KURS ISHI SUD TARKIBI Reja: I. Kirish II. Asosiy qismi 2.1 Fuqarolik ishining yakka tartibda va hay’atda ko‘rilishi 2.2 Sud tarkibining o‘zgarmasligi 2.3 Sud tomonidan masalalarni hal qilish tartibi 2.4 Ishni ko‘rishda sudyaning takror ishtirok etishiga yo‘l qo‘yilmasligi 2.5 Sudyani va protsessning boshqa ishtirokchilarini rad qilish III. Xulosa I. Kirish Bugun mamlakatimizda kechayotgan demokratik yangilanishlarning yangi bosqichida xalq bilan ochiq muloqotni yo‘lga qo‘yish, barchaning fikrini bilish, dardini eshitish va haqiqiy hayotga mos bo‘lgan xalqchil strategiyani amalga oshirishning hosilasi sifatida Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev tomonidan adolat tamoyili kun tartibidagi eng ustuvor masalalardan biri sifatida ilgari surilmoqda. Zero, inson manfaatlari ustuvor bo‘lgan yurtdagina yuksalish bo‘ladi, bunday davlat fuqarosi har tomonlama barkamol bo‘lib, vatan uchun, xalq uchun joni-jahonini fido qilishga doimo tayyor bo‘ladi. Davlatimiz rahbari sud tizimi vakillari bilan uchrashuvdagi nutqidasohada erishilgan yutuqlar bilan bir qatorda yo‘l qo‘yilgan kamchiliklarni, ta’bir joiz bo‘lsa, adolat tarozisida tortib, xatolarni ro‘y-rost ko‘rsatgan holda istiqboldagi dolzarb vazifalarni belgilab berdi. Mamlakatimizda bozor munosabatlarining rivojlanishi hamda jamiyatni demokratlashtirish va yangilash jarayonlarining izchil davom ettirilishi, o‘z navbatida har bir shaxsning huquq va erkinliklarining samarali himoya qilinishini ta’minlashga qaratilgan huquqiy tizimni takomillashtirish zaruratini belgilab berdi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 13-moddasiga muvofiq, O‘zbekiston Respublikasida demokratiya umuminsoniy prinsiplarga asoslanishi, inson, uning hayoti, erkinligi, sha’ni, qadr-qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari oliy qadriyat hisoblanishi hamda demokratik huquq va erkinliklar Konstitutsiya va qonunlar bilan himoya qilinishi kafolatlandi. Bu esa fuqarolarning qonuniy huquq va manfaatlarini himoya qilishning eng samarali, ta’sirchan va demokratik usullaridan biri bo‘lgan sud orqali himoyani mumkin qadar kengaytirish, sud tizimining demokratik asoslarini isloh qilish va yanada chuqurlashtirish, sud ishlarining to‘g‘ri va o‘z vaqtida ko‘rib chiqilishini ta’minlash, fuqarolarning shaxsiy, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy huquq va erkinliklarini himoya qilish kafolatlarini yanada kuchaytirishga qaratilgan sud huquq islohotlarini amalga oshirishni taqozo etdi. Davlatimiz rahbari tomonidan 2017 yilning 22 dekabr kunidagi “2017 yilda amalga oshirilgan asosiy ishlar yakuni va O‘zbekiston Respublikasini 2018 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Oliy Majlisga Murojaatnomasida keltirilgan fikr- mulohazalar bu boradagi ishlarimizning qanchalik muhim ekanligini yana bir bor ko‘rsatib berdi. O‘zbekiston Respublikasining “Sudlar to‘g‘risida” gi qonuni hamda amaldagi protsessul qonunchilikka asosan ishlar taalluqliligi ko‘ra, fuqarolik ishlari bo‘yicha sudlar, jinoyat ishlari bo‘yicha sudlar, iqtisodiy sudlar va ma’muriy sudlar hamda harbiy sudlar tomonidan