Spirtli ichimliklar isteʼmol qiluvchi oʻsmirlar bilan olib boriladigan ijtimoiy- pedagogik faoliyat Reja: 1. Spirtli ichimliklar isteʼmol qilish muammosi 2. Bolalarning spirtli ichimliklar ichishining sabab va oqibatlari. 3. Bolalardagi spirtli ichimlikka munosabat darajasi va har bir darajada ijtimoiy pedagogning yordam berish shakllari. Tayanch tushunchalar: Spirtli ichimlik, deviant patologik ruju, istisno, Adaptatsion, Profilaktik, Vositachilik, Reabilitatsion. 23.1. Spirtli ichimliklar isteʼmol qilish muammosi. Bolalar ichkilikbozligi va ayniqsa uning yoshlar oʻrtasida keng tarqalishi eng jiddiy ijtimoiy pedagogik muammolardan biri hisoblanadi. Ichkilikbozlik tushunchasi ikki oʻrinda aniqlanadi. Tibbiy nuqtayi nazardan ichkilikbozlik spirtli ichimliklar isteʼmol qilishga yengib boʻlmas ehtiyoj tugʻilishida namoyon boʻladigan surunkali kasallikdir. ijtimoiy pedagogik nuqtayi nazardan ichkilikbozlik spirtli ichimlikka deviant patologik ruju qoʻyish bilan xarakterlanadigan deviant xulq-atvor shaxslaridan biridir. Bolalik davrida ichkilikbozlik muammosi shaxs ijtimoiylashuvi jarayoni bilan bevosita bogʻliq. Chunki, birinchidan, u aniq ijtimoiy psixologik sabablar tufayli kelib chiqadi, ikkinchidan odatda deviant xulq-atvor kabi gʻayri ijtimoiy hislatlarning kelib chiqishiga olib keladi. Ichkilikbozlik namoyon boʻlishining ijtimoiypsixologik omillari bir xil emas. Ular ichida mikroijtimoiy va shaxsiy omillarni ajratsak boʻladi. Shaxsiy omillar vazifasini shaxsiy va xaraktereologik xususiyatlar bajarishi mumkin. Mikroijtimoiy omillarga alkogollashuv koʻrsatkichlari (ichkilik isteʼmol qilish yoshi, sabablari), oila tarkibi va unda alkogollashuv darajasi kabi ijtimoiy va ijtimoiypsixologik belgilar kiradi. Ijtimoiy psixologik omillar shartli ravishdagina ikkiga ajratiladi. Alkogollashuv jarayoniga taʼsir koʻrsatar ekan, ular yaxlit va kompleks tarzda oʻrganilishi lozim.Yuqorida alkogollashuv darajasiga (bir oyda kamida bir marta isteʼmol qilish) ega oʻsmirlar guruhida ijobiy ijtimoiy mikro muhitda shaxsning ijtimoiy adaptatsiyasini taʼminlovchi shaxsiy xususiyatlar tizimi yaxshi rivojlangan. Bolalar ichkilikbozligi bir qator xususiyatlarga ega: 1) spirtli ichimliklarga tez koʻnikish. 2) ichkilikbozlikning tez rivojlanishi. 3) davolashning samaradorligi. 4) organizmning tez buzilishi jarayoni. 23.2. Bolalarning spirtli ichimliklar ichishining sabab va oqibatlari. Bolalarning spirtli ichimliklarga koʻnikishlari asosan 3 davrda: bolalikning ilk davri, maktabgacha yoshda va kichik maktab davri, oʻsmirlik davrida jadal kechadi. Birinchi davr-bolalikning ilk davri boʻlib, unda bolalarning alkogollashuvi ixtiyorsiz xarakterga ega. Bu bir necha sabablarga koʻra roʻy beradi-homiladorlik va emizish davria spirtli ichimlik isteʼmol qilish, mast holatda homilador boʻlish. Ichki organ va aʼzolarning jadal shakllanishi jarayoni kechayotganda homilaning zaharlanishi rivojlanishning turli anomaliyalariga olib keladi-oyoq va qoʻllarning