Sut emizuvchilar yoki darrandalar sinfining umumiy ta’rifi. Asosiy a’zolar tizimining morfologik va funksional ta’rifnomasi. Siydik-ta’nosil tizimi. Nerv tizimi va sezgi a’zolari. Markaziy nerv tizimi va bosh miyasining tuzilishidagi o’ziga xos xususiyatlari. Xulq-atvorining (etologiyasi) murakkab shakllari. R E J A 1. Sut emizuvchilar yoki darrandalar sinfining umumiy ta’rifi. 2. Asosiy a’zolar tizimining morfologik va funksional ta’rifnomasi. 3. Nerv tizimi va sezgi a’zolari. 4. Markaziy nerv tizimi va bosh miyasining tuzilishidagi o’ziga xos xususiyatlari. Sut emizuvchilar — tanasi jun bilan qoplangan issiq qonli umurtqali hayvonlar. Ular bolasini sut bilan boqadi. Sut emizuvchilar boshqa umurtqali hayvonlarga nisbatan yuksak tuzilishga ega, Oyoqlari tanasi ostida joylashgan, ko’pchiligining tishlari ixtisoslashgan; tirik bola tug’adi. Sut emizuvchilarning tashqi tuzilishi, skeleti, muskullari, nerv sistemasi Umumiy tavsifi. Sut emizuvchilar - amniota guruhiga mansub issiqqonli hayvonlar. Tanasi jun bilan qoplangan, terisida yog’ va ter bezlari bor. Bosh miya yarimsharlari po’stlog’i kuchli rivojlangan. O’rta qulog’ida uchta eshitish suyakchalari bor. Tishlari jag’ chuqurchasida joylashgan bo’lib, shakli va vazifasiga ko’ra turlicha ixtisoslashgan. O’pkasi alveolar tipda, yuragi to’rt kamerali. Yagona yurak aortasi yurakni chap tomondan aylanib o’tadi. Ko’krak qafasi bo’shlig’i qorin bo’shlig’tdan yupqa to’siq-diafragma bilan ajralgan. Ayirish organi bir juft buyrakdan iborat. Barcha sut emizuvchilar urg’ochisida sut bezlari rivojlangan bo’lib, bolasini sut bilan boqadi. Ularning ko’pchiligi tirik bola tug’adi, faqat ayrimlari tuxum tug’ib ko’payadi. Sut emizuvchilarning 4500 dan ortiq turi ma’lum. O’zbekiston faunasida 95 ga yaqin turi tarqalgan. Sut emizuvchilar sinfi tuxum qo’yuvchilar, xaltalilar, yo’ldoshlilar kenja sinflariga bo’linadi. Tana qoplag’ichi. Sut emizuvchilar terisida naysimon ter bezlari va alveolar yog’ bezlari bor. Ter bezlari ayirish funksiyasini bajaradi; ular ishlab chiqaradigan ter issiq havoda tanani sovutadi. Yog’ bezlari ajratib chiqaradigan sekreti teri va junni yog’lab, mexanik ta’sirdan himoya qiladi, teri va junga suv yuqtirmaydi. Barcha Sut emizuvchilar uchun xos bo’lgan sut bezlari ishlab chiqaradagan sut esa ularning bolasi uchun oziq hisoblanadi. Sut bezlarining so’rg’ichlari odatda ko’krak va qorinda, ba’zan tananing yon tomonida joylashadi. So’rg’ichlar soni sut emizuvchilarning serpushtligiga bog’liq; 1-2 ta bola tug’adigan sut emizuvchilarda ularning soni 2-4 ta, ko’p bola tug’adiganlarda 10 tagacha, ba’zan undan ham ko’proq bo’ladi. Sut emizuvchilar gavdasi bosh, bo’yin, tana va oyoqlarga ajratiladi. Gavdasi jun bilan qoplangan; faqat ayrim sut emizuvchilarning jun qoplami ikkilamchi tarzda reduksiyaga uchragan. Jun qoplami Sut emizuvchilar uchun katta ahamiyatga ega bo’lib, termoregulatsiya, mexanik ta’sirdan himoya qilish vazifasini bajaradi. Sut emizuvchiiar tanasining rangi ham jun qoplami rangi bilan bog’liq. Jun qoplami juda ko’p alohida soch tolalaridan tashkil topgan. Soch-ipsimon muguz moddadan iborat bo’lib, epidermisning ostki qavatlaridan hosil bo’ladi. Har bir soch tolasi teri ustida joylashgan soch o’qidan va teri ichiga botib kirgan soch ildizidan iborat, soch ildizi soch xaltachasida joylashgan; ildizi uchida piyozchasi bor. Piyozcha hujayralarining ko’payishi tufayli soch o’sadi. Ko’pchilik sut