SO‘Z TURKUMLARINI O‘QITISH METODIKASI. OTNI O‘RGATISH TIZIMI.OTNING LEKSIK VA GRAMMATIK MA’NOSI USTIDA ISHLASH. OTLARDA SON HAQIDA TUSHUNCHANI O‘RGANISH METODIKASI Reja 1. So`z turkumlari haqida umumiy tushuncha. 2. Boshang`ich sinflarda so`z turkumi bo`yicha chegaralangan grammatik bilimlar. 3. Otni o`rganishda izchillik, otlarda son bilan tanishtirish. Tayanch so`zlar va iboralar So`z turkumlari, og`zaki va yozma nutq, ot, sifat, son, fe‘l, grammatik tushuncha, otlarda son. Birinchi sinfda: ―Fonetika- bo`limidan tovush va harf unli, undosh harflar, tutuq belgisi, bo`g`in, bo`g`in ko`chirish; ―Leksikologiya- dan so`z ma`nosi; ―Morfologiya- dan ism bildirgan so`zlar, harakat bildirgan so`zlar, so`roq bildirgan so`zlar; ―Sintaksis- dan nutq va gap, undov, so`roq, darak gaplar; imlo va tinish belgilar o`rganishi mo`ljallangan. Ikkinchi sinfda: birinchi sinfda o`rganilayotgan grammatik bilimlar takrorlanadi. Shu bilan birga, yozma ish turlaridan ko`chirib yozish, lug`at diktanti, izohli, rasmlar yuzasidan erkin ijodiy ishlar, nazorat diktanti, ta`limiy bayon va insholar; nazorat diktanti uchun birinchi yarim yillikda 30-35 so`zli; ikkinchi yarim yillikda 40-45 so`zli matn; so`roq gapli reja asosida ta`limiy bayon yozishlari belgilangan. O`quv yili oxirida minutiga 30-35 so`zni o`qishi kerak. Uchinchi sinfda: so`z yasovchi, so`z o`zgartiruvchi qo`shimchalar, o`zak, o`zakdosh so`zlar; ot, otlarning birlik va ko`pligi, ot yasovchi qo`shimchlar; sifatni ma`nosi, so`roqlari, sifatning otdan oldin, keyin kelishi, sifat yasovchi qo`shimchalar; fe`l, fe`lning ma`nosi, so`rog`i, bo`lishli, ma`noli fe`llar; son, sonning ma`nosi, ta`rifi, so`roqlari, sanoq sonlar, tartib sonlar, yozilishi qiyin bo`lgan 85 so`z imlosini o`rganishlari kerak. To`rtinchi sinifda: gap so`z birikmasi, nutq, matn, so`z tarkibi, otlarning egalik va kelishiklar bilan qo`llanilishi, sifatning ma`no turliri; rang-tus, mazasi, xajmi, xususiyatlari; son, olmosh, kishilik olmashlari, ularning turlanishi; fe`l, fe`lllarda shaxs-son, fe`l zamonlari, qo`shma fe`llar; bog`lovchi, gapning uyushiq bo`laklari, undalma kabi grammatik bilimlar o`rganiladi. Grammatik tushunchalarda ham, boshqa tushunchalar kabi, xodisalarning muhim belgilari umumlashtirilgan holda aks ettiriladi. Til hodisalarga nisbatan juda muhimligi bilan farqlanadi. Grammatik tushunchani boshqacha qilib aytganda grammatik tushunchalar umumlashtigarlarini yana umumlashtirilgani hisoblanadi. Grammatik tushunchani o`zlashtirish uchun mavhum tafakkurni rivojlantirishi zarur. Mavhum fikrlash dars jarayonida turli mashqlar ishlash jarayonida hosil qilinadi. Psixologlar fikriga ko`ra mavhum tafakkur tahlil, sintez, taqqoslash, umumlashtirish, tadqiqot qilish orqali, ya`ni mavzuni amaliy bilish hisobiga yuzaga chiqadi. Masalan, fe`l predmetning harakatini bildiradi degan ta`rifga ko`ra o`quvchi to`g`ridan-to`g`ri yurish, bir joydan ikkinchi joyga siljishini tushunadilar, chunki bu qoida so`zning lesik ma`nosiga to`g`ri keladi. Ammo uxlamoq, o`ylamoq, o`smoq, ko`karmoq so`zlariga harakat boshlang`ich sinf o`quvchisiga o`ta muhimlik qiladi. O`qitishning psixologik, pedogogik ko`rsatmalarisga ko`ra bu sinf o`quvchilariga yotmoq, kasal bo`lmoq, uxlamoq, o`smoq kabi fe`llarni berishga ertalik qiladi. Tushunchani shakllantirish uchun o`quvchilarda ob`yektlashtirilgan ko`nikmasini o`stirish, ularni diqqatini so`zning aniq leksik ma`nosidani grammatik ma`nosiga qaratish hisobga olinishi darkor. O`quvchilarda so`z turkumlarini bilish ko`nikmasi ularning belgilari yig‘indisini egallashlari asosida shakllantiriladi. Masalan, gul, guldor, gulladi so`zlarining qaysi so`z turkumiga kirishini bilish uchun II sinf o`quvchisi quyidagicha fikr yuritadi: nima? – gul, bu so`z narsani bildiryapti, ko`plikda qo`llanadi – gullar, bu ot; guldor so`zi qanday? so`rog‘iga javob bo`lyapti, narsaning belgisini bildiryapti, bu – sifat; gulladi so`zi nima qildi? so`rog‘iga javob bo`lyapti, narsaning holatini bildiryapti, bo`lishsiz shaklda qo`llanadi – gullamadi, bu – fe‘l. Boshlang`ich sinflar dasturi o`quvchilarni so`z turkumlari mustaqil va yordamchi so`z turkumlariga bo`linishi bilan maxsus tanishtirishni ko`zda tutmaydi, ammo o`qituvchi bolalarni so`z turkumlarining belgilari bilan amaliy tanishtiradi. Masalan, o`quvchilar mustaqil so`z turkumlari: ot, sifat, son, olmosh, fe‘lning gap bo`lagi vazifasida kelishini, bog‘lovchi gap bo`lagi bo`lmasligini biladilar. Aksariyat hollarda bir grammatik ma‘no faqat bir grammatik turkumga xos so’zlardagina yuzaga keladi. Buning asoaiy sababi ko’p so’zlar talaffuzda theirphonetic formasini o’zgartirishi ( ya‘ni talaffuz etilganda turli yo’llar bilan o’zgarishlarga uchrashi) mumkin.Nutqda bunday tovush o’zgarishlari so’z,ibora yoki jumla ichida ham sodir bo’lishi ham mumkin1. So`z turkumlarini o`rganishdagi asosiy vazifa o`quvchilarning og`zakiva yozma nutqini o`stirish, lug`atini yangi ot, sifat, son, fe‘llar bilan boyitish, o`quvchilar shu vaqtgacha foydalanib kelayotgan so`zlarning ma‘nosini aniq tushunishiga erishish, bog`lanishli nutqda u yoki bu so`zdan o`rinli foydalanish malakasini o`stirish hisoblanadi. Bu vazifalarni muvaffaqiyatli hal qilish uchun so`z turkumlarini o`rganish jarayonida sinonim, antonimlar (terminlar berilmaydi) ustida muntazam ish olib boriladi, o`quvchilar ko`p ma‘noli so`zlar, ularning o`z va ko`chma ma‘noda ishlatilishi bilan tanishtiriladi. Bunda ta`limni o`quvchilarnipg shaxsiy tajribalari, bevosita ko`rganlari, radiodan eshitganlari, kitobdan bilib olganlari bilan bog`lash muhim ahamiyatga ega. O`quvchilarda kuzatish, muhim narsalarni sezish ko`nikmalarini shakllantirish, atrof-muhit haqidagi bilimlarini boyitish bilan bir vaqtda ularning nutqini o`stirish vazifasi ham amalga oshiriladi. ―Ot- mavzusini o`rganish tizimi maqsadga yo`naltirilgan jarayon bo`lib, bunda shu so`z turkumining umumlashtirilgan ma‘nosi va grammatik belgilari aniq 1 ANDREW RADFORD MARTIN ATKINSON, DAVID BRITAIN, HARALD CLAHSEN, and ANDREW SPENCER ―Linguistics An Introduction- Cambridge university press 2011. p. 111 izchillikda, bir-biri bilan ilmiy asoslangan bog‘liqlikda o`rganiladi, shuningdek, otdan nutqda to`g`ri foydalanish va to`g`ri yozish malakasini shakllantirish maqsadida bajariladigan mashqlar asta murakkablashtira boriladi. Til hodisasi sifatida otning xususiyatlari, uni o`rganish vazifalari, o`quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda, har bir sinf uchun material hajmi, ularni o`rganish izchilligi belgilangan. Boshlang`ich sinflarda otni o`rganish vazifalari quyidagilar: 1) ―ot- haqidagi grammatik tushunchani shakllantirish; 2) kim? so`rog‘iga javob bo`lgan (shaxs bildirgan) otlardan nima? so`rog‘iga javob bo`lgan (narsa, hayvon, jonivor va boshqalarni bildirgan) otlarni farqlash ko`nikmasini hosil qilish; 3) kishilarning familiyasi, ismi, otasining ismi, hayvonlarga qo`yilgan nomlar va geografik nomlarni bosh harf bilan yozish ko`nikmasini shakllantirish; 4) otlarda son (otning birlik va ko`plikda qo`llanishi) bilan tanishtirish; 5) otlarni egalik qo`shimchalari bilan to`g`ri qo`llash ko`nikmasini shakllantirish; 6) otlarning kelishiklar bilan turlanishi va kelishik qo`shimchalarining yozilishi haqida malaka hosil qilish; 7) o`quvchilar lug`atini yangi otlar bilan boyitish va ulardan nutqda aniq, o`rinli foydalanish malakasini o`stirish; 8) so`zlarni tahlil qilish, taqqoslash, umumlashtirishni bilish. Bu vazifalarning har biri alohida emas, balki bir-biri bilan o`zaro bog‘liq holda hal etiladi. SHu bilan birga, ―Ot- mavzusini o`rganishning muayyan bosqichida bajarish lozim bo`lgan bir vazifani hal qilishga ko`proq ahamiyat beriladi. Masalan, I-II sinflarda so`z turkumi sifatida otning belgilari (nimani bildirishi, so`roqlari) o`rganiladi, III sinfda esa otga atama beriladi, birlik va ko`plikda qo`llanishini o`zlashtirishga ahamiyat beriladi. IV sinfda otning egalik qo`shimchalari bilan qo`llanishi, kelishiklar bilan turlanishi va kelishik qo`shimchalarining yozilishini o`rganishga e‘tibor qaratiladi. O`quvchilarning nutqi va tafakkurini o`stirish vazifasi esa mavzuni o`rganishning barcha bosqichlarida hal qilinadi. Grammatik materialni o`rganish va orfografik malaka hosil qilishning butun jarayoni o`quvchilar lug`atini boyitishga, bog`lanishli nutq malakalari va fikrlash qobiliyatlarini o`stirishga qaratiladi. So`z turkumi sifatida ot muayyan leksik ma‘nolari va grammatik belgilari bilan ajralib turadi. Barcha otlarning umumiy leksik ma‘nosi shaxs va narsani ifodalash hisoblanadi. Ot jonli mavjudotlar (kishi, qush, hayvon, asalari), yer va osmonga oid narsalar (quyosh, yulduz, daryo, tog‘), o`simliklar (paxta, beda, gul), voqealar (yig‘in, majlis), tabiat hodisalari (shamol, bo`ron, yomg‘ir, momaqaldiroq), belgi- xususiyat (ahillik, kuchlilik, samimiyat), harakat-holat (uyqu, sevinch, kurash), o`rin va vaqt (yoz, bahor, joy) nomlarini bildiradi. Otlarning grammatik belgilari: otlar birlik va ko`plikda qo`llanadi, egalik qo`shimchalari bilan o`zgaradi, kelishiklar bilan turlanadi, gapda ko`proq ega, to`ldiruvchi, aniqlovchi, shuningdek, hol va kesim vazifasida keladi. Ot nutqda sifat, son, olmosh, fe‘l bilan birika oladi. Otning ma‘nolari va grammatik belgilari xiyla murakkab, shuning uchun ham ot haqidagi bilim o`quvchilarda amaliy vazifalarni bajarish jarayonida asta shakllantira boriladi. Otni o`rganishda izchillik. Otni o`rganishga tayyorlov bosqichi savod o`rgatish davriga to`g`ri keladi. Bu bosqichda o`quvchilar shaxs-narsalarni va ularning nomi bo`lgan so`zlarni farqlashga o`rganadilar, so`zning leksik ma‘nosiga e‘tibor ko`proq qaratiladi, ma‘nolarini hisobga olgan holda so`zlar (qushlar, meva va sabzavotlar, kiyimlar va hokazolarni bildirgan otlar)ni guruhlash ko`nikmasi shakllantiriladi. So`zlarni leksik ma‘nosi asosida guruhlash mashqlari otlarni taqqoslash, o`xshash tomonlarini aniqlash, abstraktlashtirish ko`nikmasini o`stiradi. Shunga qaramay, grammatik tushunchani shakllantirish uchun o`quvchilar so`znnng aniq ma‘nosini yetarli bilmaydilar, so`zning leksik ma‘nosini bilish bilan birgalikda uning grammatik belgilarini ham o`zlashtirish zarur. Keyingi bosqichda otning leksik ma‘nolari va grammatik belgilari ustida maxsus ishlanadi (kim? yoki nima? so`rog‘iga javob bo`lishi, shaxs, narsani bildirishi tushuntiriladi). O`quvchilar kim? so`rog‘iga javob bo`lgan so`zlarni nima? so`rog‘iga javob bo`lgan otlardan farqlashga o`rganadilar. Bu bosqichda ular so`zlarni so`roq berish bilan farqlashni o`rganadilar, o`quvchilarda mavhum grammatik tafakkur o`sa boradi, ularda atoqli otlarni bosh harf bilan