ko‘riladi. O‘zbekiston Respublikasida sud O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va boshqa qonunlarida, inson huquqlari to‘g‘risidagi xalqaro hujjatlarda e’lon qilingan fuqarolarning huquq va erkinliklarini, korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning huquqlari hamda qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini sud yo‘li bilan himoya qilishga da’vat etilgan. Sudning faoliyati qonun ustuvorligini, ijtimoiy adolatni, fuqarolar tinchligi va totuvligini ta’minlashga qaratilgandir. O‘zbekiston Respublikasida odil sudlov faqat sud tomonidan amalga oshiriladi.O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga muvofiq, har bir shaxsga o‘z huquq va erkinliklarini sud orqali himoya qilish, davlat organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalarining g‘ayriqonuniy xatti-harakatlari ustidan sudga shikoyat qilish huquqi kafolatlanadi (44-modda). Bu esa huquqni sud orqali himoya qilishning o‘ziga xos jihatlarini ko‘rsatadi. Har bir shaxsga o‘z huquq va erkinliklarini sud orqali himoya qilish, davlat organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalarining g‘ayriqonuniy xatti-harakatlari ustidan sudga shikoyat qilish huquqining kafolatlanishi haqidagi konstitutsiyaviy qoida O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksining 3-moddasida ham o‘z ifodasini topgan. Unga ko‘ra, har qanday manfaatdor shaxs buzilgan yoki nizolashilayotgan huquqi yoxud qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatini himoya qilish uchun qonunda belgilangan tartibda sudga murojaat qilishga haqli. Sud-huquq tizimini yanada demokratlashtirish va erkinlashti-rish, sud, huquqni muhofaza qiluvchi va nazorat organlari faoliyati samaradorligini oshirish, aholining odil sudlovga bo‘lgan ishonchini oshirish, jamiyatda qonun ustuvorligini ta’minlash va qonuniylikni mustahkamlash maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2016 yil 21 oktyabr kuni “Sud-huquq tizimini yanada isloh qilish, fuqarolarning huquq va erkinliklarini ishonchli himoya qilish kafolatlarini kuchaytirish choratadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni imzolandi. Farmon sud hokimiyatining chinakam mustaqilligini, fuqarolar huquq va erkinliklarining ishonchli himoyasini ta’minlash, shuningdek odil sudlovga erishish darajasini oshirish sohasida davlat siyosatining asosiy ustuvor yo‘nalishlarini amalga oshirish maqsadida sud, huquqni muhofaza qiluvchi va nazorat organlarining muhim vazifalarini belgilab bergan. II. Asosiy qismi 2.1 Fuqarolik ishining yakka tartibda va hay’atda ko‘rilishi Fuqarolik ishi (bundan buyon matnda ish deb yuritiladi) birinchi instansiya sudida sudya tomonidan yakka tartibda ko‘riladi. Sudya ishni yakka tartibda ko‘rayotganda va hal qilganida u sud nomidan ish yuritadi.Muayyan ishni ko‘rish uchun sud tarkibi sudyalarning ish hajmi va ixtisoslashuvi hisobga olingan holda, sud tarkibini shakllantirishga sud muhokamasi natijasidan manfaatdor bo‘lgan shaxslarning ta’sir ko‘rsatishi istisno etiladigan tartibda, avtomatlashtirilgan axborot tizimidan foydalangan holda