar to‘g‘risidagi qonun xujjatlarida nazarda tutilgan afzalliklar berilishi, shu jumladan soliq (yig‘im) to‘lamaslik yohud kam hajmda to‘lash imkoniyati tushuniladi. Har xil soliqlar buyicha imtiyozlar avvaldan iqtisodiyotning ustuvor yo‘nalishlarini qo‘llab-quvvatlash maqsadida qo‘llanilgan. Imtiyozlarni belgilash bilan hukumat davlat rivojlanishi nuqtai- nazaridan lozim bo‘lgan ishlab chiqarish va ustuvor yo‘nalishdagi tarmoqlarni belgilab beradi. Ammo, bir tarmoq, ichida individual korxona yoki tashkilotga imtiyoz berish esa bozor munosabatlari va soliq siyosatiga qarama-qarshidir. Imtiyoz berishning bunday usuli soliq to‘lashning majburiyligi tushunchasiga teskari bo‘lib, soliq tizimining emirilishiga olib keladi. Soliq kodeksida, boshqa qonunlarda va O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarorlarida, alohida hollarda esa O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlarida nazarda tutilgan, boshqa soliq to‘lovchilarga nisbatan ayrim toifadagi soliq to‘lovchilarga beriladigan afzalliklar, shu jumladan soliq va (yoki) boshqa majburiy to‘lov to‘lamaslik yoxud ularni kamroq miqdorda to‘lash imkoniyati soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar bo‘yicha imtiyozlar deb e’tirof etiladi. Mol-mulk solig‘i, yer solig‘i, yagona yer solig‘i bo‘yicha imtiyozlarni berish O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilangan tartibda mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Soliq to‘lovchi soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar bo‘yicha imtiyozlardan tegishli huquqiy asoslar vujudga kelgan paytdan e’tiboran ular amal qiladigan butun davr mobaynida foydalanishga haqli. Soliq to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga muvofiq soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar bo‘yicha imtiyozlar bo‘shagan mablag‘larni muayyan maqsadlarga yo‘naltirish sharti bilan berilishi mumkin. Bunday mablag‘lardan belgilanmagan maqsadda foydalanilgan taqdirda, belgilanmagan maqsadda foydalanilgan summa o‘rnatilgan tartibda penya hisoblangan holda byudjetga undirib olinadi. kodeksida boshqa tartib o‘rnatilmagan bo‘lsa, mustaqil ravishda amalga oshiriladi. Soliqning asosiy elementlari bo‘lmish soliq imtiyozlarga to‘xtalsak. Soliq imgiyozlardan asosiy maqsad soliq to‘lovchining soliq buyicha majburiyatlarini qisqartirishdir. Imtiyoz deganda - soliq to‘lovchilarning ayrim toifalariga boshqa soliq to‘lovchilar bilan qiyoslaganda soliqlar to‘g‘risidagi qonun xujjatlarida nazarda tutilgan afzalliklar berilishi, shu jumladan soliq (yig‘im) to‘lamaslik yohud kam hajmda to‘lash imkoniyati tushuniladi. Har xil soliqlar buyicha imtiyozlar avvaldan iqtisodiyotning ustuvor yo‘nalishlarini qo‘llab-quvvatlash maqsadida qo‘llanilgan. Imtiyozlarni belgilash bilan hukumat davlat rivojlanishi nuqtai- nazaridan lozim bo‘lgan ishlab chiqarish va ustuvor yo‘nalishdagi tarmoqlarni belgilab beradi. Ammo, bir tarmoq, ichida individual korxona yoki tashkilotga imtiyoz berish esa bozor munosabatlari va soliq siyosatiga qarama-qarshidir. Imtiyoz berishning bunday usuli soliq to‘lashning majburiyligi tushunchasiga teskari bo‘lib, soliq tizimining emirilishiga olib keladi. Soliq kodeksida, boshqa qonunlarda va O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarorlarida, alohida hollarda esa O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlarida nazarda tutilgan, boshqa soliq to‘lovchilarga nisbatan ayrim toifadagi soliq to‘lovchilarga beriladigan afzalliklar, shu jumladan soliq va (yoki) boshqa majburiy to‘lov to‘lamaslik yoxud ularni kamroq miqdorda to‘lash imkoniyati soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar bo‘yicha imtiyozlar deb e’tirof etiladi. Mol-mulk solig‘i, yer solig‘i, yagona yer solig‘i