yozish ko`nikmasi shakllana boradi. II sinfda otlarning leksik ma‘nosi, atoqli va turdosh otlar (atamasiz) haqidagi bilim chuqurlashtiriladi. ―Ot- tushunchasini shakllantirish uchun shu so`z turkumiga kiradigan otlarni asosiy leksik guruhlarga ajratish, barcha otlarga xos bo`lgan belgilarni, ularning nutqimizdagi o`rnini ko`rsatish muhim ahamiyatga ega. SHu maqsadda mavzuni o`rganishga bag‘ishlangan birinchi darslardayoq shaxs va narsani bildiradigan so`zlar bir tizimga solinadi, kishilarni, buyum, o`simliklar va hayvonlarni, tabiat hodisalarini, voqealarni bildiradigan so`zlar guruhlarga ajratiladi. SHu so`zlarning hammasi uchun umumiy bo`lgan belgilar aniqlanadi: bu so`zlar shaxs, narsalarni bildirib kim? yoki nima? so`rog‘iga javob bo`ladi. Dasturga ko`ra, boshlang`ich sinf o`quvchilarini sifat va boshqa so`z turkumlaridan yasalgan mavhum ma‘nodagi (yaxshilik, go`zallik, ishonch, sevinch, o`kinch, qo`rqinch, tayanch kabi) otlar bilan tanishtirish talab etilmaydi. Ammo matnda uchrasa va o`quvchilar qiziqib so`rasalar, otning bolalar o`rgangan belgilari asosida (nima? so`rog‘iga javob bo`lishi, shaxs yoki narsa nomini bildirishi) tushuntiriladi. Otlarning nutqda katta ahamiyatga ega ekanini ko`rsatish uchun o`qituvchi o`qish kitobidan matn tanlab, o`quvchilarga matndagi otlarni topishni, so`ngra matnni shu so`zlarsiz o`qishni topshiradi. O`quvchilar matndagi otlarni tushirib qoldirib o`qiganda, matn mazmunini tushunib bo`lmasligini anglaydilar. Xulosa chiqariladi: ot atrofimizni o`rab olgan shaxs va narsalarning nomi, bu so`zlarsiz bir-birimizga o`z fikrimizni tushuntira olmaymiz. Otlarda son bilan tanishtirish. 3-sinfda ―Otlarda son-, ya‘ni otlarning birlik va ko`plikda qo`llanishi ustida ishlash jarayonida o`quvchilarda: 1) birlik va ko`plikda qo`llangan otlarning ma‘nosi va qo`shimcha orqali farqlash, 2) birlikdagi otdan ko`plik shaklidagi va, aksincha, ko`plikdagi otdan birlik sondagi ot hosil qilish, 3) gapda so`zlarning bog`lanishini hisobga olgan holda, otlardan nutqda to`g`ri foydalana olish ko`nikmalari shakllantiriladi. Otlarning birlik va ko`plikda qo`llanishi taqqoslash usulidan foydalanib tushuntiriladi. Buning uchun bir predmetni va shunday bir necha predmetni bildirgan otlar taqqoslanadi: daftar – daftarlar, qalam – qalamlar, nok – noklar kabi. Suhbat asosida daftar so`zi nechta (bitta) predmetni va daftarlar so`zi nechta (ikki va undan ortiq) predmetni bildirishi aniqlanadi. Boshqa so`zlar bilan ham shunday ishlanadi. Oddiygina xulosa chiqariladi va fikrlar umumlashtiriladi: agar otlar bir predmetni bildirsa, birlikda qo`llanadi, agar ikki va undan ortiq shaxs yoki narsani bildirsa, ko`plikda qo`llanadi. Ko`plikdagi otni yasash uchun birlikdagi otga –lar qo`shimchasi qo`shiladi. Birlikdagi otlar kim? yoki nima? so`rog‘iga, ko`plikdagi otlar esa kimlar? yoki nimalar? so`rog‘iga javob bo`ladi. Bu sinf o`quvchilariga faqat birlikda qo`llanadigan otlar, birlik shaklida qo`llangan armiya, qo`shin, xalq kabi otlar ko`plik ma‘nosini bildirishi, bunday otlarga ko`plik qo`shimchasi qo`shilganda anglatadigan ma‘nosi maxsus tushuntirilmaydi. Agar o`quvchilar bu haqda savol bersalar, soddagina shaklda tushuntirish mumkin. Otlarning birlik va ko`plikda qo`llanishini kuzatish aslida so`z shakli ustida ishlashning boshlang`ich bosqichi hisoblanadi. Bunda o`quvchilar otlarni ko`plik qo`shimchasi bilan o`zgartirish, ya‘ni otga shakl yasovchi qo`shimcha qo`shish bilan so`zning leksik ma‘nosi o`zgarmasligiga ishonch hosil qiladilar. Bu mavzu boshlang`ich sinf o`quvchilari uchun murakkab hisoblanadi, chunki bu mavzu o`rganilgunga qadar, o`quvchilar ―shaxs- tushunchasi bilan hali tanishtirilmagan, kishilik olmoshlarini hali o`rganmagan bo`ladilar. O`quvchilarga egalik qo`shimchasi shaxs, narsa birlik va ko`plikdagi uch shaxsdan biriga taalluqli ekanini bildirishini tushuntirish qiyin. SHularni hisobga olib, o`quvchilarni otlarda egalik qo`shimchalari bilan tanishtirishda o`qituvchi ishni sarlavhadagi ―egalik- so`zining leksik ma‘nosini tushuntirishdan boshlashi maqsadga muvofiq: ―egalik- ega bo`lish, qarashlilik, tegishlilik, oidlik ma‘nolarini bildiradi, demak, egalik qo`shimchasi deganda biror narsaga ega bo`lishni, shu narsa tegishli, shu narsaning egasi ekaninn bildiradigan qo`shimchalar tushuniladi. Otlar egalik qo`shimchalari bilan qo`llanadi. Otga qo`shilgan egalik qo`shimchasi shu ot ifodalagan shaxs, narsaning kimgadir qarashli ekanini, shu narsaning egasi ekanini bildiradi. Misollarni kuzataylik: Kecha o`qigan kitobim juda qiziqarli ekan. Sening kitobing ham qiziqarlimi? Ra‘noning kitobi ham qiziqarli edi. Kitobim, kitobing, kitobi so`zlari so`z tarkibiga ko`ra tahlil qilinadi va o`quvchilar kitob – o`zak, -im, -ing, -i qo`shimcha ekanini aniqlaydilar. O`qituvchi kitob va kitobim so`zlarini taqqoslashni –im qo`shimchasining ma‘nosi haqida o`ylab ko`rishni topshiradi, muammoli vaziyat yaratadi; o`quvchilar qo`shimchaning ma‘nosi haqiida fikr yuritadilar, ammo kitobim so`zining ma‘nosiga (mening kitobim – kitob meniki) tushunsalar ham, fikrlarini shakllantirib aytib berolmaydilar. O`qituvchi qisqa tushuntiradi: – Tilda uchta shaxs mavjud: I shaxs – so`zlovchi II shaxs – tinglovchi III shaxs – o`zga Hozir men sizga so`zlayapman, tushuntiryapman, demak, men – so`zlovchi, hozir siz meni tinglayapsiz, demak, siz (sen) tinglovchi, hozir tinglashga qatnashmayotganlar ham bor, u (ular) – o`zga hisoblanadi. Siz otlar birlik va ko`plik sonda qo`llanishini bilasiz. Ma‘lumki, biror narsa bir shaxsga yoki ikki va undan ortiq shaxsga tegishli bo`lishi mumkin. Mana shu ma‘nolarni, ya‘ni biror shaxs va narsaning birlik yoki ko`plikdagi uch shaxsdan biriga qarashli ekanini otga qo`shilgan egalik qo`shimchalari bildiradi. Masalan, kitobim so`ziga qo`shilgan - im qo`shimchasi kitobning I shaxsga taalluqli ekanini, ya‘ni kitobniig egasi I shaxs ekanini bildiradi (-ing, -i qo`shimchalari ham shunday tushuntiriladi). Kitobimiz so`zidagi -imiz qo`shimchasi kitob so`zlovchi shaxsga, shu bilan birga, ko`p shaxsga (ko`p so`zlovchiga) tegishli ekanini bildiradi (-ingiz, -i qo`shimchalari ham shunday tushuntiriladi). Qisqa xulosa chiqariladi: otlarga qo`shilgan mana shunday qo`shimchalar egalik qo`shimchalari deyiladi. Egalik qo`shimchalari tegishlilik, egalik ma‘nosini bildiradi. Egalik qo`shimchalari otlarga ikki variantda qo`shiladi. Akam va kitobim, akang va kitobing, akasi va kitobi kabi oxiri unli hamda undosh tovush bilan tugagan otlar so`z tarkibiga ko`ra tahlil qilinadi, qo`shimchalar taqqoslanadi, suhbat asosida xulosa chiqariladi: oxiri unli tovush bilan tugagan otlarga -m, -ng, -si, -miz, -ngiz, - si egalik qo`shimchalari, oxiri undosh tovushlar bilan tugagan otlarga -im, -ing, -i, - imiz, -ingiz, -i egalik qo`shimchalari qo`shiladi. SHundan so`ng o`quvchilar ―Ona tili- darsligidagi qoidani o`rganadilar, jadvalni tahlil qiladilar. O`quvchilarga egalik qo`shimchalari haqidagi ko`nikmani shakllantirish uchun matndan egalik qo`shimchasi bilan qo`llangan otni topish, uni tarkibiga ko`ra tahlil qilib, egalik qo`shimchasining shaxs-sonini aniqlash, matnda berilgan otga tushirib qoldirilgan egalik qo`shimchasini qo`shish, narsa qaysi shaxs yoki shaxslarga qarashli ekanini aytish kabi mashqlardan foydalaniladi. Egalik qo`shimchasi ustida ishlash bu bilan tugamaydi. Otlarning kelishiklar bilan turlanishini o`rganish jarayonida egalik qo`shimchasi bilan qo`llangan ot qaratqich kelishigida kelgan boshqa ot bilan (kitobning muqovasi, Rahimning kitobi), kishilik olmoshlarining kelishiklar bilan turlanishini o`rganish jarayonida esa egalik qo`shimchasi bilan kelgan ot qaratqich kelishigidagi kishilik olmoshi bilan bog`lanib, so`z birikmasi hosil qilishi haqida bilim beriladi. Otlarning turlanishi. Kelishiklar sintaktik kategoriya hisoblanadi. Kelishik otlarning gapda boshqa so`zlar bilan munosabatini ifodalaydi. Demak, kelishiklarni o`rgatishda o`quvchilarning gapda so`zlarning bog`lanishini bilishlari nazarda tutiladi. Kelishiklar ustida ishlashni o`quvchilar gapda ma‘no va grammatik tomondan bog`langan so`zlarni (so`z birikmalarini) ajratishga o`rganganlaridan so`ng boshlanadi. Kelishiklar ustida ishlash gapda so`zlarning bog`lanishi ustida ishlash hamdir. Kelishiklarni bilish uchun o`quvchi ot gapda qaysi so`z bilan bog`langanini aniq bilishi kerak. Ot gapda boshqa so`zlar bilan bog`langanda qo`shimchalar bilan o`zgarishi ancha oldindan kuzatib boriladi. Aslida o`quvchilar 1-sinfdayoq, so`z shakllarining o`zgarishi bilan amaliy tanishadilar, ammo ular so`z shakli nimaligini hali bilmaydilar. O`quvchilar keyingi sinfda shakl yasovchi (so`z o`zgartuvchi) qo`shimchalar bilan tanishadilar, bu qo`shimchalar gapda so`zlarni bog`lash uchun xizmat qilishini tushunadilar. 4-sinfda ot ustida ishlashning asosiy vazifasi fikr bayon qilishda otning kelishik shakllaridan ongli foydalanish va kelishik qo`shimchalarini to`g`ri yozishga o`rgatish hisoblanadi. Bu sinfda ot quyidagi izchillikda o`rganiladi: 1) otlarning kelishiklar bilan turlanishi haqida tushuncha berish; 2) ko`plikdagi otlarning turlanishini o`rgatish; 3) har bir kelishikning xususiyatlarini alohida o`rganish va u bilan bog‘liq holda kelishik qo`shimchalarining yozilishi haqida ko`nikma hosil qilish. Otlarning kelishik qo`shimchalari bilan o`zgarishi – turlanish haqida tushuncha berish bilan o`quvchilarga kelishik qo`shimchalari gapda so`zlarni bog`lash uchun xizmat qilishi, o`zbek tilidagi olti kelishik, ularning nomi, so`roqlari, qo`shimchalari va joylashish tartibi tushuntiriladi. O`quvchilar turlanish bilan, kelishiklarning mohiyatidan kelib chiqib gapni tahlil qilish jarayonida tanishtiriladi, gapning asosi (ega va kesim) va so`z birikmalari ajratiladi. Ular gapda bir otning boshqa har xil so`zlar bilan shakl yasovchi qo`shimalar (ning, -ni, -ga, -da, -dan) yordamida bog`lanishini kuzatadilar, bu qo`shimchalar kelishik qo`shimchalari ekanini, otlarning kelishik qo`shimchalari bilan o`zgarishi turlanish deyilishini bilib oladilar. Bolalarga kelishiklarning joylashish tartibi, so`roqlari va bosh kelishikdan boshqa kelishiklarning aniq qo`shimchalari mavjudligi darslikda berilgan jadval yordamida tushuntiriladi. Bosh kelishikdagi ot gapda ega vazifasida, boshqa kelishikdagi otlar esa ikkinchi darajali bo`lak vazifasida kelishi bilan ham tanishtiriladi. O`quvchilar o`zlashtirgan grammatik bilimlarini imloni o`zlashtirishda foydalana olishlari uchun ishni bajarishda izchillikka katta ahamiyat beriladi. Bajarilgan ish yozib boriladi: o`quvchilar avval gapda ot bog`langan so`zdan shu otga savol beradilar va savolni qavs ichiga