rivojlanmasligi, barmoqlarning birlashib ketishi, jinsiy aʼzolardagi nuqsonlar, bosh hajmining kichiklashishi va boshqalar. Homila alkogol oldida himoyasiz boʻlgani sababli u alkogolning miyaga kirishini bartaraf eta olmaydi va buning natijasida istisqo, aqli norasolikni kuzatsak boʻladi. Bunday bolalar garchi bolaliklarida hayot bilan vidolashmasalar ham butun umr aqli noraso boʻlib oʻtadilar. Ikkinchi davr-maktabgacha va kichik maktab yoshi. Bu davrdagi eng ahamiyatli sabablar- ota-onalarning pedagogik bilimsizligi va spirtli ichimlikka qiziqish paydo boʻlishiga olib keluvchi oilaviy ichkilikbozlik anʼanalaridir. Biologik tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, ichkilikbozlik irsiy jihatdan avloddan- avlodga oʻtmaydi, faqatgina unga mayl oʻtadi. Bolalarda ichkilikbozlikning rivojlanishiga ota-onalarning yomon odatlari, oiladagi vaziyat hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi.Maktab sinfdosh bolalarning xususiyatlaridan kelib chiqib ota-onalar shuni esda tutishlari lozimki, spirtli ichimliklar isteʼmol qilishga nisbatan salbiy munosabatlarni shakllantirishning zaruriy sharti bola shaxsiyatiga ehtiyotkorlik bilan munosabatda boʻlish, uning maktab hayotiga doimiy eʼtibor qaratish, maktabda va oilada gigiyenik normalarga amal qilishdir. Agar oilada hech kim bolaning maktab hayoti bilan qiziqishmasa yoki nomiga qiziqsa (baholarni nazorat qilish surunkali tarzda ortda qolayotgan bola toʻliqsizlik xissini boshdan ogʻir kechiradi) maktabga nisbatan qiziqishi neytrallashadi, soʻngra bolada taʼlim olishga nisbatan salbiy munosabat shakllanadi.u oʻzini namoyon qilishning boshqa usullarini qidira boshlaydi. Odatda bu bola koʻcha guruhlariga qoʻshilib qoladi va u yerda spirtli ichimliklar isteʼmol qilishga oʻrganadi. Agar bola spirtli ichimlik bilan tanish boʻlsa va bu “tanishuv” oilada sodir boʻlgan boʻlsa, bu oʻrganish jarayoni nihoyatda oson kechadi. Natijada maktab, maktab hayotiga nisbatan salbiy munosabat shakllanadi va bola oʻziga oʻxshagan bolalarning koʻcha guruhini afzal koʻra boshlaydi. Uchinchi bosqich-oʻspirinlik va oʻsmirlik davri. Bu davrdagi asosiy sabablarga oiladagi nomaqbul holat, oʻzini namoyon qilish, OAVlaridagi reklama, muammolardan qochish, shaxsning psixologik xususiyatlari, ichkilikbozlik oqibatlari haqidagi bilimlarning yoʻqligi kiradi. Bu davrda ichkilikka ruju qoʻyish roʻy beradi. ijtimoiy adabiyotlarda ichkilikka mayli bor bolalarning 4 turi aniqlangan: 1. oʻziga yuqori baho bergan bolalar 2. shafqatsiz va agressiv xulq-atvorli bolalar 3. amaliy hayotga koʻnikmagan, shaxsiy tashabbus qobiliyatidan judo boʻlgan bolalar 4. turgʻunlikka tushgan bolalar 23.3. Bolalardagi spirtli ichimlikka munosabat darajasi va har bir darajada ijtimoiy pedagogning yordam berish shakllari. Bolalarning spirtli ichimlik isteʼmol qilishiga tortilganliklarining bir nechta darajalari mavjud: 1. Nolga teng daraja-juda kamdan-kam isteʼmol qilish; 2. Epizodik isteʼmol darajasi-turli spirtli ichimliklar turlari