bo‘yicha imtiyozlarni berish O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilangan tartibda mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Soliq to‘lovchi soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar bo‘yicha imtiyozlardan tegishli huquqiy asoslar vujudga kelgan paytdan e’tiboran ular amal qiladigan butun davr mobaynida foydalanishga haqli. Soliq to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga muvofiq soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar bo‘yicha imtiyozlar bo‘shagan mablag‘larni muayyan maqsadlarga yo‘naltirish sharti bilan berilishi mumkin. Bunday mablag‘lardan belgilanmagan maqsadda foydalanilgan taqdirda, belgilanmagan maqsadda foydalanilgan summa o‘rnatilgan tartibda penya hisoblangan holda byudjetga undirib olinadi. Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar bo‘yicha berilgan imtiyozlar munosabati bilan bo‘shagan hamda ushbu imtiyozlarning amal qilish muddati ichida foydalanilmagan mablag‘larning summasi imtiyozlar berilayotgan chog‘da belgilangan maqsadlarga mazkur imtiyozlarning amal qilish muddati tugaganidan keyin bir yil mobaynida yo‘naltirilishi mumkin. Bunda ko‘rsatilgan muddatda foydalanilmagan mablag‘lar O‘zbekiston Respublikasining respublika byudjetiga o‘tkaziladi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki, uning Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahridagi bosh boshqarmalari, shuningdek O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining muassasalari hamda “Agrosanoat majmuida xizmatlar ko‘rsatish markazi” davlat unitar korxonasi O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi huzuridagi Agrosanoat majmui va oziq-ovqat xavfsizligi ta’minlanishi ustidan nazorat qilish inspeksiyasining nazorat funksiyalarini amalga oshirish uchun ko‘rsatiladigan xizmatlar uchun Kodeksda nazarda tutilgan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lashdan ozod qilinadi, bundan yagona ijtimoiy to‘lov mustasno. 3. Soliqlarning turkumlanishi va funksiyalari Soliqlarni xar xil belgisiga qarab bir necha xil ko‘rinishda tasniflash mumkin. Soliqqa tortish ob’yektining to‘lovchi bilan davlatning o‘zaro munosabatlariga qarab bevosita va bilvosita soliqlarga bo‘linadi. Bulardan birinchisi moddiy boylikni sotib olish va to‘plash jarayonida undirilsa, ikkinchisi uni sarf qilish jarayonida undiriladi. Bevosita soliqlar jismoniy va yuridik shaxslarning daromadlaridan undiriladi, bilvosita soliqlar esa soliq tizimining boshqa bo‘g‘iniga ko‘chirilgan bo‘lib, unda soliq yuki oxirgi foydalanuvchiga, ya’ni xaridorga ko‘chirilgan. Bevosita soliqlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri soliq sub’yekti tomonidan to‘lanib, ko‘pgina holatlarda uning to‘lov qobiliyatiga qarab undiriladi. Bunga misol sifatida daromad solig‘ini, mol-mulk solig‘ini, ya’ni soliq to‘lovchining daromadidan yoki mulkidan undiriladigan soliqlarni olish mumkin. Bevosita soliqlar shaxsiy va real soliqlarga bo‘linadi. Shaxsiy soliqlar soliq to‘lovchining moliyaviy holatini va to‘lov qobiliyatini hisobga olgan holda uning haqiqatda topgan daromadidan undiriladi. Real soliqlar to‘lovchining moliyaviy holatini hisobga olmagan holda, uning Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar bo‘yicha berilgan imtiyozlar munosabati bilan bo‘shagan hamda ushbu imtiyozlarning amal qilish muddati ichida foydalanilmagan mablag‘larning summasi imtiyozlar berilayotgan chog‘da belgilangan maqsadlarga mazkur imtiyozlarning amal qilish muddati tugaganidan keyin bir yil mobaynida yo‘naltirilishi mumkin. Bunda ko‘rsatilgan muddatda foydalanilmagan mablag‘lar O‘zbekiston Respublikasining respublika byudjetiga o‘tkaziladi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki, uning Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahridagi bosh boshqarmalari, shuningdek O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining muassasalari hamda “Agrosanoat majmuida xizmatlar ko‘rsatish markazi” davlat unitar korxonasi O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi huzuridagi Agrosanoat majmui va oziq-ovqat xavfsizligi ta’minlanishi ustidan nazorat qilish inspeksiyasining nazorat funksiyalarini amalga oshirish uchun ko‘rsatiladigan xizmatlar uchun Kodeksda nazarda tutilgan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lashdan ozod qilinadi, bundan yagona ijtimoiy to‘lov mustasno. 3. Soliqlarning turkumlanishi va funksiyalari Soliqlarni xar xil belgisiga qarab bir necha xil ko‘rinishda tasniflash mumkin. Soliqqa tortish ob’yektining to‘lovchi bilan davlatning o‘zaro munosabatlariga qarab bevosita va bilvosita soliqlarga bo‘linadi. Bulardan birinchisi moddiy boylikni sotib olish va to‘plash jarayonida undirilsa, ikkinchisi uni sarf qilish jarayonida undiriladi. Bevosita soliqlar jismoniy va yuridik shaxslarning daromadlaridan undiriladi, bilvosita soliqlar esa soliq tizimining boshqa bo‘g‘iniga ko‘chirilgan bo‘lib, unda soliq yuki oxirgi foydalanuvchiga, ya’ni xaridorga ko‘chirilgan. Bevosita soliqlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri soliq sub’yekti tomonidan to‘lanib, ko‘pgina holatlarda uning to‘lov qobiliyatiga qarab undiriladi. Bunga misol sifatida daromad solig‘ini, mol-mulk solig‘ini, ya’ni soliq to‘lovchining daromadidan yoki mulkidan undiriladigan soliqlarni olish mumkin. Bevosita soliqlar shaxsiy va real soliqlarga bo‘linadi. Shaxsiy soliqlar soliq to‘lovchining moliyaviy holatini va to‘lov qobiliyatini hisobga olgan holda uning haqiqatda topgan daromadidan undiriladi. Real soliqlar to‘lovchining moliyaviy holatini hisobga olmagan holda, uning faoliyatini yoki tovarlarini, ya’ni mol-mulkni sotish, sotib olish yoki foydalanishni (egalik qilishni) soliqqa tortadi. Shu bilan birgalikda, real soliqlar to‘lovchining to‘lov holatini hisobga olmaydi. Bularga asosan mol-mulk va yer soliqlari kiradi. Bilvosita soliqlar yakka bilvosita, bunda odatda qat’iy, ma’lum guruhdagi tovarlar soliqqa tortiladi (ma’lum bir turdagi aksiz tovarlari), universal bilvosita, bunda imtiyozi borlaridan tashqari hamma tovarlar, ishlar va xizmatlarga qo‘yilgan soliqlarga va bojxona bojlariga bo‘linadi. Agarda bevosita soliqlarning oxirgi to‘lovchisi sifatida daromad oluvchi bo‘lsa, bilvosita soliqlarning to‘lovchisi bo‘lib tovar iste’molchilari hisoblanadi. Bunda bilvosita soliq tovarning narxiga ustama sifatida kuyiladi. Soliqlarni o‘rnatish va yangilarini kiritish darajasiga qarab va ularni foydalanishiga qarab umumdavlat va mahalliy soliqlarga bo‘linadi. Umumdavlat soliqlari (masalan, daromad solig‘i, QQS va boshqalar) - davlat byudjetiga tushadi, mahalliy soliqlar esa hududiy byudjetlarga (masalan, mol-mulk, yer soliqlari va boshqalar) tushadi. Mahalliy soliqlarni kiritishdan asosiy maqsad shahar, tuman va boshqa ma’muriy-hududiy birliklarning mahalliy byudjetlarni daromad qismini mablag‘ bilan ta’minlashdan iborat. Soliqlarni soliqqa tortish sub’yektiga qarab ham bo‘lish mumkin: jismoniy va yuridik shaxslardan undiriladigan soliqlar. Ko‘pgina soliqlar (masalan daromad solig‘i, mol-mulk solig‘i, yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq va boshqalar) ikkala sub’yektlar uchun umumiy, ammo ba’zi soliqlar mavjudki, ular (masalan, QQS respublikada ishlab chiqarilgan aksiz tovarlari uchun aksiz solig‘i va boshqalar) faqat yuridik shaxslardan undiriladi. Buxgalteriya hisobida yuritilishiga qarab soliqlar quyidagicha bo‘linadi: - xarajatga qo‘shiladiganlar (er solig‘i, mol-mulk solig‘i); - mahsulotning narxiga qo‘shiladigan (QQS, aksiz); - foyda hisobidan to‘lanadigan (foyda solig‘i); - ishchi va xizmatchilarning daromadlaridan ushlab qolinadigan (daromad solig‘i). Hamma soliqlar iqtisodiy mohiyatiga qarab uch guruhga bo‘linadi: 1. iste’molga qo‘llaniladigan (bilvosita) soliqlar, 2. daromadga qo‘llaniladigan soliqlar, 3. mulkka qo‘llaniladigan soliqlar. faoliyatini yoki tovarlarini, ya’ni mol-mulkni sotish, sotib olish yoki foydalanishni (egalik qilishni) soliqqa tortadi. Shu bilan birgalikda, real soliqlar to‘lovchining to‘lov holatini hisobga olmaydi. Bularga asosan mol-mulk va yer soliqlari kiradi. Bilvosita soliqlar yakka bilvosita, bunda odatda qat’iy, ma’lum guruhdagi tovarlar soliqqa tortiladi (ma’lum bir turdagi aksiz tovarlari), universal bilvosita, bunda imtiyozi borlaridan tashqari hamma tovarlar, ishlar va xizmatlarga qo‘yilgan soliqlarga va bojxona bojlariga bo‘linadi. Agarda bevosita soliqlarning oxirgi to‘lovchisi sifatida daromad oluvchi bo‘lsa, bilvosita soliqlarning to‘lovchisi bo‘lib tovar iste’molchilari hisoblanadi. Bunda bilvosita soliq tovarning narxiga ustama sifatida kuyiladi. Soliqlarni o‘rnatish va yangilarini kiritish darajasiga qarab va ularni foydalanishiga qarab umumdavlat va mahalliy soliqlarga bo‘linadi. Umumdavlat soliqlari (masalan, daromad solig‘i, QQS va boshqalar) - davlat byudjetiga tushadi, mahalliy soliqlar esa hududiy byudjetlarga (masalan, mol-mulk, yer soliqlari va boshqalar) tushadi. Mahalliy soliqlarni kiritishdan asosiy maqsad shahar, tuman va boshqa ma’muriy-hududiy birliklarning mahalliy byudjetlarni daromad qismini mablag‘ bilan ta’minlashdan iborat. Soliqlarni soliqqa tortish sub’yektiga qarab ham bo‘lish mumkin: jismoniy va yuridik shaxslardan undiriladigan soliqlar. Ko‘pgina soliqlar (masalan daromad solig‘i, mol-mulk solig‘i, yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq va boshqalar) ikkala sub’yektlar uchun umumiy, ammo ba’zi soliqlar mavjudki, ular (masalan, QQS respublikada ishlab chiqarilgan aksiz tovarlari uchun aksiz solig‘i va boshqalar) faqat yuridik shaxslardan undiriladi. Buxgalteriya hisobida yuritilishiga qarab soliqlar quyidagicha bo‘linadi: - xarajatga qo‘shiladiganlar (er solig‘i, mol-mulk solig‘i); - mahsulotning narxiga qo‘shiladigan (QQS, aksiz); - foyda hisobidan to‘lanadigan (foyda solig‘i); - ishchi va xizmatchilarning daromadlaridan ushlab qolinadigan (daromad solig‘i). Hamma soliqlar iqtisodiy mohiyatiga qarab uch guruhga bo‘linadi: 1. iste’molga qo‘llaniladigan (bilvosita) soliqlar, 2. daromadga qo‘llaniladigan soliqlar, 3. mulkka qo‘llaniladigan soliqlar. Birinchi guruh soliqlar - iste’molga qo‘llaniladigan soliqlar (bilvosita) narx va bahoning ustiga qo‘shimcha ravishda qo‘yilib, soliq to‘lovchining daromadi va mol-mulkiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq emas. Bunday guruhdagi soliqlar odatda qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksiz solig‘i, import bojxona bojlari, shu bilan birga O‘zbekistonda qo‘llanilmaydigan aylanma soliq va sotuvdan undiriladigan soliqlar kiradi. Ushbu iste’mol soliqlarini byudjetga to‘lash majburiyati korxonalarda asosan tovarlarni (ishlar, xizmatlar) sotgandan so‘ng paydo bo‘ladi. Bunga istisno sifatida import bojxona bojlari bo‘la oladi, chunki ularni byudjetga to‘lash majburiyati import qilingan mollarni bojxonada rasmiylashtirish vaqtida paydo bo‘ladi. Bilvosita soliqlarning asosiy ma’nosi shundan iboratki davlat tovar (ishlar, xizmatlar) sotuvchiga ma’lum bir summani tovar (ishlar, xizmatlar) narxi ustiga qo‘shimcha ravishda qo‘yishni va uni iste’molchidan undirib byudjetga to‘lashni majburlaydi. Natijada soliq to‘lovchi sifatida huquqiy jihatdan tovar (ishlar, xizmatlar) sotuvchi bo‘lsa hamki, vaholanki soliqni to‘lovchi bo‘lib tovarni