yozadilar; keyin so`roqqa qarab kelishikni aniqlaydilar. Masalan, o`qidi (nimani?) – kitobni, tushum kelishigi). Ular buni yaxshi o`zlashtirganlaridan so`ng, mashq tez bajariladi, yozish talab etilmaydi. Ko`plikdagi otlarnnng turlanishini o`rganishda nutqda ko`plikdagi otlardan to`g`ri foydalanish ko`nikmasini takomillashtirish maqsadi ko`zda tutiladi. O`quvchilar suhbat yordamida bosh kelishikdagi otning so`rog‘ini va bitta shaxs, narsani bildirishni aytadilar, (nima? – kitob, kim? – o`quvchi); o`qituvchi agar shu ot ikki va undan ortiq, shaxs yoki narsani bildirsa, qanday so`roqqa javob bo`lishini, qaysi kelishikni bildirishini so`raydi, ular qinalmay javob beradilar (nimalar? – kitoblar, kimlar? – o`quvchilar). Xulosa chiqariladi: ko`plikdagi otlar bosh kelishikda nimalar? yoki kimlar? so`rog‘iga javob bo`ladi. O`quvchilar otlarning kelishiklar bilan turlanishi jadvalidan foydalanib, shu otlarni ko`plikda turlaydilar va ko`plik qo`shimchasi doim kelishik qo`shimchasidan oldin qo`shilishini, so`roqlarini bilib oladilar. Har bir kelishikni alohida o`rganishnipg vazifasi kelishikni o`rganish bilan bog‘liq holda kelishik qo`shimchalarining yozilishi haqidagi malakani shakllantirish va o`quvchilarning kelishiklar bilan turlangan otlardan ongli foydalanishlariga erishish hisoblanadi. Kelishiklarni bilib olish maqsadida so`roqlardan foydalaniladi. Buning uchun o`quvchilar, birinchidan, so`roqni otning yakka o`ziga emas, balki gapda ot ma‘no tomondan bog`langan so`zdan shu otga berishni o`rganishlari, ikkinchidan, kelishiklarning so`roqlarini yaxshi bilishlari zarur. Kelishiklarni o`zlashtirishda gapning asosini aniqlagach, gapda o`zaro bog`langan so`zlarni (so`z birikmalarini) belgilash, ot bog`langan so`zni topish, so`roq berib, qaysi kelishik bilan turlanganini, birlik yoki ko`plikda qo`llanganini aniqlash izchilligida ishni uyushtirish maqsadga muvofiq (Masalan, Alisher Nodirni kinoga taklif qildi. Gap Alisher haqida aytilgan. (Kim?) Alisher – ega (bosh kelishikda, birlik); Alisher (nima qildi?) – taklif qildi – kesim; taklif qildi (kimni?) – Nodirni (ot, tushum kelishigida, birlik); taklif qildi (nimaga? yoki qaerga?) – kinoga (ot, jo`nalish kelishigida, birlik). Kelishiklarning xususiyatlarini o`rganishga qulaylik yaratish uchun har bir kelishikni quyidagi umumiy reja asosida o`rganish maqsadga muvofiq: 1. Kelishikning grammatik ma‘nosi. 2. So`roqlari. 3. Qo`shimchasi. 4. Gapdagi vazifasi. Kelishiklarni shu tarzda o`rganish ularni o`zaro taqqoslashni yengillashtiradi va ongli o`zlashtirishni ta‘minlaydi. Bir kelishik o`zining muhim belgilari (ma‘nosi, so`rog‘i, qo`shimchasi, sintaktik vazifasi) bilan boshqa kelshiklardan farqlanadi. Muayyan bir kelishikdagi otdan ongli foydalanish va kelishik qo`shimchalarini to`g`ri yozish uchun o`quvchilar kelishiklarning muhim belgilarini puxta o`zlashtirishi talab etiladi, shuning uchun ham kelishiklarning muhim belgilarini o`zlashtirib, bir kelishikni ikkinchisidan farqlash ko`nikmasini shakllantirishga katta o`rin beriladi. Bosh kelishikning xususnyatlarini o`rganish bilan otning kelishik qo`shimchasi yo`q holati bosh kelishik ekani, bosh kelishikdagi ot boshqa so`zni o`ziga tobe qilishi, kim?, kimlar?, nima?, nimalar? so`roqlariga javob bo`lishi, gapda ega vazifasida kelishi haqida o`quvchilarda ko`nikma hosil qilinadi; lug`atlarda otlar bosh kelishik shaklida berilishi va bosh shakl hisoblanishi, ba‘zan egalik qo`shimchasi olib qo`llanishi bilan tanishtiriladi. O`quvchilar qaratqich va tushum kelishigini farqlashda qiynaladilar, bir qo`shimcha o`rniga ikkinchisini ishlatadilar. Bu kelishiklarning xususiyatlarini o`rganishda bunday qiyinchilikning oldini olish va o`quvchilarda kelishiklardan to`g`ri foydalanish ko`nikmasini hosil qilish maqsadi ko`zda tutiladi. Bu maqsadga erishish uchun bu ikki kelishikning ma‘nosi, so`roqlari, qo`shimchasi va gapdagi vazifasi taqqoslanadi va suhbat asosida xulosa chiqariladi. Qaratqich kelishigida turlangan ot: 1) qarashlilik ma‘nosini bildirib, gapda boshqa otga bog`lanadi, u bog`langan ot egalik qo`shimchasi bilan qo`llanadi (o`quvchining daftari, gulning bargi kabi); 2) kim(lar)ning?, nima(lar)ning?, ba‘zan qaerning? so`roqlariga javob bo`ladi; 3) -ning qo`shimchasi bilan qo`llanadi; 4) gapda ikkinchi darajali bo`lak vazifasida keladi. Tushum kelishigida turlangan ot: 1) harakatni o`ziga olgan shaxs, narsa ma‘nosini bildiradi, gapda doim fe‘lga bog`lanadi (vazifani bajardim, kitobni o`qidi kabi); 2) kim(lar)ni?, nima(lar)ni? ba‘zan qaerni? so`roqlariga javob bo`ladi; 3) -ni qo`shimchasi bilan qo`llanadi; 4) gapda ikkinchi darajali bo`lak vazifasini bajaradi. O`quvchilarning bu ikki kelishik qo`shimchasidan nutqda to`g`ri foydalanish va ularni to`g`ri yozish haqidagi bilimini takomillashtirish uchun gapda otning qaysi so`z bilan bog`langanini aniqlash, so`roqlar o`rniga gapning mazmuniga mos so`zni kelishik bilan turlab qo`yish, tushirib qoldirilgan kelishik qo`shimchalaridan mosini qo`yib ko`chirish, tanlab ko`chirish mashqlaridan, saylanma va eslatish diktantlaridan ko`proq foydalaniladi. Boshlangich sinflar dasturiga ko`ra, o`quvchilarni qaratqich va tushum kelishigida otning belgisiz qo`llanishi bilan tanishtirish tavsiya etilmaydi. O`quvchilar jo`nalish kelishigining xususiyatlari bilan tanishtirilgach, jo`nalish kelishigi qo`shimchasining yozilishi tushuntiriladi: a) oxiri jarangsiz undosh tovush bilan tugagan so`zlarga jo`nalish kelishigi qo`shimchasi -ga qo`shilganda talaffuzda -ka eshitilishi, ammo aslicha yozilishi sinfga, ishga, SHavkatga kabi so`zlarni tovush-harf tomonidan tahlil qilish bilan tushuntiriladi; b) o`quvchilar ―Mehnat yetkazar har tilakka- kabi gapni o`qib, tilak so`zining o`zgarishini kuzatadilar; gapdagi tilakka bog`langan so`zni topadilar va shu so`zdan otga so`roq beradilar (etkazar (nimaga?) tilakka); bu jo`nalish kelishigining so`rog‘i ekanini aytadilar; tilakka so`zi so`z tarkibiga ko`ra tahlil qilinadi va tilak – o`zak, -ka qo`shimcha ekani aniqlanadi; so`ng uni tovush-harf jihatidan tahlil qilinib, o`zakning oxiri -k undoshi bilan tugagani, qo`shimcha ham k undoshi bilan boshlanishi aniqlanadi. Suhbat usuli bilan xulosa chiqariladi: jo`nalish kelishigi qo`shimchasi oxiri k undoshi bilan tugagan otlarga -ka shaklida qo`shiladi. ―Baliq qarmoqqa ilindi- gapidagi qarmoqqa so`zi ustida ham yuqoridagi kabi ishlanadi. Xulosani o`qituvchi rahbarligida o`quvchilarning o`zlari chiqaradilar: oxiri q undoshi bilan tugagan otlarga jo`nalish kelishigi qo`shimchasi -qa shaklida qo`shiladi. O`quvchilar o`rin-payt kelishigining xususiyatlari bilan tanishtirilgach, kelishik qo`shimchasi -da ning -ta bo`lib eshitilsa ham -da shaklida yozilishi tushuntiriladi. Ba‘zi o`quvchilar o`rin-payt kelishigi o`rniga jo`nalish kelishigi qo`shimchasini ishlatib, xatoga yo`l qo`yadilar. Bunday xatoning oldini olish uchun o`quvchilar bilan fe‘ldan jo`nalish va o`rin-payt kelishigida qo`llangan otga so`roq berib, so`z birikmasini topishni ko`proq mashq qilish va kelishiklarning so`rog‘i va ma‘nosiga qarab farqlashga o`rgatiladi. Masalan, bordi (qaerga?) – maktabga, bo`ldi (qaerda?) – maktabda; oldim (kimga?) – ukamga, ko`rdim (kimda?) – ukamda. O`quvchilar chiqish kelishigining xususiyatlari bilan ham reja asosida tanishtirilib, ularga kelishik qo`shimchasining yozilishi tushuntiriladi. Kelishiklar haqidagi malakani shakllantirish ustida ishlashning samaraliligini ta‘minlaydigan shartlar, birinchidan, maqsadga muvofiq mashq, tanlash, mashq materialini asta murakkablashtirib borish bilan o`quvchilarning mustaqqlligini oshirish, ikkinchidan, imloni grammatik bilimni takomillashtirib borish va o`quvchilarning nutqini o`stirish bilan bog`lab o`rgatishdir. Shunday qilib, boshlang`ich sinflarda ot yaxlit holda o`rganiladi va uni o`rganish o`quvchilar shu so`z turkumining belgilarini, vazifasini o`zlashtirishiga, shuningdek, ularda kelishik qo`shimchalarini to`g`ri yozish ko`nikmasini shakllantirishga qaratiladi. Savol va topshiriqlar: 1. Grammatik tushunchani o`rgatish jarayonida o`qituvchi qanday qilib o`quvchilarning aqliy faoliyatini aktivlashtiradi? 2. Grammatik materialni o`rganishning har xil bosqichida darslik, bilan qanday ishlaysiz? Aniq misollar keltiring. 3. Grammatik, leksik va so`z yasalishiga oid mashqlarni ayting. 4. O`zbek tilini o`rganish jarayonida bilimda izchillik qanday ta`minlanadi? Sifatni o`rganish tizimi materialni leksik va grammatik tomondan izchillik bilan boyitib, murakkablashtirib borishni ko`zda tutadi. O`quvchilar I va II sinfda sifatning leksik ma‘nosini kuzatadilar, sifatga qanday?, qanaqa? so`rog‘ini berishga o`rganadilar; III sinfda sifat so`z turkumi sifatida o`rganiladi; IV sinfda ilgari o`rganilganlar takrorlanib, grammatik materialga bog‘liq holda qip-qizil, yam-yashil kabi orttirma darajadagi (atama aytilmaydi) sifatlarning yozilishi o`rgatiladi. Ona tili va o`qish darslarida o`quvchilar nutqi yangi-yangi sifatlar bilan boyitiladi, ularga oldindan ma‘lum bo`lgan sifatlarning ma‘nosiga aniqlik kiritiladi. Sifatni o`rganish metodikasi uning lingvistik xususiyatlariga asoslanadi. Sifat predmetning belgisi (rangi, hajmi, shakli va ko`rinishi, maza-ta‘mi, xarakter- xususiyati, hidi, vazni, o`rin va paytga munosabati)ni bildiradi. Sifatning leksik ma‘nosi uni ot bilan bog‘liq holda o`rganishni talab qiladi. Sifatni tushunish uchun I sinfdanoq o`quvchilar e‘tibori sifatning otga bog`lanishini aniqlashga qaratiladi. O`quvchilar predmetning belgisini aytadilar, ularda so`roq yordamida gapda so`zlarning bog`lanishini aniqlash ko`nikmasi o`stiriladi, ya‘ni ular gapdagi sifat va otdan tuzilgan so`z birikmasini ajratadilar (atama aytilmaydi). Keyingi sinflarda bu bog‘liqlik aniqlashtiriladi. Shunday qilib, sifatning semantik-grammatik xususiyatlari sifat ustida ishlashni leksik va grammatik (morfologik va sintaktik) ravishda olib borishni talab etadi. Boshlang`ich sinflarda ―Sifat- mavzusi quyidagi izchillikda o`rganiladi: 1) sifat bilan dastlabki tanishtirish (I, II sinf); 2) sifat haqida tushuncha berish (III sinf); 3) shu grammatik mavzu bilan bog‘liq holda ayrim sifatlarning yozilishini o`zlashtirish (IV sinf). Sifat bilan (atamasiz) dastlabki tanishtirish (birinchi bosqich) sifatning leksik ma‘nosi va so`roqlari ustida kuzatish o`tkazishdan boshlanadi. Predmetning belgilari xilma-xil bo`lib, uni rangi, mazasi, shakli, xil-xususiyatlari tomonidan tavsiflaydi. Shunday ekan, sifat tushunchasini shakllantirish uchun uning ma‘nolarini aniqlash talab etiladi. O`qituvchi predmetni yoki uning rasmini ko`rsatadi, o`quvchilar uning belgilarini aytadilar va