emizuvchilarning jun qoplami ikki xil: yo’g’on, uzun va dag’al hamda ular ostida joylashgan mayin va qalin tivit junlardan iborat. Qalin tivit terida haroratni saqiaydi; dag’al junlar esa tivit qavat va terini mexanik ta’sirdan himoya qiladi. Sut emizuvchilar og’zi va ko’zlari atrofida, yelkasi, oyoqlari va boshqa joylarida bo’Iadigan uzun va yo’g’on qillar esa tuyg’u vazifasini bajaradi, qillarning ildizi nervlar bilan o’ralgan. Shimoliy va mo’tadil iqlimda yashaydigan Sut emizuvchilarning jun qoplami mavsumga qarab almashinib turadi. Odatda kuzda sodir bo’Iadigan tullashda yozgi siyrak va kalta junlar qishki qalin va uzun jun qoplami bilan almashinadi. Ko’pincha qishki jun qoplami yozgisidan rangi bilan ham farq qiladi. Masalan, oq tovushqonning qishki junlari oq, yozgi junlari esa qo’ng’ir-kulrang bo’ladi. Tropik mintaqalardagi hayvonlarda mavsumiy tullash sodir bo’lmaydi; ular juni yil davomida asta-sekin almashinadi. Ko’pchilik Sut emizuvchilar barmoqlarining uchki qismi epidermisdan hosil bo’lgan muguz tirnoq-tuyoq bilan qoplangan. Tirnoq va tuyoqlar tuzilishiga ko’ra o’zaro o’xshash bo’lib mustahkam muguz plastinka, tirnoqosti plastinkasi va barmoq yostiqchasidan iborat. Ko’pchilik sut emizuvchilarning tirnoq plastinkasi qalin bo’rtiq, biroz pastga egilgan; plastinka uchi o’tkir, tirnoq osti plastinkasi yaxshi rivojlangan, yostiqchasi katta va yumshoq bo’ladi. Yuksak Sut emizuvchilar (primatlar) ning tirnoq plastinkasi yupqa, yassi; tirnoq osti plastinkasi rivojlanmagan, barmoq yostiqchasi yirik va yumshoq tuyoqli Sut emizuvchilar tuyog’i barmoqlar uchki qismini o’rab turadigan muguzdan iborat; ostki plastinkasi yo’g’onlashgan va qattiq bo’ladi. Bir qancha Sut emizuvchilar uchun xos bo’lgan shoxlar ham epidermisdan hosil bo’ladigan muguz moddadan iborat. Skeleti. Sut emizuvchilar skeleti suyakdan iborat. Xorda faqat embrional rivojlanishining dastlabki davrlarida bo’ladi. O’q skeleti - umurtqa pog’onasi o’zaro yassi yuza orqali tutashib turadigan umurtqalardan tashkil topgan. Umurtqalar oralig’ida tog’ay va xorda qoldiqlari saqlanib qolgan. Bo’yin umurtqalari odatda 7 ta bo’ladi. Birinchi bo’yin umurtqasi atlant halqa shaklida bo’lib, bosh qutisi bilan ikkita yuza orqali tutashadi. Ikkinchi bo’yin umurtqasi — egistrofeyning oldingi egilgan o’simtasi atlant halqasiga kirib turadi. Umurtqalarning bunday tutashuvi tufayli bosh bemalol harakatlanadi. Ko’krak umurtqalari 12-15 ta, ularning ko’pchiligiga qovurg’alarning bir uchi kelib tutashadi. Uning uchi ikkinchi to’sh suyagi bilan tutashuvi natijasida ko’krak qafasi hosil bo’ladi (106-rasm). Bel umurtqalari 2-9 tagacha bo’lib rudimentar qovurg’alarga ega. 3~4-dumg’aza umurtqalari birga qo’shilib yagona dumg’aza suyagini hosil qiladi. Dumg’aza suyagi chanoq suyaklari birikishi uchun mustahkam tayanch asos bo’lib xizmat qiladi. Dum umurtqalari soni har xil. Sut emizuvchilarning o’rta qulog’ida uchta suyakchalar: bolg’acha, sandoncha va uzangicha bo’ladi. Bolg’acha sudralib yuruvchilar pastki jag’i burchagida joylashgan suyakchadan, sandoncha - kvadrat suyagidan, uzangicha tuban umurtqalilarning tilosti yoyi ustki qismining o’zgarishidan kelib chiqadi. Sut emizuvchilarning bosh qutisi katta; u umurtqa pog’onasi bilan ikki yuza orqali birikkan. Bitta suyakdan iborat pastki jag’ bosh qutisining chakka qismiga bevosita birikadi. Yelka kamari juft kurak va o’mrov suyaklaridan iborat. Korakoid suyaklari deyarli