sotib oluvchi, ya’ni iste’molchi hisoblanadi, chunki soliq summasi tovar narxining ustiga qo‘yilgan. SHunday qilib, narx-navoni belgilash mexanizmi orqali soliq yukini soliq to‘lovchi bo‘lmish sotuvchidan uni sotib oluvchining yelkasiga o‘tkaziladi. SHuning uchun bunday soliqlarni iste’mol solig‘i yoki “xarajatga o‘rnatilgan soliqlar” deb ham, shu vaqtning o‘zida, bevosita soliqlarni esa - sotib olish yoki daromad soliqlari deb atashadi. Ikkinchi guruh soliqlarining nomlaridan ko‘rinib turibdiki, ular yuridik va jismoniy shaxslarning daromadlaridan undiriladi, ya’ni ular to‘g‘ridan to‘g‘ri soliq to‘lovchining daromadiga va uning to‘lov qobiliyatiga bog‘liq bo‘ladi. Korxona va fuqarolarning daromadlaridan undiriladigan daromad solig‘i byudjet daromadida bilvosita soliqlardan so‘ng asosiy o‘rinni egallaydi. Uchinchi guruh soliqlariga asosan mol-mulk va yer soliqlari kiradi. Ular ham soliq to‘lovchining daromadi bilan bog‘liq bo‘ladi. Bunda soliq to‘lovchining daromadi bor deb faraz qilinadi. Bozor munosabatlari rivojlanish sharoitida mulkiy soliqlarning ahamiyati ancha oshadi. Bir tomondan qaraganda, ushbu soliqlar ob’yektning tashqi xususiyatlaridan kelib chikqan holda undiriladi va sub’yektning daromadiga bog‘liq bulmaydi. Boshqa tomondan Birinchi guruh soliqlar - iste’molga qo‘llaniladigan soliqlar (bilvosita) narx va bahoning ustiga qo‘shimcha ravishda qo‘yilib, soliq to‘lovchining daromadi va mol-mulkiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq emas. Bunday guruhdagi soliqlar odatda qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksiz solig‘i, import bojxona bojlari, shu bilan birga O‘zbekistonda qo‘llanilmaydigan aylanma soliq va sotuvdan undiriladigan soliqlar kiradi. Ushbu iste’mol soliqlarini byudjetga to‘lash majburiyati korxonalarda asosan tovarlarni (ishlar, xizmatlar) sotgandan so‘ng paydo bo‘ladi. Bunga istisno sifatida import bojxona bojlari bo‘la oladi, chunki ularni byudjetga to‘lash majburiyati import qilingan mollarni bojxonada rasmiylashtirish vaqtida paydo bo‘ladi. Bilvosita soliqlarning asosiy ma’nosi shundan iboratki davlat tovar (ishlar, xizmatlar) sotuvchiga ma’lum bir summani tovar (ishlar, xizmatlar) narxi ustiga qo‘shimcha ravishda qo‘yishni va uni iste’molchidan undirib byudjetga to‘lashni majburlaydi. Natijada soliq to‘lovchi sifatida huquqiy jihatdan tovar (ishlar, xizmatlar) sotuvchi bo‘lsa hamki, vaholanki soliqni to‘lovchi bo‘lib tovarni sotib oluvchi, ya’ni iste’molchi hisoblanadi, chunki soliq summasi tovar narxining ustiga qo‘yilgan. SHunday qilib, narx-navoni belgilash mexanizmi orqali soliq yukini soliq to‘lovchi bo‘lmish sotuvchidan uni sotib oluvchining yelkasiga o‘tkaziladi. SHuning uchun bunday soliqlarni iste’mol solig‘i yoki “xarajatga o‘rnatilgan soliqlar” deb ham, shu vaqtning o‘zida, bevosita soliqlarni esa - sotib olish yoki daromad soliqlari deb atashadi. Ikkinchi guruh soliqlarining nomlaridan ko‘rinib turibdiki, ular yuridik va jismoniy shaxslarning daromadlaridan undiriladi, ya’ni ular to‘g‘ridan to‘g‘ri soliq to‘lovchining daromadiga va uning to‘lov qobiliyatiga bog‘liq bo‘ladi. Korxona va fuqarolarning daromadlaridan undiriladigan daromad solig‘i byudjet daromadida bilvosita soliqlardan so‘ng asosiy o‘rinni egallaydi. Uchinchi guruh soliqlariga asosan mol-mulk va yer soliqlari kiradi. Ular ham soliq to‘lovchining daromadi bilan bog‘liq bo‘ladi. Bunda soliq to‘lovchining daromadi bor deb faraz qilinadi. Bozor munosabatlari rivojlanish sharoitida mulkiy soliqlarning ahamiyati ancha oshadi. Bir tomondan qaraganda, ushbu soliqlar ob’yektning tashqi xususiyatlaridan kelib chikqan holda undiriladi va sub’yektning daromadiga bog‘liq bulmaydi. Boshqa tomondan esa, oxirgi yillarda, mulkiy soliqlar soliq