yozadilar. Masalan, (qanday?) olma – qizil, shirin, yumaloq olma; (qanday?) ip – uzun, ko`k ip. Albatta, suhbat asosida o`quvchilar olma, ip so`zlari nima? so`rog‘iga javob bo`lib, predmet nomini bildirishi, qizil, shirin, yumaloq kabi so`zlar qanday? so`rog‘iga javob bo`lib, predmetning belgisi (rangi, mazasi, shakli)ni bildirishini aniqlaydilar. O`qituvchi atrofimizni o`rab olgan predmetlarning o`z belgilari borligini, ular bir-biridan shu belgilar bilan farqlanishini yana bir-ikki misol bilan tushuntiradi (Qanday daraxt? – Katta, chiroyli, sershox, ko`m-ko`k daraxt. Qanaqa shkaf? – Oynali, baland shkaf). Xulosa chiqariladi: qanday?, qanaqa? so`roqlariga javob bo`lgan so`zlar predmet belgisini bildiradi. O`quvchilar belgi bildirgan bunday so`zlarning nutqimizdagi ahamiyatini anglashlari uchun sifat ko`p uchraydigan matn tanlanib, avval sifatlarini tushirib qoldirib, so`ngra sifatlari bilan o`qib beriladi va mazmuni taqqoslab ko`rsatiladi. Predmetni aniq tasvirlash uchun uning belgisini bildiradigan so`zlardan foydalanilgani tushuntiriladi. Bu darslarda ko`rgazma vositalar (predmetlar, predmet rasmlari, syujetli rasmlar)dan keng foydalaniladi. O`quvchilar qanday?, qanaqa? so`roqlariga javob bo`lgan (predmet belgisini bildirgan) so`zlarni o`zlashtirishlari uchun mashqning quyidagi turlari samarali hisoblanadi: 1) so`roq yordamida predmetning belgisini bildirgan so`zlarni tanlash; 2) aralash berilgan so`zlardan gap tuzish; 3) matndan kim? yoki nima? so`rog‘iga javob bo`lgan so`zni va unga bog`langan qanday? va qanaqa? so`rog‘iga javob bo`lgan so`zni tanlab (so`z birikmasini topib) aytish va yozish; 4) Tayanch so`zlar va iboralar va rasm asosida gap yoki kichik hikoya tuzish. Ikkinchi bosqichda asosan ikki vazifa: ―sifat- tushunchasini shakllantirish hamda o`quvchilar nutqini yangi sifatlar bilan boyitib borish, fikrni aniq ifodalash uchun mazmunga mos sifatlardan nutqda o`rinli foydalanish ko`nikmasini o`stirish hal qilinadi. ―Sifat- tushunchasini shakllantirish o`quvchilarning ―predmet belgisi- degan umumlashtirilgan kategoriyani o`zlashtirish darajasiga bevosita bog‘liq. SHu maqsadda rang, maza, shakl-hajm, xil-xususiyat bildiradigan so`zlar guruhlanadi va shu so`zlarning xususiyatlari umumlashtiriladi. Sifatning leksik ma‘nosi bilan birga uning xarakterli grammatik xususiyatlari ham qayd etiladi. Sifatlarning xususiyatlarini umumlashtirish asosida o`quvchilar uning so`z turkumi sifatidagi o`ziga xos ko`rsatkichlarini ajratadilar: a) predmet belgisini bildiradi, b) qanday? yoki qanaqa? so`rog‘iga javob bo`ladi, v) gapda otga bog`lanib, shu ot bilan so`z birikmasi hosil qiladi, ikkinchi darajali bo`lak vazifasida keladi. Bu sinfda og`zakiva yozma ijodiy ishlar (maktab bog‘i yoki parkka ekskursiya vaqtida kuzatilgan daraxt, qushlar, hayvonlarni tasvirlab kichik hikoya tuzish kabilar)ga katta o`rin beriladi. O`quvchilarning sifatning leksik ma‘nosi haqidagi tushunchalarini chuqurlashtirish va predmetni har tomonlama tasvirlash malakasini o`stirish uchun: 1) berilgan predmetlarning rangi, mazasi, shakli, xususiyatini ifodalaydigan sifatlar tanlash va yozish: Qanday shaftoli? SHirin, suvli, tuksiz shaftoli. Qanday kitob? Qalin, qizil kitob; 2) berilgan belgilariga qarab qaysi hayvon ekanini aniqlash: Tikanli, kichkina, foydali ... (tipratikan). Ehtiyotkor, ayyor, yovvoyi ... (tulki); 3) predmetlarning belgisiga qarab topishmoqlarning javobini ayting kabi mashqlardan foydalanish mumkin. Sifatning nutqimizdagi, fikrni aniq va tushunarli ifolashdagi o`rnini puxta o`zlashtirishga erishish uchun ma‘nodosh va zid ma‘noli sifatlar ustida ishlash, o`qish darslarida sifatning o`z va ko`chma ma‘noda ishlatilishini kuzatish maqsadga muvofiq. Sifatni o`rganish jarayonida so`z yasashga oid mashqlarni muntazam o`tkazib borish o`quvchilarda u yoki bu so`z turkumini yasash uchun so`z yasovchi qo`shimchalardan ongli foydalanish malakasini shakllantiradi. Uchinchi bosqichda sifat haqidagi bilimlarni takomillashtirish, og`zakiva yozma nutqda sifatlardan aniq, o`rinli foydalanish ko`nikmasini o`stirish bilan bog‘liq holda -roq qo`shimchasi bilan qo`llangan sifatlarni va ko`m-ko`k, yam-yashil kabi sifatlarni to`g`ri yozish malakasi shakllantiriladi. Ish mazmuni shu vazifalarni bajarishga qarab belgilanadi va o`quvchilar nutqini o`stirishga qaratiladi. Nazariy ma‘lumotlarga asoslanib: matnda berilgan otlarning belgilarini ifodalaydigan sifatlarni tanlab qo`yish, gapda sifat bog`langan otni (so`z birikmasini) aniqlab yozish; otga mos sifatlar tanlab predmetni tasvirlash, berilgan sifatlar yoki so`z birikmasi bilan gap tuzish kabi mashqlardan foydalaniladi. Mashq materialini tanlashda -roq qo`shimchasi bilan qo`llangan yaxshiroq, aqlliroq kabi, shuningdek, tip-tiniq, sap-sariq kabi sifatlar ko`proq bo`lishiga e‘tibor beriladi. O`quvchilarning mustaqilligi osha borgan sayin, mashq topshiriqlari ham asta-sekin murakkablashtira boriladi. SHunday qilib, sifatni o`zlashtirishda uni ot bilan o`zaro bog‘liq holda o`rganishga asoslaniladi. Savol va topshiriqlar: 1. Boshlang`ich sinflarda qanday so`z turkumlari o`rganiladi? Ularni o`rganishdagi izchillikni tushuntiring. 2. O`quvchilarga sifatni tushuntirishda qanday usullardan foydalanasiz? Sifatga oid bironta dars ishlanmasini yozing. 3. Boshlang`ich sinfda sifat so`z turkumi yuzasidan o`quvchilarga qanday bilimlar beriladi va ular qanday izchillikda shakllantiriladi? 4. Sifatni o`rganish jarayonida o`quvchilarda qanday imloviy bilimlar hosil qilinadi? 5. Sifatni o`rganish jarayonida o`quvchilar nutqini o`stirish yuzasidan qanday mashqlar o`tkazasiz? 6. Son so`z turkumini mustaqil ravishda tushuntirishga tayyorlaning. Predmetning miqdoriy belgisini anglatadigan leksemalarga son leksemalar deyiladi. O’zbek tilida son leksemaga shakl o’zgarishi xos emas, shunga ko’ra son leksema ot leksemaga shakl o’zgartiruvchisiz to’g’ridan to’g’ri bog’lanadi: ikki kishi-, to’rt shahar-, besh yil- kabi. Son leksemalar miqdor son va tartib son deb ajratiladi. Miqdor son predmetning umuman ko’p-ozligini emas, balki ma'lum bir aniq yoki chamali miqdorini anglatishga xizmat qiladi. Miqdor sonlardan dastlab sanoq sonlar ajratiladi. Lisoniy birlik deb avvalo asosiy sanoq sonlarga aytiladi; son leksemalarning boshqa turlari sanoq son asosida hosil qilinadi. Ma'lum tizim hosil etuvchi quyidagi 22 sanoq son son birliklari deyiladi: 1) birlik sonlari: bir-, .. to’qqiz- ; 2) o’nlik sonlar: o’n-, .. to’qson-; 3) yuqori miqdor sonlari: yuz-, ming-, million-, milliard-. Tarixan yuqori miqdor sonlari tarkibida quyidagicha o’zgarish voqe bo’lgan: a) yuz-, ming- qatorida ilgari tuman- (10000), lak- (100000) sonlari ishlatilgan; bu yerda keyingi son oldingi sondan o’n karra ko’p miqdorni anglatgan; b) ijtimoiy taraqqiyot natijasida tuman-, lak- sonlari iste'moldan chiqqan (tuman- soni – turkiy, lak- soni asli hindcha); bular o’rnini million-, milliard- sonlari egallagan; bu yerda keyigi son oldingi sondan ming karra ko’p miqdorni anglatadi; ming- (1000), million- (1000000), milliard- (1000000000). Million- soni fransuzcha bo’lib, «mingta ming» ma'nosini, milliard- soni ham fransuzcha bo’lib, «mingta million» ma'nosini anglatadi. Zarurat tug’ilsa, trillion- soni ham ishlatiladi; bu son asli lotincha bo’lib, "mingta milliard» ma'nosini anglatadi. Ko’rinadiki, «o’n karralab» ko’payish «ming karralab « ko’payishga almashgan. Yuz-, ming- sonlari oldidan sifatlovchi keltirilishi bu leksemalar asli ot leksema ekanini ko’rsatadi. Hatto o’n- soni ham shunday xususiyatga ega bo’lgan: sakson-, to’qson- sonlari asli sakkiz- , to’qqiz- birlik sonlarini sifatlovchi vazifasida o’n- leksemasiga bog’lab tuzilgan: sakkiz o’n- saksonkabi. Oltmish-, yetmish- o’nliklari ham asli «o’n» ma'nosini bildirgan mishleksemasiga olti-, yetti- birlik sonlari sifatlovchi tariqasida bog’lab tuzilgan deb taxmin qilinadi. Hozirgi o’zbek tilida yuqorida tilga olingan son leksemalar sodda son, tub son hisoblanadi. Sanoq son matematikada ma'lum miqdorning nomi sifatida ishlatiladi, shunga ko’ra ot leksema kabi turlanadi: Besh (5) ikkiga (2ga) bo’linmaydi. To’qqizdan (9dan) ikkini (2ni) olsak, yetti (7) qoladi kabi. Sanoq son kishi-, farzand-, o’g’il-, qiz-, ota-ona- kabi kishi otlariga bevosita birikadi: besh kishi- (farzand-, o’g’il-) kabi. Sanoq son narsani anglatadigan otga birikkanida orada o’sha narsa uchun o’lchov birligi bo’lib xizmat qiladigan ot leksema qatnashadi. Masalan, daraxt, ko’chat kabilar uchun o’lchov birligi vazifasini tup- leksemasi, qo’y, sigir kabilar uchun esa boshleksemasi bajaradi: uch tup olma-, ellik bosh qo’y- kabi. Bunday vazifada keladigan ot leksemaga numerativ deyiladi (lot. numeratio - «sanash», «hisob»). Bunday vazifada idish nomlari, vaqt o’lchovini, og’irlik o’lchovini, hajm o’lchovini, sath o’lchovini, uzunlik o’lchovini, pul o’lchovini bildiradigan va boshqa tur leksemalar keladi. 22 son birligi bilan 1tadan tortib 999999999999 tagacha bo’lgan miqdor ifodalanadi. Bu qadar ko’p miqdorni ifodalashga sodda sonlar bilan ma'lum qoliplar asosida hosil qilinadigan tuzma sonlar yordamida erishiladi. Bunday tuzma sonlarni tuzish qoliplari lisonda mavjud bo’lib, har gal nutqda bu qoliplar miqdor birliklari bilan to’ldiriladi. Tuzma sonlarning turlari va qoliplari quyidagicha: 1. O’nliklar orasidagi miqdorni ifodalovchi tuzma sonlar "o’nlik son + birlik son" qolipi bilan tuziladi: o’n bir-, .. to’qson to’qqiz- kabi. Bunda o’nlik songa birlik son qo’shiladi: o’n va bir, o’n-u bir, o’n + bir; shunga ko’ra bu son turini qo’shuvga asoslanadigan tuzma son deb atash mumkin. 