Sut emizuvchilarni sistematikasi. Dastlabki hayvonlar kenja sinfi, haqiqiy hayvonlar kenja sinfi, xaltalilar turkumi. R E J A 1. Sut emizuvchilarni sistematikasi. 2. Dastlabki hayvonlar kenja sinfi. 3. Haqiqiy hayvonlar kenja sinfi. 4. Xaltalilar turkumi. Hozirgi zamonda 4000 tacha turi bo’lgan Sut emizuvchilar (Mammalia) sinfi bir- biriga sira baravar kelmaydigan uchta kenja sinfga bo’linadi. O’rdakburun, yexidna va unga yaqin bo’lgan proyexidnani o’z ichiga oladigan sodda darrandalar yoki boshlang’ich darrandalar (Protetheria) kenja sinifida tuxum qo’yib ko’payadigan, kloakasi va reptiliyalarda xos boshqa bir qancha belgilari bo’lgan va davrimizda, umuman Avstraliya qitasidagina shu zamongacha yashab qolgan g’oyat primativ (sodda) darrandalar Qopchiqlar (Matetheria) kenja sinfi xiyla kichik guruh bo’lib, unga kiruvchi Sut emizuvchilar endi tirik bo’la tugadi va ularda alohida anal teshigi bo’ladi, lekin bu hayvonlarning bolasi g’oyat nochor bo’libtug’uladi, shunga ko’ra uni onasi ancha vaqitga qadar qopchig’ida olib yuradi. Ular ham Avstarliya qit’asida va faunasining qadimiyligi jihatidan, Avstraliyadan keyingi ikkinchi o’rinda turadigan Janubiy Afrikadagina shu kungacha yashab qolgakiradi. Nihoyat, yuqori Sut emizuvchilar yoki yo’ldoshlilar (Eutheria) kenja sinfi juda ko’p Sut emizuvchilarni o’z ichiga oladi. Bular shu bilan ta’riflanadiki, embrionida maxsus organ yo’ldosh bo’ladi. (embrion shu organ yordamida ona gavdasi bilan bog’lanadi) va bolasi ancha tarraqi etgan holda tug’uladi. Yo’ldoshlilarning bosh miyasi ancha yaxshi taraqqiy etgan. Yo’ldoshlilar butun yer shariga tarqalgan bo’lib, ko’pdan- ko’p turkumlarga bo’linadi. Shu turkumlar ichida hashorotxo’rlar (znsectivora) turkumi boshqa turkumlardan sodda bo’lib, yo’ldoshlilarning boshqa hamma turkumlari shu turkumdan kelib chiqqan. Sut emizuvchilar yoki darrandalar (Mammalia) ning hozirgi zamon sistematikasi. 1-kenja sinf. Kloakalilar yoki sodda darrandalar (Protetheria) I-turkum. Bir teshiklilar (Monotremata) 2-kenja sinf. Tuban darrandalar yoki qopchiqlilar (Metatheria) I-turkum. Qopchiqlilar (Marsupialia) 3-kenja sinf. Yuqori darrandalar yoki yo’ldoshlilar (Eutheria yoki Placentalia) I -turkum. Hashorotxo’r (Insectvora) II-turkum. Jun qanotlilar (Dermoptera) III- turkum. Ko’rshapalaklar (Chiroptera) IV-turkum. Oz tishlilar (Edentata yoki Xenarthra) V-turkum. Kaltakesaklar (Pholidota) VI-turkum. Kemiruvchilar (Rodetia) VII-turkum. Yirtqichlar (Carni vora) VIII-turkum. Kurak oyoqlilar (Pinnipedia) IX-turkum. Kitsimonlar (Cetacea) X-turkum. Juft tuyoqlilar (Artiodactyla) XI-turkum. Toq tuyoqlilar (Perissodactyla) XII-turkum. Damanlar (Hyraciodea) XIII-turkum. Xartumlilar (Proboscidea) XIV-turkum. Sirensimonlar (Sirenia) XV-turkum. Nay tishlilar (Tubulidentat) XVI- turkum. Chala maymunlar (Prosimiae) X VII-turkum. Maymunlar (Simiae) Sut emizuvchilar sinfini primetivi hisoblanib quyidagi belgilar bilan harakterlanadi. 