to‘lovchining daromad solig‘iga qo‘shimcha ravishda qo‘llanilmokda, vaholanki to‘g‘ridan-to‘g‘ri bo‘lmasada, soliq to‘lovchining daromadini hisobga olmokda. Mulkiy soliqlarning shaxsiy xarakterga ega bo‘layotganligi bozor munosabatlarining rivojlangani sari yaqqol ko‘rinmokda. Mantiqiy jihatdan avval to‘lov manbaida ushlab qolinmagan daromadlar borib - borib muayyan mol -mulkka (masalan, xashamatli uy-joy, katta yer uchastkasi va boshqalar) aylanadi, shuning uchun bozor munosabatlari rivojlangan davlatlarda katta daromadga ega bo‘lgan shaxslarga nisbatan soliq yuki oshirib boriladi. Mulk solig‘i ba’zida “sanitar” soliq ham deb atashadi, chunki ular ko‘chmas va ko‘char mol-mulkdan qanchalik samarali foydalanishdan qat’iy nazar undiriladi. Davlat tomonidan mulkka nisbatan yuqori stavkadagi soliqni qo‘llash mulk egasining mulkka nisbatan ehtiyotlik bilan munosabatda bo‘lishini rag‘batlantiradi va foydalanilmayotgan asbob-uskunalar va yer uchastkalaridan sotib qutilishlariga sabab bo‘ladi. O‘zbekistonda mulk solig‘i to‘lovchisi mulk va yer uchastkasidan foydalanishidan qat’iy nazar mol-mulk va yer soliqlarini to‘laydi. Mulkiy soliqlar mahalliy byudjetning asosiy qismini tashkil etgan bo‘lganligi uchun unga nisbatan mahalliy hokimiyatlarning e’tibori yuqori ekanligini tushunish mumkin. O‘zbekiston soliq qonunchiligida yana bir necha soliqlar borki (bular - yer qa’ridan va suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqlar va boshqa qator mahalliy soliqlar), ularni yuqorida keltirilgan birorta guruhga kiritish mumkin emas, odatda ularni “boshqa soliq”lar qatoriga kiritiladi. Soliqlarning asosiy mohiyatini ularning funksiyalari, ya’ni soliqlarning jamiyat va davlatning rivojlanishga ta’sir etuvchi asosiy yo‘naltiruvchi kuch ekanligini ochib beradi. Soliqlar bozor iqtisodiyotiga o‘tgan xar bir davlatda to‘g‘ridan-to‘g‘ri byudjet munosabatlariga va shu bilan birgalikda imtiyoz, jarima tizimlari orqali esa tovar (xizmat) ishlab chiqaruvchilarga ta’sir etuvchi asosiy kuch sifatida ishlatiladi. Soliqlar orqali davlat o‘zning bir necha muommolarini hal qiladi, jumladan: - jamiyatning mavjud ehtiyojlari va uni qondirish uchun zarur bo‘lgan resurslar o‘rtasidagi tenglikka erishiladi; - tabiat boyliklaridan unumli foydalanish uchun jarimalar va boshqa turdagi chegaralar qo‘yish yuli bilan tabiatga zararli bo‘lgan ishlab chiqarishlarni tarqalmasligiga erishiladi; esa, oxirgi yillarda, mulkiy soliqlar soliq to‘lovchining daromad solig‘iga qo‘shimcha ravishda qo‘llanilmokda, vaholanki to‘g‘ridan-to‘g‘ri bo‘lmasada, soliq to‘lovchining daromadini hisobga olmokda. Mulkiy soliqlarning shaxsiy xarakterga ega bo‘layotganligi bozor munosabatlarining rivojlangani sari yaqqol ko‘rinmokda. Mantiqiy jihatdan avval to‘lov manbaida ushlab qolinmagan daromadlar borib - borib muayyan mol -mulkka (masalan, xashamatli uy-joy, katta yer uchastkasi va boshqalar) aylanadi, shuning uchun bozor munosabatlari rivojlangan davlatlarda katta daromadga ega bo‘lgan shaxslarga nisbatan soliq yuki oshirib boriladi. Mulk solig‘i ba’zida “sanitar” soliq ham deb atashadi, chunki ular ko‘chmas va ko‘char mol-mulkdan qanchalik samarali foydalanishdan qat’iy nazar undiriladi. Davlat tomonidan mulkka nisbatan yuqori stavkadagi soliqni qo‘llash mulk egasining mulkka nisbatan ehtiyotlik bilan munosabatda bo‘lishini rag‘batlantiradi va foydalanilmayotgan asbob-uskunalar va yer uchastkalaridan sotib qutilishlariga sabab bo‘ladi. O‘zbekistonda mulk solig‘i to‘lovchisi mulk va yer uchastkasidan foydalanishidan qat’iy nazar mol-mulk va yer soliqlarini to‘laydi. Mulkiy soliqlar mahalliy byudjetning asosiy qismini tashkil etgan bo‘lganligi uchun unga nisbatan mahalliy hokimiyatlarning e’tibori yuqori ekanligini tushunish