2. Yuzliklarni ifodalovchi tuzma son bunday miqdor soni oldidan birlik sonni keltirish bilan ifodalanadi: bir yuz-, .. to’qqiz yuz- kabi. Bunda yuzlik son ot hukmida bo’lib, unga birlik son sifatlovchi vazifasida keladi; mohiyati jihatidan «karra» ma'nosi ifodalanadi: ikki yuz- «ikki karra yuz» kabi. Shunga ko’ra bu son turini ko’paytiruvga asoslanadigan tuzma son deb atash mumkin: ikki yuz- «ikki X yuz» kabi. 3. Yuzliklar orasidagi miqdorning ifodalanishi o’nliklar orasidagi miqdorni ifodalash qolipi bilan tuziladi: a) "yuzlik + birlik": ikki yuz uch- kabi; b) "yuzlik + o’nlik": ikki yuz o’n- kabi; v) "yuzlik + o’nlik orasidagi birlik": ikki yuz to’qson to’qqiz- kabi. 4. Mingliklar (va undan yuqori miqdor birliklari) bunday son oldidan quyidagi son turlarini keltirib ifodalanadi: a) birlik sonni: ikki ming-, .. to’qqiz milliard- kabi; b) o’nlik sonni: yigirma ming-, .. to’qson milliard- kabi; d) o’nliklar orasilagi sonni: yigirma bir ming-, .. to’qson to’qqiz milliard- kabi; e) yuzlik sonni: ikki yuz ming-, .. to’qqiz yuz milliard- kabi; f) yuzliklar orasidagi miqdor sonni: ikki yuz besh ming-, .. ikki yuz to’qson to’qqiz milliardkabi; g) yuqoridagi bandlarda ta'kidlangan barcha tur sonlarni: to’qqiz yuz to’qson to’qqiz milliard to’qqiz yuz to’qson to’qqiz million to’qqiz yuz to’qson to’qqiz ming to’qqiz yuz to’qson to’qqiz-. Ko’rinadiki, tuzma sonlarni tarkiblashda tenglik aloqasidan ham, tobelik aloqasidan ham foydalanilgan. Miqdor sonlarining sanoq sondan tashqari donalik son, chama son, taqsim son, jamlovchi son turlari mavjud; bular affiks bilan va boshqa usul bilan hosil qilinadi. Donalik son sanoq songa shakl yasovchi -ta affiksini qo’shib hosil qilinadi: bitta-, .. millionta- kabi. «Dona» ma'nosi -ta affiksidan tashqari dona, nafar kabi leksemalar bilan ham ifodalanadi; dona leksemasi narsalarning sanog’ini bildirishda, nafar leksemasi esa kishilarning sanog’ini bildirishda ishlatiladi: ikki dona qalam-, uch nafar otliq askar- kabi. Chama son predmetning miqdorini taxminlab bildiradi. Bunda miqdor asosan oz tomonga, ba'zan-gina ko’p tomonga chamalanadi. Chama ma'nosi sintetik usul – affiks bilan va analitik usul – son birliklarini juftlash bilan ifodalanadi. 1. Chama son quyidagi affikslar bilan yasaladi: 1) Donalik songa chama ma'nosini ifodalovchi -cha affiksini qo’shib yasaladi (odatda eng kichik donalik sondan-gina yasalmaydi): uchtacha-, yuztacha- kabi. Bunday yasalishda «donalab» chamalash ma'nosi ifodalanadi: o’ntacha yo to’qqizta, yo o’nta, yo o’n bitta kabi. Buni raqam bilan -/10 deb ko’rsatish mumkin. Bu tur chama sonni donalovchi chama son deb atash mumkin. 2) Yuz-, ming- kabi yuqori miqdorni anglatuvchi sanoq songa -larcha affiksini qo’shib yasaladi; bu affiks tarkibidagi -lar qismi «chegaralash» ma'nosini, -cha qismi «chama» ma'nosini ifodalaydi: yuzlarcha- «yuzga yaqin», «yuzga yetar-yetmas». Buni raqam bilan -100 deb ko’rsatish mumkin. 3) O’n-, yuz- , ming- va undan yuqori miqdorni anglatadigan son birliklaridan -lab affiksi bilan yasaladi: yuzlab-, .. millionlab- kabi. Bunday yasalishda chama «bir necha» tarzida ifodalanadi: yuzlab- «bir necha yuzlarcha» kabi. Ko’paytiruv amalini eslatadigan bu chama son turini karralovchi chama son deb atash mumkin. 2. Chama son analitik usul bilan quyidagicha tuziladi: 1) Ketma-ket miqdorni ifodalaydigan birlik sonlari o’zaro juft holda ishlatiladi: uch-to’rt- kabi. Bunda oz miqdorni ifodalovchi birlik son oldin, ko’p miqdorni ifodalovchi birlik son keyin joylashadi; shunga ko’ra «ko’payuvchi chama» ma'nosi ifodalanadi: uch-to’rt «uch yo to’rt, yo besh» kabi. Ba'zan oz miqdorni ifodalovchi birlik son keyin keladi: besh-to’rt- kabi. Bunda «kamayuvchi chama» ma'nosi ifodalanadi: besh-to’rt- «besh yo to’rt, yo uch» kabi. O’n-o’n ikki, uch-besh kabi ishlatishda asli chama emas, balki «eng ozi – eng ko’pi», «ma'lum miqdor oralig’ida» kabi ma'no ifodalanadi. 2) Ketma-ket miqdorni ifodalaydigan ikki donalik son juft holda ishlatiladi: uchta-to’rtta- kabi. Bu yerda chama ma'nosi «dona» ma'nosi qo’shilgan holda ifodalanadi. 3) Ketma-ket miqdorni ifodalaydigan o’nlik sonlar juft holda ishlatiladi: o’ttiz- qirq- kabi (Bunday juft son o’n-yigirma- tarzida tuzilmaydi). Bu yerda miqdor «o’nlab» chamalanadi. 4) O’nlik son shu o’nlik sonni besh- soni bilan birga juftlab tuziladi: o’ttiz-o’ttiz besh- kabi. Bunda miqdor «beshlab» chamalanadi. Bunday chama son o’ttiz besh- qirq- tarzida ham tuziladi. Yuqori miqdor sonlarida «ketma-ket»lik talabidan ba'zan chetga chiqiladi: yuz-ikki yuz- deb ham, yuz-uch yuz- deb ham tuzish mumkin. 3. Vaqtni chamalab ifolalash uchun soat birda kabi qurilmaga kelishikdan oldin, -lar affiksi qo’shiladi: soat birlarda kabi. Bunda «yaqin», «yetaryetmas « kabi chama ma'nosi ifodalanadi. Taqsim son miqdor sonlarining alohida turi bo’lib, quyidagicha hosil qilinadi: 1) Donalik songa -dan affiksini qo’shib: ikkitadan, uchtadan, bir yuz o’ntadan kabi. 2) Donalik sonni takrorlab, keyin -dan affiksini qo’shib: ikkita-ikkitadan kabi; ba'zan -dan affiksi har ikki dona songa qo’shiladi: ikkitadan-ikkitadan kabi. 3) Oldingi tur ifodalanishdan keyin bo’lib yordamchisini qo’shib: ikkitadan- ikkitadan bo’lib kabi. 4) -ov affiksi bilan yasalgan jamlovchi sonni takrorlab, keyin bo’lib yordamchisini qo’shib: ikkov-ikkov bo’lib kabi. Jamlovchi son predmetning miqdorini to’dalab ifodalaydi, ayrim birlik sonlaridan-gina -ov, -ala affiksi bilan yasaladi: 1) Ikkidan sakkizgacha bo’lgan olti sanoq sondan (ba'zangina o’n- sanoq sonidan) -ov affiksi bilan yasaladi: ikki + ov > ikkov-, uch + ov uchov- kabi. Bir- sonidan -ov affiksi bilan yasalgan birov- leksemasi ikki xil ma'noni ifodalaydi: a) qiz bolalarning o’yinida birov, ikkov kabi sanoqni bildiradi; b)»kimdir notanish kishi» ma'nosini bildiradi, bunda gumon olmoshi bo’ladi. -ov affiksi bilan yasalgan jamlovchi son ot tabiatli bo’lib, odatda ko’plik nisbatlovchisi qo’shilgan holda ishlatiladi, nisbatlovchidan keyin kelishik morfemasi qo’shiladi: ikkov + imiz + ni kabi. 2) Ikkidan oltigacha bo’lgan to’rt sanoq sondan -ala affiksi bilan yasaladi: ikki + ala > ikkala-, uch + ala > uchchala- kabi. Jamlovchi sonning bu turi ham ot tabiatli bo’lib, asosan ko’plik nisbatlovchisi va kelishik morfemasi qo’shilgan holda ishlatiladi: ikkalamizni, beshalamiz kabi. Bu tur jamlovchi son sifatlovchi vazifasida ham ishlatiladi, bunda nisbatlovchi va kelishik ko’rsatkichlari o’z-o’zidan qatnashmaydi: ikkala talaba-, ikkala xona- kabi. Son birliklari bilan butun miqdor- gina emas, butunning qismiga teng miqdor ham ifodalanadi. Butun songa zid qo’yib bunday son turi kasr son deyiladi: o’ndan ikki-, sakkizdan bir- kabi. Bunday qurilmaning to’liq shakli asli o’n bo’lakdan ikki bo’lak shaklida tuzilgan, keyinchalik ixchamlikka intilib, bo’lak qismlari tashlangan, birinchi bo’lak- leksemasiga qo’shiladigan -dan affiksi sanoq songa qo’shiladigan bo’lgan: o’n bo’lakdan o’ndan kabi. O’n bo’lakdan ikki bo’lak- ot tabiatli qurilma bo’lib, unga nutqda kelishik morfemasi qo’shiladi; bo’lak ot tabiatli qurilma bo’lib, unga nutqda kelishik morfemasi qo’shiladi; bo’lak leksemasi tashlanganidan keyin kelishik morfemasi sanoq songa (asli ushbu qurilmaga yaxlitligicha) qo’shiladigan bo’lgan: (o’n bo’lak)dan (ikki bo’lak)ni (o’ndan ikki)ni kabi. Butun son bilan kasr sondan tuzilgan songa kasrli son (matematikada aralash son) deyiladi: ikki butun o’ndan ikki- kabi. Kasr son ham, kasrli son ham – tuzma son. Sanoq sondan -nchi affiksi bilan yasalgan son turiga tartib son deyiladi: ikkinchi-, yigirmanchi- kabi. Son leksemalarning boshqa turlari miqdor ma'nosini anglatsa, tartib son predmetning boshqa predmetlar qatorida nechanchi o’rinda ekanini ifodalaydi: uchinchi- soni «ikkidan keyingi» ma'nosini bildiradi. Tartib son sifat tabiatli bo’lib, sifatlovchi vazifasida keladi: to’qqizinchi sinf- kabi. Birinchi-, ikkinchi- tartib sonlari oliy nav- kabi birikmalar qatorida ishlatilib, belgi (sifat) ma'nosini kashf etgan: oliy nav-, birinchi nav- kabi. Tartib songa -dan affiksini qo’shib birinchidan, ikkinchidan kabi hosil qilingan leksemalar sira ma'nosini ifodalab, kirish bo’lak vazifasida keladi. Son leksemalar turlarini quyidagicha jadval tuzib ko’rsatish mumkin: Son leksemalar Miqdor sonlar Tartib son Butun sonlar Kasr son Sanoq son Kasrli son Donalik son Chama son Taqsim son Jamlovchi son Boshlang`ich sinf darsliklarida berilgan mashqlarni ko`rib chiqamiz. 3-sinf ona tili darsligidagi mavzularda quyidagicha topshiriqlar berilgan.336-mashq.Sonlarni o`zi bog`langan ot bilan ko`chiring. Bir tup, bir soat, bir kilogram,yeti yuz gramm,oltmish to`rt kishi. 339-mashq. Quyidagi so`zlarni sanoq va tartibni bildirgan sonlar bilan qo`llab, birikma tuzing. Sonlarni raqamlar bilan yozing. 3-uy,4-qavat,5-sahifa, uchta maktab, II asr, besh qism. 340-mashq. Sonlarning gapdagi vazifasini ayting. Ularni o`zi bog`langan so`z bilan ko`chiring. Uchinchi qorishma, birinchi sinf, ikkita chelak, to`rtinchi sinf. Aniqlovchi bo`lib kelyapti. Vazifa:341-mashq. Topishmoq javobini ayting. Raqamlarni harflar bilan ifodalab ko`chiring.Sonning turini aniqlang. Qirq o`rtoqqa bitta uy, Bir qiyofa, bir xil bo`y, Ketma-ket chiqishar, Chars-churs olov yoqishar. (Gugurt) Bir otasi, bir bolasi, Necha yuz ming bolasi. (Oy, yulduzlar) Supacha, supachada besh bola. (qo`l) Miqdor sonlar qatnashgan. 343-mashq. Raqamlarni harfiy ifodalar bilan yozing. Sonlarni otlar bilan bog`lab birikma tuzing. Chizmada yozing. Namuna: ikki o`quvchi. To`rt askar, yettinchi bino,sakkizta qo`y,to`qqiz o`g`il,yigirmatta tovuq,o`ttizta stul, qirq eshak, ellikta daftar, oltmishta sigir,mingta buloq,bir million so`m. 346-mashq. Katakcha o`rniga ertaklarda ko`p qo`llanadigan sonlarni topib,birikma tuzing va yozing. Yetti iqlim, yeti xazina, qirq kun, yetmish hunar, qirq kecha-kunduz, uch qiz. Xulosa Son narsa-buyumning miqdorini, sanog`ini bildirgan so`z turkumi hisoblanadi. Bunda son so`z turkumiga oid mashqlar soddadan murakkabga tomon berilgan. Masalan, 1-sinf ona tili darsligidagi 137-mashqda so`zlarga so`roq berilishi aytilgan bo`lsa,138-mashqda esa ham so`roq berilishi, ham songa oid so`zlarni nechta ekanligini topish haqida berilgan. Bu orqali o`quvchilarning aqli charxlanadi, son so`z turkumini tushunishi osonlashadi, hisob so`zlarni bilib olish ko`nikmasi hosil bo`ladi. 1-sinf darsligida matn ichidagi so`zlarga nechta? va nechanchi? So`roqlariga javob bo`lgan so`zlarni topib kelish bo`lsa,2-sinf ona tili darsligida esa ham bu so`zlarni topish, ham u bilan bog`langan so`zlar bilan ko`chirish lozimligi eslatib o`tilgan. Hamda juft sonlar ham berib o`tilgan. Ikkala darslikdagi o`xshashliklar son so`roqlarining bir xilligida hamda narsalar sanog`ini bildirgan so`zlar tagiga to`lqinli chiziq chizilishi kerakligi aytilganligida hisoblanadi. 2-sinf darsligida matn ichida so`roqlarga to`g`ri misol yozilishi ham aytilgan. 3-sinf darsligida sonlar raqam bilan yozilganda -inchi, -nchi, qo`shimchasi o`rniga chiziqcha ishlatilishi, matn ichidan tartib sonlarni va sanoq sonlarni alohida ustun shaklda yozish kerakligi berilgan. Sonlar badiiy asarlarda so`z-harf bilan yozilishi ham o`rgatilgan. Hatto namuna bilan tushuntirib qo`yilgan. 4-sinfda ancha murakkablashtirilgan. Masalan: tartib sonlarni o`zak va qo`shimchaga ajratish lozimligi, sanoq sonlarni o`zi bilan bog`langan ot bilan birga ko`chirish kerakligi, topishmoqlarni topish sharti so`ralgan. Savol va topshiriqlar: 1. Son deb nimaga aytiladi? 2. Son nechanchi sinf darsliklarida berilgan? 3. Son necha turga bo`linadi, sanab bering. 4. Sonning turlariga misollar keltiring. 