bilan tanishlik; 3. Yuqori daraja-1 oyda ikki martadan ortiq isteʼmol qilish; 4. Namoyon boʻlgan ruhiy tobelik darajasi-mast boʻlishning ruhiy holatning istalgan holatga aylanishi, ichimlikka ruhiy qaram boʻlishning yuzaga kelishi; 5. Ichimlikka jism tobe boʻlish darajasi-spirtli ichimlikni nazoratsiz isteʼmol qilish; Shaxsning alkogollashuvi-aroqxoʻrga aylanishi. Ijtimoiy pedagogikaning ichimlik isteʼmol qilishga mayli bor bolalar bilan faoliyat olib borishning asosiy yoʻnalishlari: 1. Adaptatsion-bolaning shaxsiy ijobiy xislatlar rivojlantirish orqali bolaning adaptativ xususiyatlarini toʻgʻirlash. 2. Oilaviy- ota-onalarning sharoitlarini mo‘tadillashtirish 3. Profilaktik-bolalarda spirtli ichimlik isteʼmol qilishga salbiy munosabat shakllantirish. 4. Vositachilik-bola va jamiyat oʻrtasidagi munosabatlarni tartibga solish. 5. Reabilitatsion-alkogol tobe holatidagi bolani ijtimoiy reabilitatsiya qilish. Oʻz faoliyatida ijtimoiy pedagog quyidagi vazifalarni amalga oshiradi. Ijtimoiy pedagog faoliyatining birinchi vazifasi tashxis qoʻyish boʻlib, bolaning spirtli ichimlik ichishga ruju qoʻyishini oldini olishga qaratilgan. Bu vazifa spirtli ichimlik isteʼmol qilishga mayli bor bola haqida axborot toʻplash, uning real shaxsiy xususiyatlarini oʻrganish, bola oilasi toʻgʻrisida maʼlumotlar toʻplash, bolaga salbiy taʼsir koʻrsatayotgan manbalarni oʻrganish, ichkilikbozlikning yetakchilarini aniqlash, bolani alkogollashuvga undayotgan salbiy omillarni oʻrganish, bolaga mikromuhit taʼsirini oʻrganish orqali amalga oshiriladi. Ikkinchi vazifasi-bashorat qilish. Uning mohiyati shuki, qoʻyilgan tashhiz asosida ichkilikbozlikka mayli bor bola bilan ish olib borishning aniq ijtimoiy pedagogik dasturi ishlab chiqiladi. Bu dastur bosqichma-bosqich amalga oshib, ijtimoiy adaptatsiya, korreksiya yoki reabilitatsiyani keltirib chiqaradi. Uchinchi vazifasi taʼlim-tarbiya boʻlib, bolada uning ijtimoiy pedagogik reabilitatsiyasi davomida shakllanishi lozim boʻlgan xislatlarni, bolalar va kattalar xulq-atvori va faoliyatiga pedagogik taʼsirni oshirish, bola tarbiyasidagi boʻshliqlarni toʻldirish, ichkilikbozlik muammosini yengib oʻtish uchun lozim boʻlgan malaka va koʻnikmalarni shakllantirishni koʻzda tutadi. Ijtimoiy pedagogning toʻrtinchi vazifasi-huquqiy himoya boʻlib, uning mohiyati shuki ijtimoiypedagog faoliyati huquqiy asosda koʻriladi. Beshinchi vazifasi-tashkiliy funksiya. U ichkilikbozlikka mayli bor bola bilan ijtimoiy pedagogik faoliyat yuritish turli mutaxassislarning ishtirokini talab qiladi, boʻsh vaqtini mazmunli oʻtkazish uchun sharoitlar yaratadi, bolalar, kattalar uchun ijtimoiy foydali faoliyatni tashkil qiladi. Oltinchi vazifasi-kommunikativ. Bunda koʻzga ijtimoiy pedagogik faoliyatni amalga oshirish jarayonida uning ishtirokchilari orasida koʻpgina aloqalar oʻrnatiladi. Ettinchi vazifa-profilaktik funkyiya boʻlib, u erishilgan ijobiy natijalarni mustahkamlashni koʻzda tutadi va ichkilikbozlik alomatlarining paydo boʻlishini