shakllantiriladi.Ishni apellyatsiya, kassatsiya va taftish instansiyasi sudlarida ko‘rish uch nafar sudyadan iborat tarkibda hay’atda amalga oshiriladi.Ishni O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudining Rayosatida taftish tartibida ko‘rish Rayosat a’zolarining ko‘pchiligi hozir bo‘lganda amalga oshiriladi.Ish hay’atda ko‘rilayotganda sudyalardan biri sud majlisida raislik qiladi. Ishni ko‘rish va hal etishda barcha sudyalar teng huquqlarga ega bo‘ladi. Muqaddam har qanday ishlarni sud birinchi instantsiya tariqasida xalq maslahatchilarining ishtirokida koʼrishi belgilangan edi. Аmaldagi fuqarolik protsessual qonunchiligiga koʼra, birinchi instantsiya sudlarida ishlar sudiyaning yakka oʼzi tomonidan koʼriladi. Fuqarolik ishlarining hamma sudlarda birinchi instantsiya tariqasida yakka sudya tomonidan koʼrilishi jihatlaridan hisoblanadi. Hayʼat tartibida esa apellyatsiya, kassatsiya, nazorat tartibida ish koʼrish nazarda tutilgan Ishlarni yakka tartibda sudyaning oʼzi koʼrishi sudyalarga boʼlgan ishonch va ularning yetukligidan dalolat beradi. Yuqoridagi qoida hamisha fuqarolik ishlari faqat sudyalar yakka tartibida koʼradi degan xulosani bermaydi. Аmaldagi FPKning yangi jihatlaridan biri shuki, ishning mohiyatiga qarab yuqori sudlar, jumladan, Qoraqalpogʼiston Respublikasi Oliy sudi, viloyat, Toshkent shahar sudi raisining qaroriga muvofiq, har qanday ish hayʼat tomonidan koʼrilishi mumkinligi belgilangan. Ishni koʼrish paytida kelib chiqadigan hamma masalalar sudyaning oʼzi tomonidan, ishni koʼrayotgan hayʼat tarkibida koʼrayotgan hollarda esa, sudyalarning koʼpchilik ovozi bilan hal qilinadi. Har bir masala hayʼat tomonidan hal qilinganida sudyalarning birontasi ham ovoz berishda betaraf qolishga haqli emas. Raislik qiluvchi hammadan keyin ovoz beradi. Ozchilik tomonida qolgan sudya oʼzining alohida fikrini yozma ravishda bayon qilishga haqli, uning bu fikri ishga qoʼshib qoʼyiladi, biroq eʼlon qilinmaydi. Ishda ishtirok etuvchi shaxslarni sudyaning alohida fikri bilan tanishtirmasligi yuqoridagi qonunlarda oʼz aksini topgan. Odil sudlovni hayʼat tartibida amalga oshirishda sudyalar teng huquqlardan foydalanadilar. Fuqarolik ishlarini hayʼat tartibida koʼrishda har qaysi sudiyaning bilimi va tajribasi hisobga olingan holda fuqarolik ishi toʼgʼri va asosli hal qilinishi mumkin. Fuqarolik ishlarini hayʼat tarkibida koʼrishning zaminida xalq maslahatchilarning ishtiroki nazarda tutilmasdan, bir necha sudyalar tarkibi tushunilishi lozim, masalan, fuqarolik ishlarini, yaʼni apellyatsiya, kassatsiya tartibida sud, uch nafar sudyadan iborat tarkibda, nazorat instantsiyasi sudida esa Rayosat aʼzolarining koʼpchilik tarkibida hayʼat tartibida koʼriladi. Maslahatxonada qaror chiqarilishida sudyalar teng huquqqa ega boʼlib, masalalarni koʼpchilik ovoz bilan hal qiladilar. Oʼzbekiston Respublikasi Oliy sudi fuqarolik, jinoiy va maʼmuriy sud ishlarini yuritish sohasida sud hokimiyatining oliy organi hisoblanadi. U tomonidan qabul qilingan hujjatlar qatʼiy va Oʼzbekiston Respublikasining barcha hududida bajarilishi majburiy. Oliy sudning fuqarolik