mumkin. O‘zbekiston soliq qonunchiligida yana bir necha soliqlar borki (bular - yer qa’ridan va suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqlar va boshqa qator mahalliy soliqlar), ularni yuqorida keltirilgan birorta guruhga kiritish mumkin emas, odatda ularni “boshqa soliq”lar qatoriga kiritiladi. Soliqlarning asosiy mohiyatini ularning funksiyalari, ya’ni soliqlarning jamiyat va davlatning rivojlanishga ta’sir etuvchi asosiy yo‘naltiruvchi kuch ekanligini ochib beradi. Soliqlar bozor iqtisodiyotiga o‘tgan xar bir davlatda to‘g‘ridan-to‘g‘ri byudjet munosabatlariga va shu bilan birgalikda imtiyoz, jarima tizimlari orqali esa tovar (xizmat) ishlab chiqaruvchilarga ta’sir etuvchi asosiy kuch sifatida ishlatiladi. Soliqlar orqali davlat o‘zning bir necha muommolarini hal qiladi, jumladan: - jamiyatning mavjud ehtiyojlari va uni qondirish uchun zarur bo‘lgan resurslar o‘rtasidagi tenglikka erishiladi; - tabiat boyliklaridan unumli foydalanish uchun jarimalar va boshqa turdagi chegaralar qo‘yish yuli bilan tabiatga zararli bo‘lgan ishlab chiqarishlarni tarqalmasligiga erishiladi; - iqtisodiy, ijtimoiy va boshqa ko‘pgina turdagi jamiyatning muammolari xal qilinadi. Soliqlar quyidagi funksiyalarni bajaradi: 1. Fiskal. 2. Ijtimoiy (qayta taqsimlash). 3. Izga (tartibga) solib turuvchi. 4. Nazorat qiluvchi. 5. Jamlovchi. Tarixiy jihatdan soliqlarning birinchi bo‘lib fiskal funksiyasi ko‘riladi, chunki soliqlar yordamida davlat byudjetiga mablag‘ tushishi ta’minlanadi. Bu funksiya asosiy funksiyalardan biri bo‘lib, uning hisobiga davlat byudjetining daromad qismi shakllantiriladi. Ushbu funksiya tovar-pul muomalalari va ishlab chiqarishning rivojlanishi natijasida davlat daromadlarini oshishini aniqlab beradi. Soliqning boshqa funksiyalarini fiskal funksiyasining hosilasi deb atash mumkin. Soliqlarning ijtimoiy (qayta taqsimlash) funksiyasi dar xil daromadga ega bo‘lgan aholini soliqqa tortish natijasida hosil bo‘lgan jamiyat daromadlarini har xil toifadagi aholi o‘rtasida qayta taqsimlashni o‘z ichiga oladi. Ushbu funksiya yordamida jamiyatning boy qatlamiga soliq yukini oshirish hisobiga aholining iqtisodiy zaif va himoyalanmagan qatlamlarini mablag‘ bilan ta’minlanadi. Soliqlarning ijtimoiy funksiyasiga jamiyatning ijtimoiy zaif qatlamlariga daromad solig‘idan berilgan imtiyoz, qimmatbaho buyumlarga aksiz solig‘ini qo‘llash va boshqalar misol bo‘la oladi. Ko‘pgina davlatlarda jismoniy shaxslarni daromadlarini soliqqa tortishda ko‘p daromad olganlarga nisbatan yuqori stavkada soliqqa tortish qo‘llaniladi. Ba’zi bir ijtimoiy yo‘nalishdagi davlatlarda (Shvetsiya, Norvegiya, Shveysariya) rasmiy darajada soliqlar bu yuqori daromad oladigan aholi qatlamlarining kamroq daromad oluvchi qismiga ijtimoiy mu’tadillik uchun to‘laydigan to‘lovlari deb tan oladilar. Soliqlarning keyingi funksiyasi-izga solib turuvchi funksiyasi davlatning iqtisodiy faoliyatini rivojlantirish davrida kelib chiqadi. U maqsadli ravishda hukumatning dasturlari asosida milliy iqtisodiyotning rivojlanishiga ta’sir etadi. Bunda davlat soliqlarning shakli, soliq stavkalarining o‘zgarishi, undirish usullari, imtiyozlar va chegirmalardan foydalanib, tadbirkorlikni rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlarini ajratib oladi. - iqtisodiy, ijtimoiy va boshqa ko‘pgina turdagi jamiyatning muammolari xal qilinadi. Soliqlar quyidagi funksiyalarni bajaradi: 1. Fiskal. 2. Ijtimoiy (qayta taqsimlash). 3. Izga (tartibga) solib turuvchi. 4. Nazorat qiluvchi. 