bartaraf etadi. Bu vazifalar ijtimoiy patronaj oʻtkazish orqali amalga oshiriladi. Ijtimoiy pedagogning bolalar hayotining alkogollashuvga qarshi qaratish tarbiyalanuvchilarning yoshiga qarab oʻz xususiyatlariga ega. Maktabgacha va kichik maktab yoshi. Bir yoshdan yetti yoshgacha bolada odatlar shakllanishida hal qiluvchi taʼsirni ota-onalar koʻrsatishadi. Shuning uchun bu yoshda ijtimoiy pedagogning oila bilan ishlashi muhim ahamiyatga ega. U quyidagi tamoyillarga asoslanadi: 1. Oila aʼzolari oʻrtasidagi munosabatlarning madaniyatini shakllantirish, chunki faqatgina uygʻun oilaviy munosabatlar sharoitlarida axloqiy antialkogol odatlar paydo boʻlishi mumkin. Maktabgacha yoshdagi bolalarda bu odatlarning paydo boʻlishi uchun ota-onalarda optimal xulq-atvorni shakllantirish lozim. 2. Bola hayotiy faoliyatining sogʻlom muhitini shakllantirish. Ijtimoiypedagog faoliyati ota-onalarda sogʻlom ijtimoiypsixologik yoʻl- yoʻriqlarni shakllantirishga va bolalarning spirtli ichimlik isteʼmol qilgani uchun ota-onalarning shaxsiy javobgarligi haqidagi fikrni ilgari surishga qaratilishi lozim. Ota-onalar bilan ichkilikbozliklikka qarshi kurash bola yoshiga qarab amalga oshirilishi lozim. Biroq bu faoliyatning natijasi ota-onalarni bolalarning ichkilikka qarshi tarbiyasiga qoʻshilishlari kerak. Ota-onalarning ichkilikbozlikka qarshi tarbiyasi haqida bilimlar targʻiboti quyidagi masalalarni oʻz ichiga oladi: 1. Alkogolning inson organizmiga, bolaning toʻliq shakllanmagan organizmiga zarari, bolalarning spirtli ichimlik isteʼmol qilishlarining yomon oqibatlari, voyaga yetmaganlarni spirtli ichimliklar isteʼmol qilishga oʻrgatishning axloqiy va huquqiy javobgarligi haqida. 2. Kichik maktab yoshining spetsifik xususiyatlari anotolik, marfologik, psixofiziologik xususiyatlari bilan tanishtirish. Maktabda taʼlim olishning birinchi bosqichiga bola hayotidagi eng inqorozli bosqich sifatida taʼrif berish, boshlangʻich bosqichga koʻnikish qiyinchiliklari haqida, yosh shaxsning faol ijtimoiylashuvining boshlanishi haqida, taʼlim muhitining ijtimoiy va psixologik sharoitlari haqida maʼlumot berish. 3. Kichik maktab yoshidan bolalarda sogʻlom hayot tarziga intilishni shakllantirish uchun ota-onalarning optimal xulq-atvorlariga erishish. Bu oilaning ichkibozlik anʼanalarini kichik maktab yoshiga xos boʻlgan taqlidiy xulq-atvorni inobatga olgan holda koʻrib chiqish, bolaning maktabdagi yutuqlariga eʼtiborli boʻlish, bolalarning boʻsh vaqtlarini oʻtkazishlariga yordam berish, uni noxush oilaviy maishiy nizolardan holiroq qilish. Shuningdek, ijtimoiy pedagog ota-onalar bilan hamkorlikda boʻsh vaqt, bayramlarni spirtli ichimliksiz oʻtkazish rejasini ham ishlab chiqish lozim. Faoliyatning asosiy metodi suhbat, maslahat, trening shaklida oʻtkaziladigan oilaviy profilaktika hisoblanadi. Ijtimoiypedagog ota-onalar harakatlariga axloqiy xarakter berishi lozim. Oilaviy profilaktika tanbeh, tahdidlarga asoslanmasligi lozim. U bolaning tengdoshlari bilan aloqalarini