ishlari boʼyicha sudlov hayʼati ishlarni apellyatsiya, kassatsiya va nazorat tartibida koʼradi. Hayʼat tarkibida ish koʼrish bilan sudyalarni chetlatish huquqi toʼgʼrisidagi masala oʼzaro uzviy bogʼliqdir. Ushbu printsip fuqarolik ishlarini sudda toʼgʼri, begʼaraz koʼrilishini taʼminlash imkoniyatini berish bilan birga, sud tarkibidan sudyalarning asossiz chetlatilishining oldini oladi. Sudyaning yakka oʼzi tomonidan bajarilgan protsessual harakatlar baʼzi hollarda sud tomonidan hayʼat tartibida tekshirilishi ham mumkin. Xususan, sudya tomonidan notoʼgʼri qabul qilingan ariza yuzasidan qoʼzgʼatilgan fuqarolik ishi yuqori sudlarda bekor qilinishi yoinki butunlay koʼrilmasdan qoldirilishi ham mumkin. 2.2 Sud tarkibining o‘zgarmasligi Bir sudya yoki sud tarkibi tomonidan ko‘rilishi boshlangan ish shu sudya yoki sud tarkibi tomonidan ko‘rib tugatilishi lozim. Sudya yoki sudyalardan biri quyidagi hollarda almashtirilishi mumkin: o‘zini o‘zi rad qilish yoki sudyani rad qilish ushbu Kodeksda belgilangan tartibda arz qilingan va qanoatlantirilganda; sudya yo‘qligi tufayli ishni o‘z vaqtida ko‘rishning imkoniyati bo‘lmaganda. Fuqarolik ishlarini sudda koʼrishda fuqarolik protsessual kodeksida belgilangan printsiplarga amal qilgan holda odilona hal qiluv qarori, ajrim va qarorlarni chiqarish uchun ish yuritish bilan bogʼliq boʼlgan protsessual normalarni toʼgʼri tatbiq qilish lozimligi yuqorida bayon qilingan edi. Sud (sudya) ishni tayyorlov bosqichida koʼrish jarayonida boshqa protsessual masalalar bilan bir qatorda sud tarkibi, unda taraflar va ishda ishtirok etuvchi shaxslarning munosabatlarini aniqlashi lozim. Аgar sud tarkibi boʼyicha uning qonuniyligi yuzasidan sudyaning fikr-mulohazalari boʼlgan taqdirda ishni mazmunan koʼrishga qadar ularni hal etish uchun imkoniyat boʼladi. Sud amaliyotida sudyani ishni koʼrishdan chetlatish (rad qilish) uchun asoslar qatoriga ular ishning hal etilishidan har tomonlama manfaatdor boʼlish yoki xolislik qoidalarining buzilishiga shubha tugʼdiradigan holatlar boʼlganida taraflar va boshqa shaxslarda ana shunday huquqlardan foydalanish imkoniyati vujudga keladi. Qonunda sudyaning ish yuzasidan qaysi hollarda va qanday hajmda bevosita yoki bilvosita manfaatdor boʼlishining hamma holatlarini yoritib berish imkoniyati boʼlmaganligi tufayli bunday ishlarni mazmuniga eʼtibor berishi hamda sudya oʼzining vijdoniga havola qilgan holda hal etishi lozim boʼladi. Ishda ishtirok etuvchi taraflar va boshqa shaxslarning sudyani ishni koʼrishdan chetlatish uchun turli asossiz bahona-sabablarni emas, balki talabning jiddiy holatlarini inobatga olishi kerak. Sudyaning bunday harakatlari ish boʼyicha bevosita yoki bilvosita manfaatdor boʼlishiga shubha tugʼdirmasligi mumkin emas. Аyrim hollarda ishni toʼgʼri hal qilishga turli yoʼllar bilan toʼsqinlik qiladigan va ishni asossiz choʼzishga qaratilgan harakatlarni insofsizlarcha taraflar va boshqa shaxslar sudьyaga nisbatan boʼxton, uydirma, bahonalar bilan chetlatishga harakat qiladilar. Bunday hollarda sudya, ish boʼyicha chetlatish haqidagi arizani atroflicha oʼrganib, asossiz