5. Boshlang`ich sinflarda sonning o`rganilishini navbat bilan sanab o`ting, misollar keltiring. Boshqa turkum leksemalariga beriladigan so’roqni bildiruvchi va shunday leksemalar o’rnida ishlatiluvchi birliklarga olmosh leksemalar turkumi deyiladi. Olmoshdan leksik ma'no emas, balki mavhum grammatik ma'no anglashiladi. Har bir lug’aviy leksemalar turkumining o’z so’roq olmoshlari bo’ladi: 1) ot so’roq olmoshlari: kim−, nima−; 2) sifat so’roq olmoshlari: qanday, qanaqa, qaysi; 3) son so’roq olmoshlari: necha, qancha, nechtadan, nechanchi; 4) ravish so’roq olmoshlari: qachon, nega, nimaga, nechuk, qanday qilib, qay tarzda; 5) fe'l so’roq olmoshlari: nima qildi, nima qiladi, nima qilayotir. Olmoshlarning quyidagi ma'no turlari so’roq olmoshlari asosida hosil qilingan: 1. Gumon olmoshlari: 1) so’roq olmoshi oldiga alla- affiksoidini qo’shib: a) ot so’roq olmoshiga: allakim−, allanima−, b) sifat so’roq olmoshiga: allaqanday, allaqaysi, d)son so’roq olmoshiga: allaqancha, allanechanchi, e) ravish so’roq olmoshiga: allaqachon kabi; 2) so’roq olmoshi oxiriga -dir gumon yuklama-affiksini qo’shib: a) ot so’roq olmoshiga: kimdir, nimadir, b) sifat so’roq olmoshiga: qandaydir, qaysidir, d) son so’roq olmoshiga: qanchadir, nechanchidir; e) ravish so’roq olmoshiga: qachondir, negadir, nimagadir kabi. -dir asli gumon yuklamasi bo’lgani sababli ot so’roq olmoshiga sonlovchi va turlovchi affiksdan keyin qo’shiladi: kimlargadir kabi. 2. Belgilash olmoshlari so’roq olmoshlaridan oldin har ta'kidlov affiksoidini keltirib hosil qilinadi: a) ot so’roq olmoshi oldidan: har kim−, har nima−, b) sifat so’roq olmoshi oldidan: har qanday, har qaysi, d) son so’roq olmoshi oldidan: har qancha, e) ravish so’roq olmoshi oldidan: har qachon kabi. I z o h. Hamma, barcha, bari kabi leksemalarni olmoshlar qatoridan chiqarib, ko’p, bir talay kabi miqdor ravishlari qatoriga qo’shish to’g’ri, chunki bular «mavjud miqdordagi» kabi leksik ma'noni anglatadi. 3. Bo’lishsizlik olmoshlari so’roq olmoshlari oldidan hech inkor affiksoidini keltirib hosil qilinadi: a) ot so’roq olmoshi oldidan: hech kim−, hech nima−, b) sifat so’roq olmoshi oldidan: hech qanday, hech qaysi, d) son so’roq olmoshi oldidan: hech qancha, e) ravish so’roq olmoshi oldidan: hech qachon kabi. Yuqoridagi tasvirdan anglashiladiki, gumon olmoshlari, belgilash olmoshlari, bo’lishsizlik olmoshlari o’z ichida ot olmosh, sifat olmosh, son olmosh, ravish olmosh turlariga ajratiladi. Olmoshlarning grammatik tabiati qaysi turkum olmoshi ekaniga bog’liq. Kishilik olmoshlari ot olmoshlarning maxsus turi bo’lib, shaxs, son, o’rni bilan modal ma'nolarni ifodalaydigan quyidagicha paradigmani hosil qiladi: men− biz 1−, bizlar− biz 2 −sen− senlar−, siz 1−, sizlar− siz 2 − u − ular 1− ular 2−Kishilik olmoshlarining bu paradigmasida shaxs, son, o’rni bilan modal ma'nolarning ifodalanishi quyidagicha: 1) men−, sen− olmoshlarida shaxs va son ma'nosini olmosh asosining o’zi ifodalaydi. Tarixan shaxs ma'nosini bu olmoshlarning m-, s- qismi, son ma'nosini -n qismi bildirgan bo’lsa ham, hozirgi o’zbek tilida bu olmoshlar tarkibi ma'noli qismlarga ajratilmaydi. 2) biz−, siz− olmoshlari ham xuddi shunday baholanadi: Tarixan shaxs ma'nosini b-, s- qismi, son ma'nosini -z qismi bildirgan bo’lsa ham, hozirgi o’zbek tilida bu olmoshlar ma'noli qismlarga ajratilmaydi. 3) biz−, siz− olmoshlari birlikni ifodalash uchun ham ishlatila boshlagani sababli, ko’plikni ochiq ifodalash maqsadi bilan bo’lsa kerak, bu olmoshlarga -lar ko’plik affiksini qo’shib ishlatish yuzaga kelgan. Bunday ishlatishda (bizlar−, sizlar−) biz-, siz- asoslari shaxs ma'nosini, -lar affiksi esa son ma'nosini ifodalaydi, demak, bu ma'nolarni olmosh tarkibidagi boshqa-boshqa qismlar bildiradi. 4) I, II shaxs olmoshlaridan farqli holda III shaxs olmoshi u− kishiliknarsa olmoshi deyiladi. Bu olmosh asli ko’rsatish olmoshidan o’sib chiqqanini hisobga olib, uni kishilik-ko’rsatish olmoshi deb baholash ham mavjud. Hozirgi o’zbek tilida u− II kishilik-narsa olmoshi bilan u− I ko’rsatish olmoshini omoifodalar deb qarash to’g’ri. u− kishilik-narsa olmoshining asosi I, II shaxs birlik kishilik olmoshlaridan farqli holda faqat shaxs ma'nosini bildiradi, son ma'nosini unga qo’shiladigan nol ko’rsatkichli morfema ifodalaydi; bu yerda nol ko’rsatkichli morfema shu olmosh asosiga ko’plik ma'nosini ifodalash uchun qo’shiladigan -lar affiksi bilan zidlashda belgilanadi: u + − u + lar−. Demak, III shaxs kishilik-narsa olmoshida shaxs ma'nosini asos, son ma'nosini esa grammatik ko’rsatkich ifodalaydi. 5) biz− 2 – bizlar−, siz− 2 – sizlar− munosabatida ham yuqoridagi kabi hodisani ko’ramiz: biz 2 + − biz + lar−, siz 2 + − siz + lar−. Xullas: a) men− olmoshi-gina -lar affiksini olmaydi, demak, son shakllarida zidlanish yo’q, shunga ko’ra shaxs va son ma'nosini bu olmoshning asosi bildiradi; b) sen− – senlar−, u− – ular− 1, biz 2 + − - bizlar−, siz 2 + −- sizlar− zidlanishida shaxs ma'nosini olmoshning asosi, son ma'nosini morfema ifodalaydi; d) senlar – sizlar zidlanishida son (ko’plik) ma'nosi affiks yordamida ifodalanadi, modal ma'nodagi zidlanish («senlash» - «sizlash») olmosh asosidan anglashiladi; e) biz− 1 – biz− 2, siz− 1 – siz− 2, ular− 1 – ular− 2 zidlanishida «ko’plik» ma'nosi bilan ishlatilish birlamchi bo’lib, «ko’plik» yakka shaxsga ko’chirib ishlatilishi natijasida «birlik» ma'nosi yuzaga kelgan, bu «birlik» ma'nosi modal ma'no bilan birgalikda ifodalangan: biz− 1(«ko’plik») – biz− 2 («birlik + kamtarlik»), siz− 1 («ko’plik») – siz− 2 («birlik+ sizlash»), ular− 1 («ko’plik») – ular− 2 («birlik + sizlash»); d) biz− 1 – bizlar−, siz− 1 – sizlar− – senlar− qatori sinonimiyaga – ko’plikning har xil ifodasiga teng. Kishilik olmoshi ot olmosh sifatida turlanadi. Bunda men, sen olmoshlariga qaratqich kelishigi affiksi -ing shaklida, tushum kelishigi affiksi -i shaklida qo’shiladi. Makon kelishiklari affiksi u− olmoshining un- (< ul−) shakliga qo’shiladi. Hozirgi o’zbek tilida kishilik olmoshlariga nisbatlovchi qo’shilmaydi. Kishilik olmoshlarining so’zlashuv tilida saqlanib kelayotgan manim, saning, uni (shuningdek bizim, sizing) shakllari oxiridagi qo’shimchalarni nisbatlovchilar deb talqin qilish ham mumkin. Unda menim kitobim kabi birikmaning har ikki a'zosiga aslida ayni bir nisbatlovchi qo’shilgan bo’lib chiqadi. Adabiyotlarda ko’rsatish olmoshlari nomi bilan bu, shu, u, o’sha, mana, ana birliklari keltiriladi. Bular haqiqatda ko’rsatish ma'nosini ifodalaydi, lekin biror leksemaga olmosh bo’lib kelmaydi. Shunga ko’ra bularni olmosh deyish to’g’ri bo’lmaydi, shartli ravishda ko’rsatish birliklari deb nomlash mumkin. Ko’rsatish birliklari o’zaro quyidagicha oppozitiv munosabat hosil qiladi: bu shu mana mana bu mana shu u o’sha ana ana u ana o’sha. Ko’rsatish birliklari tizimining asosini bu, shu, u, o’sha tashkil qiladi; bu, shu oldidan mana birligini, u, o’sha oldidan ana birligini keltirish bilan ko’rsatish ma'nosi ta'kidlanadi. Mana, bu, shu qatori odatda yaqin masofadagi predmetni, ana, u, o’sha qatori uzoqroq masofadagi predmetni ko’rsatish uchun ishlatiladi; ana, ana u oldidan hov, huv birliklarini keltirish bilan masofaning yana−da uzoqroq ekanligi ifodalanadi. Bu, shu qatorida bu odatda birlamchi ko’rsatishda, shu esa ikkilamchi ko’rsatishda, shuningdek u birlamchi ko’rsatishda, o’sha ikkilamchi (oldin ham ta'kidlangan) ko’rsatishda ishlatiladi. o’rsatish birliklari sifat tabiatli bo’lgani uchun ularda shakl hosil qilish yo’q. O’zlik olmoshi deb ataladigan o’z− birligi biror leksemaga olmosh bo’lib kelmaydi, balki odatda ma'lum bir leksemaga bog’lanib, ta'kid ma'nosini ifodalaydi: men o’zim− (< mening o’zim−), o’zim−; akam o’zi− (< akamning o’zi−); o’z so’zida (< o’zining so’zida) kabi. Shunga ko’ra bu bir- likni ta'kid birligi deb atash ma'qul. O’z− birligi aslida ot leksema bo’lgan, shunga ko’ra nisbatlovchi va turlovchi affikslarni oladi, lekin grammatik son paradigmasining faqat birlik shaklida ishlatiladi. Olmosh so`z turkumiga o`rgatish usullarining oziga xosligi. Boshlang`ich ta‘limda faqat kishilik olmoshlari o`rganiladi. 4-sinfda kishilik olmoshlari haqida dastlabki umumiy tushuncha beriladi; ularning kelishik qo`shimchalari bilan turlanishi va imlosi o`rgatiladi. Kishilik olmoshlari bilan o`quvchilarni tanishtirishda predmetni nomlamasligi, ular faqat ko`rsatish uchun xizmat qilishi bilan tanishtiriladi. Boshlangich sinfda kishilik olmoshlarini ot bilan almashinib qo`llanishiiga aloxida to`xtalinmaydi. Chunki men, sen olmoshlari hech qachon ot bilan almashinib qo`llanmaydi: men o`qiyapman, sen o`qiyapsan deyish mumkin, lekin Salima chiqyapman, Salima o`qiiyapsan tarzida qo`llanmaydi. Lekin III shaxs kishilik olmoshi ot bilan almashinib qo`llanadi: qiz tikyapti - u tikyapti. O`qituvchi kishilik olmoshlari bilan tanishtirayotganda shunga diqqat qaratishi lozim. Kishilik olmoshi haqida dastlabki ma‘lumot badiiy asardan keltirilgan og`zaki nutqqa doir misollarni kuzatish va tahlil qilish orqali beriladi. Kishilik olmoshlarini o`rgatish jarayonida o`quvchilarla quyidagi bilim va ko`nikmalar qosil qilinadi; men, sen, u, biz, siz, ular kishilik olmoshlari, ular kim so`rog`iga javob bo`ladi; kishilik olmoshlari so`z turkumi; kishilik olmoshlari 3 ta shaxsni birlik va ko`plikni ifodalaydi; ular kelishiklar bilan turlanadi; -ni, -ning qo`shimchalari men, sen olmoshiga qo`shilganda o`zakdagi n tushib qoladi; u olmoshiga -ga, -da, -dan qo`shimchalari qo`shilsa bir n tovushi orttiriladi kabi bilimlar beriladi. Olmoshlarni nutqda to`g`ri va o`rinli qo`llash, ularni kelishikli holatda to`g`ri yozish, so`roqlar yordamida aniqlash va farqlash ko`nikmalari hosil qilinadi. Olmosh so`z turkumi suhbat, yarim izlanishli muammoli metod, induktiv metodlarda tushuntiriladi. Bu metodlarning qaysi birida tushuntirilsa, shunga mos usul va ish turlari tanlanadi. O`quvchilar olmoshlarning kelishik bilan qo`llanishini hali o`rganmagani uchun dastlabki tanishtirishda bosh kelishikdagi olmoshlar qatnashgan gap tanlanadi. Kishilik olmoshlarini o`rgatish uchun quyidagi misollar asosida suhbat o`tkazish mumkin. Men o`rtoklarim bilan suhbatlashdim. Sen kelsang, men shuyerdaman. U kela qolsa, gaplarimni aytsam! Birinchi gap o`qitiladi. - Bu gap kimga tegishli? (Yayraga) - Kim suhbatlashdi? (Yayra) - Men so`zi o`rniga Yayra so`zini qo`yib aytish mumkinmi? (Yo`q). Bolalar qo`yib o`qib ko`radi va ishonch hosil qiladi. Harakatni kim bajaryapti? (Men). Men so`zi qaysi so`roqqa javob bo`ladi? (Kim?) U gapda qaysi bo`lak vazifasida kelyapti? (Ega). Ikkinchi gap o`qitiladi: - Bugapnikimaytyapti? (Yayra) Ukimgamurojaatqilyapti? (O`rtog`iga) Qaysi so`z o`rtog`iga so`zini bildiryapti? (Sen) Sen so`zi qachon qo`llanar