barcha sut emizuvchilarda rudimentar korakoid o’simtasi shaklida kurak suyagiga yopishgan. Faqat kloakalilarda bu suyak mustaqil holda qoladi. Chanoq suyagi 3 juft: o’tirg’ich, qov va quymich suyaklaridan iborat. Sut emizuvchilarning oyoqlari ham boshqa quruqlikda yashovchi umurtqaliiar singari besh barmoqli, ammo tez yugurishga moslanish natijasida barmoqlar soni qisqarib, otlarda faqat bitta barmoq saqlanib qolgan. Harakatlanishda oyoqlar holatiga ko’ra sut emizuvchilarni tovonda yuruvchilar (ayiqlar), yarimtovonda yuruvchilar (ko’pchilik kemiruvchilar, yirtqichlar) va barmoqda yuruvchilar (tuyoqlilar) ajratiladi. Tovonda yuruvchilar yurganda tovonmng hamma yuzasi (kaft oldi, kaft, panja) ga, yarim tovon (panja)da yuruvchilar kaft va barmoqlarga, barmoqda yuruvchilar - faqat barmoqqa, hatto uning eng uchki qismi (tuyoq)qa tayanadi. Muskullari. Sut emizuvchilarning muskullari xilma-xil va ancha murakkab tuzilgan. Skelet muskullari ko’ndalang yol-yol tolali muskullardan, ichki organlar muskullari esa silliq tolali muskullardan iborat. Ularning oldingi, orqa va keyingi oyoqlari, chaynash, bo’yin, nafas olish muskullari, ayniqsa yaxshi rivojlangan. Yirtqich hayvonlar jag’lari yordamida o’z o’ljasini ushlaydi va o’ldiradi, itlar ancha yirik suyaklarni maydalaydi. O’txo’r hayvonlar oziqni uzib olib, chaynaydi. It skeleti: l-miya qutisi; 2-bo’yin umurtqalari; 3-ko’krak umurtqalari; 4-bel umurtqalari; 5- chanoq; 6-dum umurtqalari; 7-kurak; 8-yelka;9-bilak; 10-tirsak; 11-tovon va panja suyaklari; 12-qovurg’alar; 13-son; 14-katta boldir; 15-kichik boldir; 16-orqa oyoq tovon va panja suyakiari. Nerv sistemasi juda murakkab tuzilgan. Bosh miyasi, ayniqsa oldingi miya katta yarimsharlari po’stlog’i va miyacha yirik bo’ladi. Bosh miyaning tuzilishi Sut emizuvchilar oliy nerv faoliyatining murakkablashuvi va harakatlanishining xilma- xil bo’lishiga sabab bo’lgan. Bosh miya yarim sharlarining nisbatan yirik bo’lishi va murakkab tuzilishi biian birga ularning yuzasida har xil egri-bugri egatchalar paydo bo’ladi. Egatchalar yarimsharlar yuzasini kengaytiradi. Sut emizuvchilar: A-bosh skeleti; B-muskullari: 1-miya qutisi; 2-yuz skeleti; 3-oziq tishlar; 4-qoziq tishlar; 5-kurak tishlar; 6-yirtqich tish; 7-ko’z kosasi; 8-yuqori jag’; 9-pastki jag’; 10-chaynash muskullari. Bosh miya nervlari 12 juft bo’ladi. Sezgi organlari yaxshi rivojlangan. Ko’pchilik Sut emizuvchilar hayo-tida hid bilish muhim ahamiyatga ega. Ular hid orqali o’z ozig’ini to’pib yeydi; o’z turi individlarini taniydi; dushmanlarini sezadi yoki o’zi egallagan hududni belgilaydi. Shuning uchun sut emizuvchilarning hidlov chuqurchasi katta bo’lib, uning yuzasini hidlov chig’anoqlari deb ataladigan burmalar yanada kengaytiradi. Eshitish organi ham odatda yaxshi rivojlangan bo’lib, tashqi, o’rta va ichki quloqdan iborat. Quloq suprasi faqat Sut emizuvchilar uchun xos, u tovushni kuchaytirish va uning yo’nalishini aniqlash vazifasini bajaradi. Ko’pchilik hayvonlarda quloq suprasi harakatchan bo’ladi. Nog’ora parda tashqi quloqni ichki quloqdan ajratib turadi. O’rta quloq bo’shlig’ida 3 ta eshitish suyakchalari: bolg’acha, sandoncha, uzangicha joylashgan. Bolg’achaning yo’g’onlashgan uchi nog’ora pardaga, ikkinchi uchi sandoncha bilan harakatchan tutashgan. Uzangicha esa ichki quloqning oval tuynukchasiga tiralib turadi. Eshitish suyakchalari tovush to’lqinlarini tashqi quloqdan ichki quloqqa o’tkazadi. Ichki