talablarni rad etishlari va ishni mazmunan koʼrishga kirishishlari lozim. Ishni koʼrishdan chetlatishda shaxsni bevosita va bilvosita manfaatdorlik masalasiga atroflicha yondashish talab etiladi. Chetlatish (rad etish) uchun asoslar deganimizda, kimga nisbatan chetlatish toʼgʼrisida arz qilingan boʼlsa, shu shaxsning ishda ishtirok etuvchi shaxslar bilan doʼstlik, qarindoshlik munosabatlarida boʼlishi, xizmat jihatidan yoki boshqacha manfaatdor boʼlishligi tushuniladi. Yuqorida taʼkidlanganidek, ishni koʼrishga qadar sudyalarni rad etish masalasi maʼlum boʼlgan hollarda bunday talab sinchkovlik bilan tekshirgan holdagina sud tarkibini oʼzgartirish choralarini koʼrish maqsadga muvofiq boʼladi. Rad qilish asoslari qatoriga sudyaning manfaatdorligidan tashqari, FPKning 25- moddasi 2-bandida belgilangan holatlar boʼlishi mumkin. Jumladan, sudya ishda shaxsan guvoh sifatida qatnashmasa ham biroq, u muqaddam ish yuzasidan tegishli maʼlumotlarga ega boʼlishi, hodisa sodir boʼlgan joydan xabardorligi va boshqa holatlar nazarda tutiladi. Qonunda belgilanganidek, rad etish uchun qarindoshlik munosabatlari ham asos boʼladi. Buning uchun Oila kodeksining 57-moddasida koʼrsatilgan shaxslar qarindoshlar qatoriga kirishiga eʼtibor berish lozim. Аgar ishni mazmunan koʼrishda ish yuzasidan vakilning manfaatdorligi aniqlangan taqdirda, uni chetlatish toʼgʼrisidagi talabga sudya atroflicha baho berishi lozim. Аgar sud ijrochisi, tarjimonlar va mutaxassislar taraflar, ularning vakillari yoki ijro ishi yuritishda ishtirok etayotgan boshqa shaxslarning qarindoshlari boʼlsalar yoxud ijro ishi yuritish natijasidan manfaatdor boʼlsalar yoki ularning begʼarazligiga shubha tugʼdiradigan boshqa holatlar mavjud boʼlsa, ular ijro ishi yuritishda ishtirok etishi mumkin emas va ular rad qilinishi lozim. Xuddi shu asoslar boʼyicha undiruvchi, qarzdor yoki ularning vakillari mazkur shaxsni rad qilishlari mumkin. Rad qilish asoslangan boʼlishi, yozma ravishda bayon etilishi va ijro harakatlarini amalga oshirish boshlanguniga qadar maʼlum qilinishi kerak, rad qilish uchun asoslar mavjudligi ijro harakatlarini amalga oshirish boshlanganidan keyin maʼlum boʼlib qolgan holatlar bundan mustasno 2.3 Sud tomonidan masalalarni hal qilish tartibi Ishning muhokamasi chog‘ida yuzaga keladigan barcha masalalar sudya tomonidan yakka tartibda, ishni sudyalar hay’ati ko‘rayotganda esa sudyalarning ko‘pchilik ovozi bilan hal etiladi. Masala hay’at tarkibida hal qilinayotganida sudyalarning birortasi ham ovoz berishda betaraf qolishga haqli emas. Raislik qiluvchi hammadan keyin ovoz beradi. Ozchilik tomonida qolgan sudya sud hujjatini imzolashi shart va alohida fikrini yozma shaklda bayon qilishga haqli. Sudyaning alohida fikri konvertga solinib muhrlangan holda ishga qo‘shib qo‘yiladi, biroq o‘qib eshittirilmaydi. Ishda ishtirok etuvchi shaxslar sudyaning alohida fikri bilan tanishtirilmaydi. Yuqori instansiya sudi sudyaning alohida fikri bilan tanishishga haqli. Ishni koʼrish jarayonida vujudga kelgan masalalarni qonunga asoslanib, toʼgʼri hal qilish manfaatdor shaxslarning buzilgan huquqlarini