ekan? (Biror murojaat qilganda qo`llanadi). Sen qaysi so`roqqa javob bo`ladi? (Kim?) U qaysi gap bo`lagi vazifasida kelyapti? (Ega) Uchinchi gap yuzasidan taxminan quyidagicha savollar beriladi: -Bu gap kimga tegishli? (Bolaga) Bu predmetning nomi aytilyaptimi? (Yo`q.) Bola so`zi urnida qaysi so`z kelyapti? (U) Bu so`z qachon qo`llanar ekan? (Fikr biror shaxs haqida (kim haqida) borsa qo`llanadi) Demak, bu gapda shaxs nomi qo`llanmayapti, uni ko`rsatuvchi so`z qo`llanyapti. Shundan so`ng suhbat quyidagicha umulashtiriladi: Predmetni nomlamay uni ko`rsatayotgan so`zlarni sanang (Men, sen, u) Ular qanday so`roqqa javob bo`lyapti? (Kim?) U qaysi gap bo`lagi vazifasida kelyapti? (Ega) O`quvchilar javobiga aniqlik kiritiladi: Men, sen, u - so`zturkumi. Bu so`z turkumining nomi olmosh deb yuritiladi. Men, sen, u - kishilik olmoshlari. Men - I shaxsni, sen -II shaxsni, u - III shaxsni ko`rsatadi. Shundan so`ng biz, siz, ular olmoshlari yuzasidan suhbat o`tkaziladi. Kishilik olmoshlarining birlik va ko`pligi taqqoslash orqali tushuntiriladi va qachon men, sen, u, qachon biz, siz, ular ishlatilishi ustida ishlanadi. Egalik qo`shimchalari ifodalaydigan 3 ta shaxs: so`zlovchi (men), tinglovchi (sen), o`zga (u) eslatiladi va u kishilik olmoshlari bilan bog`lanadi. Olmoshning gapda ega vazifasida kelishi aytiladi. Kishilik olmoshlarining ko`pligini tushuntirishda «biz Vatan haqida ko`p maqollar bilamiz? Siz hamshunday maqollardan bilasizmi? Tarzidagi gaplardan foydalanish mumkin. O`quvchilarning kishilik olmoshlari yuzasidan olgan tushunchalari bir necha dars davomida mustahkamlanadi. Bunda kishilik olmoshlariga so`roq berish, qaysi so`roqlarga javob bo`layotganini aniqlash, matndan kishilik olmoshlarini topish, ularni o`zi bog`langan so`z bilan ko`chirish, kishilik olmoshlari ishtirokida gap tuzish, ularni gapda qanday bo`lak bo`lib kelayotganini aniqlash, kishilik olmoshlarining shaxs-sonini aytish, berilgan fe‘llarga mos kishilik olmoshlarini tanlash va gap tuzish (Onamga yordam berdim. Onangga yordam berdingmi? Onasiga yordam berdimi?) kabi topshiriqli mashqlar bajariladi. Ayrim matnlar shaxsini o`zgartirib ijodiy qayta hikoyalatiladi. Kishilik olmoshlarining kelishiklar bilan turlanishini o`tish. Kishilik olmoshlarining kelishiklar bilan turlanishini o`tishdan oldin shu mavzuni o`quvchilar ongli o`zlashtirishlari uchun doskaga kelishiklarga doir jadval osib qo`yiladi. Jadval asosida suhbat metodida kelishiklar haqida o`quvchilar bilimi eslatiladi va ularning yangi mavzuni o`rganishlariga zamin tayyorlanadi: Nechta kelishik bor? Nomini, qo`shimchasi va so`rog`ini ayting. Kelishiklar qaysi so`zturkumiga qo`shiladi.Kelishik qo`shimchalari qanday vazifa bajaradi? Misollar bilan tushuntiring. O`quvchilar aytgan bitta gap doskaga yozdiriladi va tahlil qilinadi: Bilim davlatdan qimmat. (Maqol.) Davlatdan - ot, chiqish kelishigi qo`shimchasini olgan, bu -dan qo`shimchasi otni qimmat so`ziga bog`lagan. O`quvchilar javobi umumlashtiriladi. Shundan so`ng oldindan doskaga yozib qo`yilgan darslikdagi 273~ mashq ustida ishlanadi: -O`qing. Tagiga chizilgan so`z qaysi turkumga kiradi? Shu so`z qaysi shaxsni bildiradi? Bizni olmoshi qaysi qo`shimcha bilan qo`llangan? Bu qo`shimcha biz olmoshini qaysi so`zga bog`lagan? Ularni birlikda yozing: Bizni olib bordilar. Kelishik qo`shimchasini va bog`lanishini tegishlicha belgilang. Kelishik nomini qisqartirib tepasiga yozing. -Ikkinchi gapni o`qing. Olmoshni qaysi kelishik qo`shimchasini olganini ayting. Qaratqich kelishigi otni qaysi so`zga bog`lagan? Ularni birikma tarzida yozing: Bizning ko`z o`ngimizda va qo`shimchani, so`zlarni bog`lanishini belgilang. Qolgan gaplar ham shu tahlitda bajariladi. Doskaning bir tomonida quyidagi birikmalar yuzaga keladi: Bizni olib bordilar. Bizning ko`z o`ngimizda . Bizga gapirib berdi. Biz tingladik Bizda qoldirdi O`quvchlar javobi yana suhbat yo`li bilan umumlashtiriladi: Kishilik olmoshlariqaysi qo`shimchalarni oladi? Qaysi kelishik Qo`shimchalari olmoshga quo`hilib keladi? Bu qo`shimchalar olmoshlarini qaysi so`zlarga bog`laydi? (boshqa so`zlarga) Kelishik qo`shimchasini olgan bizni, bizning; bizga, bizda qaysi so`roqlarga javob bo`lyapti? Ular gapda qaysi bo`lak. bo`ladi? (2-darajali bo`lak) Biz olmoshiga so`roq bering, u qaysi kelishikda? Gapda qaysi bo`lak bo`lib kelyapti? (Ega) O`quvchilar javobi aniqlashtiriladi. Kishilik olmoshlari ham kelishik qo`shimchalarini oladi. Kelishik qo`shimchalarini olganda olmoshlar turlanadi. Tushum, qaratqich, jo`nalish, o`rin-payt, chiqish kelishigidagi olmoshlar 2-darajali bo`lak bo`lib keladi. Bosh kelishikda esa ega vazifasini bajaradi: Biz mehnatni sevamiz. Kishilik olmoshlarining kelishiklar bilan turlanishi haqidagi tushuncha mashqlar yordamida mustahkamlanadi. Bunda kishilik olmoshlarini qaysi kelishikda ekanligi, ularni o`zi bog`langan so`z bilan birikma tarzida ko`chirish, shaxs- sanog`ini aniqlash, chiziqchalar o`rniga topshiriqqa mos olmoshlar qo`yish , ot o`rnida qo`llangan olmoshlarii aniqlash, ijodiy matnlar tuzish kabi topshiriqli mashqlar bajartiriladi. Keyingi darslarda o`quvchlarining kilishik olmoshlarining kelishiklar bilan turlanishi paytidagi imlosini o`zlashtirishlariga, ijodiy yozma ishlar uyushtirishga va ularda kishilik olmoshlaridan to`g`ri foydalanib nutqni uslubiy jihatdan to`g`ri qo`llashlariga, shuningdek, nutqda kishilik olmoshlaridan o`rinsiz va tinimsiz foydalanishlarini bartaraf etishlariga orgatiladi. Kishilik olmoshlarini o`rinsiz ko`p ishlatishlarini bartaraf etish uchun o`quvchilarning ijodiy yozma ishlari: bayon va insholari o`qib berilib, tahlil qilinadi. O`quvchilar nutqida kishilik olmoshlarini man, san tarzida sheva ta‘siriga berilib talaffuz qilish holatlari uchraydi. Kishilik olmoshlariga ajratilgan darslarini yana bir vazifasi shu kabi kamchiliklarni yo`qotishdir. O`quvchlarini kishilik olmoshlaridan nutqda to`g`ri foydalanishga o`rgatish nutqiy razillikni, talaffuzidagi yoqimsizlikni bartaraf etadi. Savol va topshiriqlar: 1. O`zbek tilidagi Olmosh - so`z turkumini tushuntiring. 2. Olmoshlarning turlarini canab bering 3. Boshlang`ich sinfda olmosh o`rganiladimi? 4. Kishilik olmoshlarini tushuntirib bering. 5. Olmoshlarning har bir turiga misol keltiring 6. Olmoshlarning gapdagi vazifalari haqida nima deya olasiz? 7. Olmoshlarni yozilishi haqida nimalarni bilasiz Fe'lni o'rganish metodikasi. Fe'l ustida ishlashda izchillik, bo'limlar orasidagi bog'lanish, dastur materialining hajmi, uni har bir sinfda o'rganish usullari va vositalari shu so'z turkumini o'rganish vazifasi, uning lingvistik xususiyatlari va kichik yoshdagi o'quvchilarning bilish imkoniyatlariga qarab belgilanadi. ,,Fe'l" mavzusini o'rganishda asosiy vazifalar: so'z turkumi sifatida fe'l haqida dastlabki tushunchani shakllantirish, o'quvchilar nutqini fe'llar bilan boyitish hamda og'zaki va yozma nutqda fe'ldan to'g'ri foydalanish ko'nikmasini o'stirish, o'quvchilarning aqliy faoliyatini rivojlantirish, grammatik mavzu bilan bog'liq holda ayrim imloviy qoidalarni o'zlashtirish hisoblanadi. Bu vazifalar bir-biri bilan bog'liq holda hal etiladi. Fe'lning lingvistik xususiyatlari xiyla murakkab, shuning uchun boshlang'ich sinf o'quvchilari faqat uning muhim nazariyalari bilan tanishtiriladi. Material tanlashda shu materialning nutq va imloga oid vazifalarni hal qilishda qanchalik zarurligi hisobga olinadi. Fe'lni o'rganishda izchillik. 1-sinfda fe'l ustida ishlash. Fe'l ustida ishlashga tayyorgarlik savodga o'rgatish davrida boshlanadi. Bu davr-da o'quvchilarning diqqati fe'lning leksik ma'nosiga qaratiladi; fe'l uchun tipik hisoblangan leksik ma'nosiga qaratiladi; fe'l uchun tipik hisoblangan leksik-grammatik ma'noni, ya'ni predmetning harakatini bildirishni umumlashtirish imkonini beradigan aniq material yig'iladi. Fe'l ustida ishlash mashqlarini ,,Alifbe"dagi so'z va mashqlarni o'qish, rasmga qarab gap tuzish bilan bog'lab o'tkaziladi. Bunda o'qituvchi o'quvchilar gap tuzishda mazmunga mos fe'lni topishga, so'z nimani bildirishini va qanday so'roqqa javob bo'lishini aniqlashga yordam beradigan sharoit yaratadi. Masalan, bolalar kuzda meva va sabzavotlarni, daraxtlami kuzatib yoki rasmlarni ko'rib, gapni mazmunga mos so'zlar bilan to'ldiradilar: Kuzda mevalar nima qiladi?... (pishadi), sabzavotlar nima qiladi?... (yetiladi), daraxt barglari nima qiladi?... (sarg'ayadi). Bolalar nima qilyaptilar?... (dam olyaptilar), ...(o'ynayaptilar), ... (ishlayaptilar). Fe'lni o'rganishda maqsadga qaratilgan ishlar harakatni bildirgan so'zlar mavzusini o'rganishdan boshlanadi (1-sinf, o'quv yilining 2-yarmi). Fe'l leksik ma'nosi bilan grammatik ma'nosi (harakat bildirishi) mos keladigan (nima qilyapti?) yugurayapti, arralayapti, sakrayapti, (nima qildi?) yugurdi, arraladi, sakradi, (nima qiladi?) yuguradi, arralaydi, sakraydi kabi misollardan foydalanish bilan, o'quvchilar o'zlari balargan harakatlarni aytishni so'rab, ular bergan javobini (fe'lni) so'roqlari bilan xattaxtaga yozib, suhbat o'tkazish bilan tushuntiriladi. O'quvchilarni so'roq berish bilan holat bildiradigan uxlayapti, o 'ynayapti, faxrlanadi kabi fe'llarni ham tanlashga o'rgatib borish muhim ahamiyatga ega. Bunday mashqlar o'quvchilarda pred-met harakatini keng ma'noda tushunish ko'nikmasining shakllana borishiga yordam beradi. Dastur o'quvchilarda so'zlarga so'roq berib, ularni bir-biridan farqlash ko'nikmasini shakllantirishni talab etadi. Buning uchun o'qituvchi fe'lning har xil shakllaridan foydalanib, maxsus mashqlar o'tkazadi. TV/ma?so'rog'iga javob bo'lgan so'z bilan nima qildi? (nima qilyapti?, nima qiladi?) so'rog'iga javob bo'lgan so'zlar taqqoslanadi: nima? so'rog'iga javob bo'lgan so'zlar guruhi predmetni bildirishi, nima qildi? so'rog'iga javob bo'lgan so'zlar esa predmet harakatini bildirishi aniqlanadi. Taqqoslash ot va fe'lni ajratishga o'rgatadi, ular-ning nutqda bir-biriga ta'sir etishini aniqlashga imkon beradi. Fe'lga so'roq berishga o'rgatish yuzaki bo'lmasligi, o'quvchilar harakat bir kishi tomonidan balarilsa, nima qildi?, nima qilyapti?, nima qilmoqchi?so'roqlarini, ikki va undan ortiq kishi tomonidan balarilsa, nima qildilar?, nima qilyaptilar?, nima qilmoqchilar? so'roqlarini be-rishni bilishlari zarur. Bunday so'roqlarga javob berishga o'rgatish o'z navbatida, fe'l zamonlarini o'rganishga tayyorlash demakdir. 1-sinfda morfologik so'roq so'z nimani bildirishini aniqlash maqsadida beriladi. O'quvchilarni so'zga so'roq berishga, o'qituvchi bergan so'rog'iga javob bo'ladigan so'zlarni tanlashga, so'zni so'roqqa mos ravishda o'zgartirishga (nima qildi? — o'qidi, nima qilamiz? — o'qiymiz, nima qilmoqchi? — o'qimoqchi kabi) o'rgatiladi. 