toʻgʻirlashga, ularni ijobiy faoliyatga jalb etishga, oilada oʻz maqomini tiklashga qaratilishi lozim. Oʻspirinlar (11-14 yosh). Bu davr inson faoliyatining eng murakkab davrlaridan biridir. Bu davrda uygʻun faoliyatning faollashuvi fanida organizmning barcha organlarining jadal rivojlanishi kuzatiladi. Bu jarayon jinsiy yetuklikning kelishi bilan yakun topadi. Organ va tizimlarning bunday qayta qurilishi bilan davom etadi. Bola u uchun obroʻli boʻlgan kattalarning koʻrsatmalariga amal qilgan kichik maktab yoshidan farqli ravishda oʻspirin oʻz xulq-atvor tamoyillariga, oʻz qarashlariga amal qilishga harakat qiladi, mustaqillikka ehtiyoj tugʻiladi, kattalar nasihatlari tanqid ostiga olinadi, ularga nisbatan salbiy munosabat shakllanadi. Aynan oʻspirinlik davrida ichkilikka ruju qoʻyishning ilk bosqichining shakllanishi boshlanishi mumkin. Chunki u oʻspirin guruhlari sharoitida namoyon boʻladi va shuning uchun “jamoaviy ichkilik tobeligi” xarakteriga ega boʻladi. Bu yoshdagi bola katta boʻlishga yoki kattalardek koʻrinishga harakat qiladi. Bu ham ijobiy ham salbiy maʼnoda namoyon boʻlishi mumkin. Katta boʻlish tendensiyasi agar axloqiy va ijtimoiy qadriyatlarga asoslanmasa ijtimoiy salbiy maʼnoda: chekish, spirtli ichimliklarni isteʼmol qilish, jinsiy masʼuliyatsizlik, huquqbuzarliklarda namoyon boʻladi. Oʻspirinlik davrida 11 yoshdan boshlab kattalar bolaga avvalgidek taʼsirlarini oʻtkaza olmaydilar va bola uchun tengdoshlari bilan muloqatda boʻlish katta ahamiyat kasb eta boshlaydi. Oʻspirinning ijtimoiy maqomi qancha past boʻlsa, uning guruhga taʼsiri shuncha kam boʻladi. Shuning uchun bu yoshda ijtimoiy-pedagog faoliyatida asosiy urgʻu guruh bilan ishlashga qaratiladi. Bu quyidagi faoliyat yoʻnalishlari orqali amalga oshiriladi: 1. Ichkilikbozlik sabablari va oqibatlari profilaktikasi. Buni ichkilikbozlik bilan bogʻliq mavzularda baxs-munozaralar oʻtkazish orqali amalga oshirsa boʻladi. Bu mashgʻulotlar natijasi guruhning barcha ishtirokchilari amal qiladigan guruh qarashining shakllanishi boʻlishi lozim. Baxs-munozaradan tashqari rasmli oʻyinlar ham oʻtkazish mumkin. Ichkilikbozlik profilaktikasiga qaratilgan bunday oʻyinlarda bolaning shaxsiy rivojlanish, jamoaviy muomala malakalariga oʻrganishga erishsa boʻladi. Ijtimoiypedagog oʻspirinlar guruhida shakllantirish mumkin boʻlgan asosiy ijtimoiy malakalar bu ichkilikka qarshi dalillarni aniq ilgari surish va tengdoshlari bosimiga qarshi tura olishdir. Ish shakllari: bahs, ekskursiya, suhbat. Bolalarni qoʻrqitadigan usullardan foydalanish maqsadga muvofiq emas. Oʻspirinlarning boʻsh vaqtini tashkillashtirish, chunki boʻsh vaqtni mazmunsiz oʻtkazish oʻspirin tomonidan spirtli ichimlik isteʼmol qilish xavfini oshiradi. Toʻgarak, seksiya, klub, bolalar va oʻsmirlar tashkilotlari faoliyatini yorqin reklama qilish zarur. Ijtimoiypedagog oʻspirinning qiziqishlarini bilishi va uning boʻsh vaqtini mazmunli oʻtkazishga yordam berishi lozim. Bu yoshning psixologik xususiyatlari tufayli