tiklashga imkon beradi. Аmaldagi qonunlarga asosan fuqarolik ishlari sudlarda yakka sudya tomonidan koʼrib hal etiladi. Ishni sudьyaning oʼzi koʼrganda va hal etganda sud nomidan ish yuritiladi. Аgar ish shu moddada belgilanganidek, hayʼat tarkibida koʼriladigan boʼlsa, raislik qiluvchi oʼz fikrini oxirida bildirib ovoz beradi. Sudyalar hal qiluv qarorini chiqarish vaqtida aytilgan mulohazalarni oshkor qilishga haqli emaslar. Sud hayʼat tarkibida maslahatxonada, ishni yakka tartibda koʼrgan hollarda esa alohida xonaga hal qiluv qarori, ajrim chiqarish uchun kiradilar. Sudyalar qaror chiqarish vaqtida aytilgan fikr va mulohazalarini oshkor qilishga haqli emaslar. Fuqarolik ishi yuzasidan hal qiluv qarorini chiqarishda sud tarkibi toʼliq ovoz berishlari lozim. Bordi-yu, sudyalardan biri umumiy xulosaga qarshi chiqqan hollarda oʼzining alohida fikrini yozma ravishda bayon qilishga haqli boʼlib, bu fikr sud majlisida oʼqib eshittirilmaydi, biroq yozilgan fikr ishga qoʼshib qoʼyiladi. Ozchilikda qolgan sudya ham koʼpchilik tomonidan qabul qilingan hal qiluv qaroriga imzo qoʼyadi. Аgar alohida fikr bayon qilingan sud qarori yuqori sud instantsiyasida koʼrilsa, yuqori sud boshqa masalalar bilan alohida tuzilgan fikrdagi holatlarning qanchalik asosli ekanligini tekshirishi kerak. Sudya faqat hal qiluv qarorini chiqarish jarayonidagina emas, shu bilan birga ish koʼrish jarayonida barcha masalalar boʼyicha alohida fikrda boʼlishi ham mumkin. Sharhlanayotgan moddada alohida fikr bayon qilingan sud qarori yuqori sud instantsiyasida koʼrilmagan boʼlsa, u qonuniy kuchga kirgandan keyin ish bilan birga qoʼshib qarorga nisbatan protest keltirish masalasini hal qilish uchun tegishli sud raisiga yuborilishi koʼrsatilgan. 2.4 Ishni ko‘rishda sudyaning takror ishtirok etishiga yo‘l qo‘yilmasligi Ishni birinchi instansiya sudida ko‘rgan sudya, agar sudning hal qiluv qarori apellyatsiya, kassatsiya yoki taftish instansiyasi sudi tomonidan bekor qilingan bo‘lsa, bu ishni takroran ko‘rishi mumkin emas, bundan yangi ochilgan holatlar bo‘yicha ishlarni ko‘rish, shuningdek sirtdan ish yuritish tartibida qabul qilingan hal qiluv qarorini qayta ko‘rish hollari mustasno. Ishni birinchi instansiya sudida ko‘rgan sudya shu ishni apellyatsiya, kassatsiya yoki taftish instansiyasi sudida ko‘rishda ishtirok etishi mumkin emas. Ishni apellyatsiya instansiyasi sudida ko‘rishda ishtirok etgan sudya shu ishni birinchi instansiya, kassatsiya yoki taftish instansiyasi sudida ko‘rishda ishtirok etishi mumkin emas. Ishni kassatsiya instansiyasi sudida ko‘rishda ishtirok etgan sudya shu ishni birinchi instansiya, apellyatsiya yoki taftish instansiyasi sudida ko‘rishda ishtirok etishi mumkin emas. Ishni taftish instansiyasi sudida ko‘rishda ishtirok etgan sudya shu ishni birinchi instansiya, apellyatsiya yoki kassatsiya instansiyasi sudida, shuningdek ishni yuqori instansiya sudida taftish tartibida qayta ko‘rishda ishtirok etishi mumkin emas. fuqarolik ishini koʼrgan sudьya yana shu ishni takroran koʼrishda ishtirok etmaydi. Bu esa ish boʼyicha sud tomonidan ishning haqiqiy holatini, taraflarning huquq va majburiyatlarini har taraflama, toʼliq va xolisona aniqlashga, ish boʼyicha qonuniy, adolatli va asosli hal qiluv qarori chiqarishni taʼminlaydi. Sudьyaning ishni koʼrishda takror ishtirok etishiga yoʼl qoʼyilmasligi, ularning oʼz harakatlari ustidan nazoratni amalga oshirmasliklarini kafolatlaydi. 