2—3-sinflarda fe'lni o'rganish. Bu bosqichning asosiy vazifasi ,,Fe'l — so'z turkumi" degan tushunchani shakllantirish, boiishli va bo'lishsiz fe'llarning ma'nosi va shakliga qarab farqlash ko'nikmasini hosil qilish, bo'lishsizlik qo'shimchasi (-ma) ning talaffuzi va imiosini o'rgatish hisoblanadi. Fe'lning harakat bildirishi yuzasidan o'quvchilarda aniq tasavvur hosil qilish uchun o'qituvchi ularga shu darsdagi mehnat jarayonini tasvirlashni, ya'ni o'quvchilarning o'zlari balarayotgan ish-harakatni aytishni so'raydi, suhbat o'tkazadi. Suhbatda ,,O'qituvchi nima qildi? O'quvchilar nima qildilar? Hozir o'qituvchi nima qilyapti? O'quvchilar nima qilyaptilar? Endi o'quvchilar nima qiladilar? O'qituvchi nima qiladi?" kabi savollardan ham foydalanadi. Suhbat jarayonida o'quvchilar o'qituvchi rahbarligida fe'llarni so'rog'i bilan yozib boradilar. Masalan, nima qildi? — so'zladi, tushuntirdi; nima qildilar? — tingladilar, yozdilar; nima qilyapti? — tushuntirayapti, so'rayapti, tinglayapti; nima qilyaptilar? — javob berayaptilar, yozayaptilar, tinglayaptilar; nima qiladi? — tekshiradi, ko'radi; nima qiladilar? — ishlaydiiar, balaradilar, yozadilar. Suhbatdagi yoki o'quvchilar aytgan gaplardan birini gap bo'lagi jihatdan tahlil qilish asosida xulosa chiqariladi: nima qildi? nima qilyapti? nima qiladi? kabi so'roqlarga javob bo'lib, predmet harakatini bildirgan so'zlar fe'l deyiladi. Fe'l gapda kesim vazifasida keladi. Mavzu yuzasidan o'quvchilarda ko'nikma hosil qilish uchun so'roq berib fe'lni aniqlash, gap mazmuniga mos fe'lni tanlab qo'yish, aralash berilgan so'zlardan, shuningdek, rasmga qarab gap tuzish kabi mashqlardan foydalaniladi. Dasturga ko'ra 3-sinfda bo'lishli va bo'lishsiz fe'llar o'rganiladi. Mavzu suhbat asosida tushuntiriladi. Suhbat uchun ,,O'qish darsida kimlar o'qidi? Shokir ham o'qidimi? Kim so'zladi? Alisher so'zladimi? Barno kutubxonaga boradimi? Abdulla- chi?, U qachon bormoqchi? Hozir kim tushuntirayapti? Hozir Tohir gapiryaptimi?" kabi savollardan ham foydalaniladi. O'quvchilar so'roq berib fe'llarni topadilar, ma'nosini qiyoslaydilar va o'qituvchi rahbarligida tushuntiradilar. Xulosa chiqariladi: fe'l harakatning yuzaga chiqqanini, ya'ni balaril-ganligini (o'qidi, so'zladi), hozir balarilayotganini (tushuntiryapti), endi balarilishini (boradi, o 'qiydi) bildiradi. Bu fe'llar bo'lishli fe'llar deyiladi. Ayrim fe'llar harakatning balarilmaganligini (o'qimadi, so'zlamadi), hozir balarilmayotganini (o'qimayapti), keyin ham balarilmasligini (bormaydi) bildiradi. Bunday fe'llar bo'lishsiz fe'llar deyiladi. O'quvchilar bo'lishli va bo'lishsiz fe'llarni so'roqlari bilan ikki ustun shaklida yozadilar va so'roqlarini bo'lishsiz fe'l qanday hosil bo'lganini aytadilar. O'quvchilar bilimi mashqlar bilan mustahkamlanadi, bo'lishsizlik qo'shimchasi -ma -mi shaklida talaffuz qilinsa ham, doim aslicha -ma shaklida yozilishi tushuntiriladi. O'quvchilarda bo'lishli va bo'lishsiz fe'Uarni ma'nolariga qarab farqlash ko'nikmasini o'stirish uchun bo'lishli fe'ldan bo'lishsiz fe'l hosil qilish, bo'lishsiz fe'llarning talaffuzi va yozilishini qiyoslash, bo'lishsiz fe'llar bilan gaplar tuzish mashqlaridan foydalaniladi. 4-sinfda fe'lni o'rganish. Bu sinfda fe'lni o'rganishning vazifalari quyidagilar: 1. Fe'lning shaxs-son qo'shimchalari bilan tuslanishi, zamon qo'shimchasi bilan o'zgarishi haqidagi tushunchani berish va dast labki ko'nikma hosil qilish; fe'lning leksik ma'nolari, bo'lishli va bo'lishsizligi, gapdagi vazifasi haqidagi bilimni chuqurlashtirish. 2. Nutqda fe'ldan ongli foydalanish malakasini rivojlantirish. Shu maqsadda nutqda ma'nodosh va zid ma'noli fe'llardan matn bilan bog'liq holda o'z va ko'chma ma'noda ishlatilgan fe'llar bilan tanishtirib borishga qaratilgan mashqlardan foydalanish. 3. Zamon qo'shimchalarining talaffuzi va yozilishi haqidagi ko'nikmani hosil qilish. 4.Qo'shma fe'llar va ularning doim alohida yozilishi haqidagi tushunchani berish va dastlabki ko'nikmani hosil qilish hisoblanadi. Fe'l zamoni shaklining mohiyati ish-harakat qachon balarilishini, ya'ni ish- harakatning nutq so'zlanib turgan paytda, undan oldin va keyin balarilishini taqqoslash asosida ochiladi. O'quvchilar o'zlari ba-largan yoki balarayotgan harakatlarini kuzatadilar, shuningdek, keyin nima qilishlarini muhokama qiladilar. Xuddi shunga o'xshash kuzatishni tabiatda bo'layotgan o'zgarishlar yuzasidan ham o'tkazadilar. Bu mavzu bahorda o'tiladi. Shuning uchun o'quvchilar kuzatish asosida ,,Bahor keldi. O'rik, olcha gulladi. Gullar ochilyapti. Endi gilos pishadi. Bahordan so 'ng yoz keladi. Yozda bolalar oromgohga bormoqchi" kabi gaplar tuzadilar. Gapdagi fe'llarga so'roq berib, ish-harakatning balarilish payti, ya'ni ish-harakat balarilayotganini {nima qilyapti? — o'qiyapti, ochilyapti), oldin balarilganini {nima qildi? — o'qidi, keldi, gulladi) va keyin balarilishi {nima qitmoqchi?— yodlamoqchi, bormoqchi) aniqlanadi. Aniq kuzatish asosida yig'ilgan bu leksik materiallar o'qituvchi rahbarligida umumlashtiriladi va xulosa chiqariladi: 1 .Fe'llar zamon bilan o'zgaradi. Fe’l uch zamonni bildiradi: hozirgi zamon, o'tgan zamon, elasi zamon. 2. Hozirgi zamon fe'llari nima qilyapti? so'rog'iga javob. bo'ladi, hozirning o'zida, ya'ni nutq so'zlanayotgan vaqtda balarilayotgan harakatni bildiradi. 3. O'tgan zamon fe'li nima qildi?so'rog'iga javob bo'ladi, harakatning oldin, ya'ni nutq so'zlanayotgan vaqtdan oldin balarilganini bildiradi. 4. Kelasi zamon fe'li nima qilmoqchi? so'rog'iga javob bo'ladi, harakatning keyin, ya'ni nutq so'zlanayotgan vaqtdan keyin balarilishini bildiradi. Boshlang'ich sinf o'quvchilari fe'l zamonlarini unga beriladigan savoldan bilib oladilar. So'roqdan lining leksik ma'nosi ham bilinib turadi. Fe'lning zamon shaklini yasash va bilib olish uchun o'quvchilarni so'roqlardan to'g'ri foydalanishga o'rgatish muhim ahamiyatga ega. Bu maqsadga erishish uchun avval jamoaviy ravishda ishlanadi va o'quvchilar e'tibori so'roq bilan fe’l zamonining bog'lanishini aniq-lashga qaratiladi. Zamon shaklini hosil qilish uchun fe'lning II shaxs birlik shakli asos qilib olinadi (Boshlang'ich sinflarda fe'lning bosh shakli o'rganilmaydi). Fe'lga so'roq berish bilan fe’l zamoni hosil qilinadi. Bir fe'ldan uch zamonni hosil qilib, ularni taqqoslash mashqi fe'lning zamon kategoriyasining mohiyatini tushunishga yordam beradi. Shuning uchun ,,Fe'l" mavzusini o'rganish jarayonida fe'lni zamon qo'shimchasi bilan o'zgartirish mashqi muntazam o'tkazib boriladi. O'quvchilarni fe’l zamonlarini ongli qo'llashga o'rgatish maqsadida matnlardan foydalaniladi. Bunda fe’l zamonini aniqlash va biror fe’l shaklidan foydalanishni asoslash, shuningdek, fe’l zamonini o'zgartirish, fe'llarni muayyan bir zamonda ishlatib hikoya tuzish topshiriladi. Dasturga ko'ra, bu sinfda fe'llarda shaxs-son haqida tushuncha beriladi. O'quvchilarda o'zbek tilida III shaxs: so'zlovchi (I shaxs), tinglovchi (II shaxs), o'zga (III shaxs) mavjudligi haqidagi dastlabki ko'nikma ,,Otlarning egalik qo'shimchalari bilan o'zgarishi" va ,,Kishilik olmoshlari" mavzulari o'rganilayotganda hosil qilingan. ,,Fe'llarda shaxs-son" mavzusi shu ko'nikmaga asoslangan holda tushuntiriladi. Suhbat asosida kishilik olmoshlari III shaxsni, birlik va ko'plikni bildirishi eslatilgach, o'quvchilarga men olmoshini qatnashtirib gap tuzish topshiriladi. Ular tuzgan gap o'qituvchi rahbarligida tahlil qilinadi '(Men kitobni o'qidim). O'quvchilar men I shaxs birlikdagi kishilik plmoshi ekanini aytadilar; o'qidim fe'lini so'z tarkibiga ko'ra tahlil qilib, o'qi — o'zak, -di — o'tgan zamon qo'shimchasi, -m ham qo'shimcha ekanini aniqlaydilar. O'qituvchi quyidagi mazmunda tushuntiradi: ish-harakat so'zlovchi (I shaxs), tinglovchi (II shaxs), o'zga (III shaxs) tomonidan balarilishi mumkin; ikkinchidan, ish-harakat yakka (bir) yoki bir necha shaxs tomonidan balarilishi ham mumkin. Fe'llarga qo'shilib, ish-harakatni balargan shaxsni va sonni (ko'plik va birlikni) ham bildiradigan qo'shimchalar bor. Masalan, o'qidim fe'lidagi - m qo'shimchasi shunday ma'noni bildiradi, u shaxs-son qo'shimchasidir. Chunki -m o'qish harakatini balargan shaxsni (I shaxsni) va sonini (bir kishi balarganini) bildiryapti, ya'ni ham shaxsni, ham sonni ifodaiayapti. O'qituvchi (xattaxtaga yozilgan gap-larni ko'rsatib) ,,Nuqtalar o'rniga gapning mazmuniga mos bo'lgan fe'llarning shaxs-son qo'shimchasini topib qo'yib, gaplarni o'qish" vazifasini beradi. Mashq o'qituvchi rahbarligida birgalikda balariladi. Suhbat asosida xulosa chiqariladi: Fe'llar shaxs-son qo'shimchalari bilan o'zgaradi. Shaxs-son qo'shimchalari zamon qo'shimchalaridan keyin qo'shiladi. Fe'llarda shaxs-son haqidagi ko'nikmani shakllantirish uchun mazmunga mos shaxs-son qo'shimchalarini qo'yish, berilgan fe'llarni hozirgi, o'tgan, kelasi zamonda shaxs-son qo'shimchasi bilan tuslash, fe'llarni so'z turkumi jihatdan tahlil qilish mashqlaridan foydalamladi. Bu sinfda fe'llarning yozilishi haqida ham ko'nikma hosil qilinadi. Mavzuni tushuntirish uchun fe'llar ko'proq bo'lgan matn tanlanib, matnni o'qish, so'roq berib fe'llarni topish va qanday yozilganini aytish topshiriladi. O'quvchilar o'qituvchi rahbarligida vazifani balaradilar. Mavzu yuzasidan nazorat savollari: 1. Fe’lning so‘roqlari va grammatik xususiyatlari haqida gapiring. 2. Bo‘lishli fe’llar va ularning ifodalanishi haqida gapiring. 3. Bo‘lishsiz fe’llar va ularning ifodalanishi haqida gapiring. 4. O‘timli fe’llar va ularning ifodalanishi haqida gapiring. 5. O‘timsiz fe’llar va ularning ifodalanishi haqida gapiring. 6. Aniqlik nisbati va uning ifodalanishi haqida gapiring. 7. O‘zlik nisbati va uning ifodalanishi haqida gapiring. 8. Majhul nisbat va uning ifodalanishi haqida gapiring. 9. Birgalik nisbati va uning ifodalanishi haqida gapiring. 10. Orttirma nisbat va uning ifodalanishi haqida gapiring. 11. Maxsus qo‘shimchasiz orttirma nisbat ifodalagan fe’lga misol keltiring. 12. Birdan ortiq orttirma nisbat qo‘shimchasi qo‘shilgan fe’llarga misollar keltiring. 13. Qaysi nisbatdagi fe’llardan orttirma nisbat hosil qilib bo‘lmaydi? 14. Orttirma nisbatdagi fe’llardan qaysi nisbatdagi fe’llarni hosil qilish mumkin? 15. Birdan ortiq nisbat qo‘shimchasi qo‘shilgan fe’llarga 4 ta misol ayting. 16. Tuslanish nima? 17. –m, -ng, -k, -ngiz qo‘shimchalari qanday shakldagi fe’llarga qo‘shiladi? 18.–man, -san, -miz, -siz kabi qo‘shim -chalar qanday shakldagi fe’llarga qo‘shiladi? 19. –gin, -ay, -ing(iz) kabi qo‘shimchalar qanday shakldagi fe’llarga qo‘shiladi? 20. O‘tgan zamon fe’llarining turlari haqida gapiring.