boʻsh vaqtni oʻtkazishning jamoaviy shakllarini rivojlantirish lozim. Shuni inobatga olish lozimki, deviant xulq- atvorli bolalar asosan intelektual faoliyat bilan emas, balki sport bilan shugʻullanishga qiziqishadi. Shuning uchun ularning sport seksiyalariga qatnashishlariga yanada koʻproq sharoitlar yaratib berish lozim. Ijtimoiy pedagog tomonidan oʻtkazilayotgan ichkilikka qarshi tarbiya bolada mustahkam antialkogol qarashlarni: sogʻlom hayot tarzining zarurligi, organizm shakllanayotgan paytda spirtli ichimlik isteʼmol qilish mumkin emasligi, ichkilikbozlikning axloqsiz omil ekanligini-shakllantirishga qaratiladi. Maktab pedagog jamoasini ichkilikka qarshi yoʻnaltirish ham ijtimoiypedagog vazifasi hisoblanadi. Oʻspirin yoshidagi oʻquvchilarning taʼlim dasturi bilan tanishish asosida ijtimoiypedagog ichkilikka qarshi tarbiya elementlarini maktab darslari tarkibiga kiritishni ilgari surishi mumkin. Oʻsmirlik davri. Oʻspirinlikdan farqli oʻlaroq 17-18 yoshli oʻquvchilarda tengdoshlari jamoasiga emotsional tobelik kuchli boʻlmay, birinchi oʻringa individuallik koʻtariladi. Hayotda oʻz oʻrnini qidirish, oʻzini biror-bir kasbiy faoliyatda anglab olish bilan birgalikda oʻz ijtimoiy qiyofasini ham shakllantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Ijtimoiy pedagog oʻz eʼtiborini ichimlik isteʼmol qilishga mayli bor oʻsmirlar bilan individual ish olib borishga qaratadi. Bu faoliyat quyidagilar orqali amalga oshiriladi: 1. Bola hayotiy faoliyatiga salbiy taʼsir koʻrsatuvchi omillarni bartaraf etish maqsadida individual konsultatsiyalar oʻtkazish. 2. Shaxsni ijtimoiy tarbiyalash. ijtimoiy pedagogik mashqlar orqali oʻsmirga ijtimoiy ijobiy xulq-atvor normalarini oʻzlashtirishga yordam beradi. Oʻsmirlarning ichkilikka qarshi metodlar asosiy va yordamchi metodlarga ajratiladi. Asosiylari-suhbat jarayonida ijtimoiypedagog tomonidan oʻz nuqtayi nazari, dalillari, faktlarni monologik bayon etish, maʼruzalar oʻqish. Yordamchilar-kitob yordamida mustaqil ish olib borish, tajribalar oʻtkazish va boshqalar. Bu metodlar turli ish shakllari-jamoaviy, individual shaklda va turli mikromuhitlarda-oila, maktab jamoasi, doʻstlar davrasida amalga oshiriladi. Mavzu yuzasidan nazorat savollari: 1. “Ichkilikbozlik” tushunchasiga taʼrif bering? 2. Bolalar ichkibozligining xususiyatlarini ochib koʻrsating? 3. Oʻspirin yoshdagi bolalarning ichkilikbozligi sabablari va oqibatlarini tushuntirib bering? 4. Bolalarda ichkilikka ruju qoʻyishni keltirib chiqaruvchi oilaviy xarakterdagi sabablarga nimalar kiradi? 5. Ijtimoiypedagogning ichkilikbozlikka qarshi faoliyatining asosiy yoʻnalishlari va funksiyalari qaysilar? 6. Bolalar va oʻsmirlarning antialkogol reabilitatsiyasi metod va shakllarini sanab oʻting? 7. Bolalardagi spirtli ichimlikka munosabat darajasi va har bir darajada ijtimoiy pedagogning yordam berish shakllari. 8. Bolalarning spirtli ichimlik isteʼmol qilishiga tortilganliklarining bir nechta darajalari mavjud ular haqida ma’lumot bering?