2.5 Sudyani va protsessning boshqa ishtirokchilarini rad qilish Sudyani rad qilish asoslari Quyidagi hollarda sudya ishni ko‘rishi mumkin emas va rad qilinishi lozim, agar u: 1) shu ish ilgari ko‘rilganida sudya sifatida ishtirok etgan bo‘lsa va ushbu Kodeks talablariga muvofiq ishni ko‘rishda takror ishtirok etishiga yo‘l qo‘yilmasa; 2) ishning natijasidan shaxsan, bevosita yoki bilvosita manfaatdor bo‘lsa yoxud uning xolisligi va beg‘arazligiga shubha tug‘diradigan boshqa holatlar mavjud bo‘lsa; 3) shu ish ilgari ko‘rilganida hakamlik sudining sudyasi, prokuror, ekspert, mutaxassis, tarjimon, sud majlisining kotibi, guvoh va vakil sifatida ishtirok etgan bo‘lsa; 4) taraf yoki ishda ishtirok etuvchi boshqa shaxslarning qarindoshi bo‘lsa; 5) ishni ko‘rayotgan hay’at tarkibiga kiruvchi sudyaning qarindoshi bo‘lsa. Prokuror, ekspert, mutaxassis, tarjimon va sud majlisi kotibini rad qilish asoslari Ushbu Kodeks 21-moddasining 2 va 4-bandlarida ko‘rsatilgan rad qilish asoslari prokuror, ekspert, mutaxassis, tarjimon va sud majlisi kotibiga nisbatan ham tatbiq etiladi. Agar ekspert, mutaxassis va tarjimon taraflar yoki ishda ishtirok etuvchi boshqa shaxslarga xizmat yuzasidan yoxud boshqacha tarzda qaram bo‘lsa, agar ekspert va mutaxassis ham taftish o‘tkazgan yoxud xulosa bergan bo‘lib, ularning materiallari mazkur ishni qo‘zg‘atishga asos bo‘lib xizmat qilgan bo‘lsa, ularni rad qilish to‘g‘risida ariza berilishi mumkin. Rad etish haqida FPKning 25-moddasida belgilangan qoidalar prokuror, ekspert, mutaxassis, tarjimon va sud majlisining kotibiga ham tatbiq etilishi mumkin. Sudya (sud)ni rad etish toʼgʼrisidagi arizani koʼrishda qonunda talab qilingan qoidalarni qanchalik mavjudligiga eʼtibor berish lozim. Fuqarolik ishlarini sudda koʼrishda prokurorning protsessda ishtirokiga nisbatan bildirilgan norozilikka sudya alohida ahamiyat bilan qarashi lozim, chunki prokurorning asosiy vazifalari qonun ustuvorligini taʼminlash, qonuniylikni mustahkamlash, fuqarolarning huquq hamda erkinliklarini, jamiyat va davlatning qonun bilan qoʼriqlanadigan manfaatlarini, konstitutsiyaviy tuzumini himoya qilish, huquqbuzarliklarning oldini olish va boshqalar “Prokuratura toʼgʼrisida”gi 2001 yil 29 avgustda yangi tahrirda qabul qilingan qonunda ifodalangan. Prokuror oʼziga yuklatilgan vazifani xolisona, begʼaraz, faqat qonunga amal qilgan holda ish tutish kerak boʼlganligi tufayli har qanday ish koʼrish bilan bogʼliq boʼlgan shubhalarga yoʼl qoʼyilmasligi lozim. Odil sudlovni amalga oshirish uchun muhim asoslardan boʼlib ishda ishtirok etuvchi shaxslar ish materiallari bilan atroflicha toʼliq tanishgan va protsessda qatnashganlarning bayonotlarini toʼliq anglab olgan boʼlishi lozim. Shu maqsadda protsessda ishtirok etayotgan boshqa millatga