5. Jamlovchi. Tarixiy jihatdan soliqlarning birinchi bo‘lib fiskal funksiyasi ko‘riladi, chunki soliqlar yordamida davlat byudjetiga mablag‘ tushishi ta’minlanadi. Bu funksiya asosiy funksiyalardan biri bo‘lib, uning hisobiga davlat byudjetining daromad qismi shakllantiriladi. Ushbu funksiya tovar-pul muomalalari va ishlab chiqarishning rivojlanishi natijasida davlat daromadlarini oshishini aniqlab beradi. Soliqning boshqa funksiyalarini fiskal funksiyasining hosilasi deb atash mumkin. Soliqlarning ijtimoiy (qayta taqsimlash) funksiyasi dar xil daromadga ega bo‘lgan aholini soliqqa tortish natijasida hosil bo‘lgan jamiyat daromadlarini har xil toifadagi aholi o‘rtasida qayta taqsimlashni o‘z ichiga oladi. Ushbu funksiya yordamida jamiyatning boy qatlamiga soliq yukini oshirish hisobiga aholining iqtisodiy zaif va himoyalanmagan qatlamlarini mablag‘ bilan ta’minlanadi. Soliqlarning ijtimoiy funksiyasiga jamiyatning ijtimoiy zaif qatlamlariga daromad solig‘idan berilgan imtiyoz, qimmatbaho buyumlarga aksiz solig‘ini qo‘llash va boshqalar misol bo‘la oladi. Ko‘pgina davlatlarda jismoniy shaxslarni daromadlarini soliqqa tortishda ko‘p daromad olganlarga nisbatan yuqori stavkada soliqqa tortish qo‘llaniladi. Ba’zi bir ijtimoiy yo‘nalishdagi davlatlarda (Shvetsiya, Norvegiya, Shveysariya) rasmiy darajada soliqlar bu yuqori daromad oladigan aholi qatlamlarining kamroq daromad oluvchi qismiga ijtimoiy mu’tadillik uchun to‘laydigan to‘lovlari deb tan oladilar. Soliqlarning keyingi funksiyasi-izga solib turuvchi funksiyasi davlatning iqtisodiy faoliyatini rivojlantirish davrida kelib chiqadi. U maqsadli ravishda hukumatning dasturlari asosida milliy iqtisodiyotning rivojlanishiga ta’sir etadi. Bunda davlat soliqlarning shakli, soliq stavkalarining o‘zgarishi, undirish usullari, imtiyozlar va chegirmalardan foydalanib, tadbirkorlikni rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlarini ajratib oladi. YUqorida keltirilgan soliq funksiyalari bir-biri bilan chambarchas bog‘langan bo‘lib, ular bir-biridan alohida holda mavjud bulmaydi, ba’zi hollarda esa bir-biriga qarama-qarshi ham chiqadi. Masalan, fiskal funksiya ijtimoiy funksiyaga qarama-qarshi chiqadi, chunki ijtimoiy funksiya soliqlarni byudjetga tushumini kamaytiradi. Soliqlarning izga solib turuvchi funksiyasi yordamida davlat ma’lum bir faoliyat turidagi tadbirkorlarga yaxshi faoliyat yuritishlari uchun shart-sharoit yaratib beradi. Ammo, esdan chiqarish kerak emaski, huddi shu davrning o‘zda bunday o‘zgarishlar natijasida boshqa faoliyat turidagi tadbirkorlar uchun esa soliq yuki ortadi va bu bilan erkin raqobat hamda adolat tamoyillari buziladi. Nazorat uchun savollar 1. Soliqlarning iqtisodiy mohiyatini tushuntirib bering. 2. Soliqqa tortish elementalrini sanab o‘ting va ularga izoh bering. 3. Soliqlarning qanday funksiyalari mavjud va ularni tushuntirib o‘ting. 4. Soliqlar qanday xususiyatlari bo‘yicha guruhlanadi va ularni tushuntirib bering. YUqorida keltirilgan soliq funksiyalari bir-biri bilan chambarchas bog‘langan bo‘lib, ular bir-biridan alohida holda mavjud bulmaydi, ba’zi hollarda esa bir-biriga qarama-qarshi ham chiqadi. Masalan, fiskal funksiya ijtimoiy funksiyaga qarama-qarshi chiqadi, chunki ijtimoiy funksiya soliqlarni byudjetga tushumini kamaytiradi. Soliqlarning izga solib turuvchi funksiyasi yordamida davlat ma’lum bir faoliyat turidagi tadbirkorlarga yaxshi faoliyat yuritishlari uchun shart-sharoit yaratib beradi. Ammo, esdan chiqarish kerak emaski, huddi shu davrning o‘zda bunday o‘zgarishlar natijasida boshqa faoliyat turidagi tadbirkorlar uchun esa soliq yuki ortadi va bu bilan erkin raqobat hamda adolat tamoyillari buziladi. Nazorat uchun savollar 1. Soliqlarning iqtisodiy mohiyatini tushuntirib bering. 2. Soliqqa tortish elementalrini sanab o‘ting va ularga izoh bering. 3. Soliqlarning qanday funksiyalari mavjud va ularni tushuntirib o‘ting. 4. Soliqlar qanday xususiyatlari bo‘yicha guruhlanadi va ularni tushuntirib bering.