mansub har qanday fuqaro tarjimon talab qilishga haqli, sud esa, bunday talabni qanoatlantirishga majbur. Tarjimonni fuqarolik ishini koʼrishda qatnashishi va uning ish boʼyicha xolisligi va begʼarazligi protsess ishtirokchilarining protsessual huquqlarini toʼliq anglab olishga, dalillarni isbotlanganligi va unga toʼgʼri baho berilganligini tushuntirib berishga yordam koʼrsatadi. Tarjima tufayli taraflarda ish koʼrish jarayonida qonunda belgilangan qator protsessual harakatlarni amalga oshirishga imkoniyat tugʼiladi. Ishni mazmunan koʼrish jarayonida tarjimon biror bir shaxsning foydasini koʼzlab, uning manfaati uchun notoʼgʼri tarjima qilgan taqdirda uni javobgarlikka tortish, ishni koʼrishdan chetlatish (rad etish) masalasini ishni koʼrayotgan sud hal etishi lozim. Ijro harakatlari amalga oshirilayotganda ijro ishi yuritilayotgan tilni bilmaydigan shaxslarga tarjimon xizmatidan foydalanish huquqi taʼminlanadi. Tarjima qilish uchun zarur boʼlgan tillarni biladigan har qanday voyaga yetgan, muomalaga layoqatli jismoniy shaxs tarjimon boʼlishi mumkin. Tarjimon sud ijrochisining qarori bilan tayinlanadi. Tarjimon oʼz mehnati uchun haq olish huquqiga ega boʼlib, bu haq ijro harakatlarini amalga oshirish xarajatlariga kiritiladi. Ijro bosqichida ham tarjimon bila turib, notoʼgʼri tarjima qilgan taqdirda qonunda belgilangan tartibda javobgar boʼladi, bu haqda uni sud ijrochisi yozma ravishda ogohlantiradi. Sud majlisining kotibi ishni sudda mazmunan koʼrishda protsessning borishi, protsessdan tashqari sudning va protsessda ishtirok etuvchi shaxslarning amalga oshirgan protsessual harakatlari haqida bayonnoma tuzadi va bu harakatlar bayonnomada oʼz ifodasini topgan boʼlishi kerak. Sud majlisi kotibining asosiy vazifasi taraflar, uchinchi shaxslar, prokuror, vakil, davlat boshqaruvi organlari vakillarini, guvoh, ekspert, mutaxassis, tarjimonlarning koʼrsatuvlari, bayonotlari va fikrlarini aniq-tiniq bayonnomaga tushirishi lozim, bu esa, oʼz navbatida ishni yuqori sudlarda koʼrishda birinchi instantsiya sudining ish koʼrish jarayoni boʼyicha toʼliq tasavvurga ega boʼlishga imkon beradi. Fuqarolik ishini koʼrayotgan sudьya ishda ishtirok etuvchi shaxslar tomonidan ishga oid taqdim etilgan hujjatlar va maʼlumotlarni sud kotibi bayonnomaga qanchalik toʼgʼri kiritganligi masalasi muhim ahamiyatga ega. Аgar sud majlisi kotibining koʼrilayotgan ishga va taraflarga nisbatan xolisligiga shubha tugʼdiradigan holatlar aniqlansa, sudьya uni ishni koʼrishdan chetlatish masalasini hal etishi lozim. Аyrim fuqarolik ishlarini sudda koʼrishda sudya ish materiallariga oid boʼlgan hujjatlarga aniqlik kiritish maqsadida ayrim (fan, sanʼat, hunar, texnika va hokazo) sohalarning bilagʼon shaxslariga murojaat etishlari lozim boʼlib qoladi. Bunday hollarda qonun ularga ekspert, mutaxassislarga belgilangan tartibda rasmiy murojaat etish huquqini beradi. Shu tufayli qonunda ishni koʼrish jarayonida kelib chiqqan fan, sanʼat, texnika yoki xunar sohasida maxsus bilim talab qiladigan masalalarni tushuntirish uchun sud ishda ishtirok etuvchi shaxslarning iltimosiga koʼra yoki oʼz