1) Sariq moddaga boy bo’lgan tuxum qo’yish yo’li bilan ko’payadi. 2) Ichak va sidik tanosil teshiklari koaakaga ochiladi. 3) Emchaklari yo’q, sut bezlari maxsus ariqchaga ochiladi, bolalari shu yerga chiqqan sutni yalaydi. 4) Yelka kamari sudralib yuruvchilarning yelka kamariga o’xshash, ya’ni to’sh usti suyagi bor. 5) Gavda temperaturasi past 20,34 gradus o’rtasida o’zgarib turadi. 6) Yumshoq lablari va tishlari bo’lmaydi. O’rdak burunning gavdasi qalin va yumshoq jun bilan qoplangan. Tumshug’i ser bar yassi o’rdak tumshug’iga o’xshaydi. Voyaga yetgan o’rdak burunlarning jag’larida tishlari bo’lmaydi. Barmoqlari orasida suzgich pardasi bor. Daryo qirg’oqlaridagi kovaklarda yashaydi. Suvda yaxshi suzadi, suv hayvonlari bilan ovqatlanadi. Tanasining orqa tomoni ser bar ignalar bilan qoplangan. Avstraliyada tarqalgan. Proexidna yangi Gviniyada yashaydi. Yexidna va proxidna yerni kovlab, xashoratlarning lichinkasi ovqatlanishga layoqatlangan. 1.Haqiqiy hayvonlar kenja sinfi-Theria 1-tuban hayvonlar infra sinfi – Metaheria. Xaltalilar turkumi-Marsupialia. Xaltalilar ham Sut emizuvchilarning qadimgi va primitiv gruppasi bo’lib, yo’ldoshning asosan bo’lmasligi, shu sababli tug’ilgan bolaning o’ta nimjon bo’lishi, bir juft kopchik suyagining bo’lishi urg’ochilarida ikkita bachadon va gavda temperaturasining yuqori darandalariga nisbatan past bo’lganligi kabi belgilari bilan xarakterlanadi. Xaltalilar Avstraliya va Janubiy Amerikaning o’rmon va dasht tog’ joylarida tarqalgan. Xaltalilarga daraxtda yashaydigan Amerika oposiumi, tasmaniya xaltali bo’risi, xaltali ayiq koala va boshqalarni olish mumkin. Mustahkamlash uchun savollar. 1. Yo’ldoshlilarning qanday turkumlari bor? 2. Tipratikonlarning qanday ahamiyati bor? 3. O’zbekistonda yerqazarlardan qaysi hayvonlar tarqalgan? Glossariy 1. Sistematika - tirik organizmlarning o‘xshashlik darajasiga qarab guruhlarga ajratuvchi fan. 2. Kenja sinf. Kloakalilar yoki darandalar 3. Kenja sinf.Tuban darandalar yoki qopchiqlilar 4. Kenja sinf. Yuqori darandalar yoki yo‘ldoshlilar 5. Xaltalilar turkumi ( Marcipulia). Sutemizuvchilarning qadimigi va primitiv gurppasi bo‘lib, yo‘ldoshning bo‘lmasligi va tug‘ilgan bolaning o‘ta nimjon bo‘lishi bilan harakterlanadi.Gavda temperaturasi yuqori darandalarga nisbatan past bo‘lishi bilan ajralib turadi. Adabiyotlar 1. Наумов С.П. Умуртқали ҳайвонлар зоологияси (А.Абдуллаев таржимаси), Тошкент. 1995 йил. “Ўқитувчи” нашриёти. 260 б. 2. Дадаев С. Умуртқалилар зоологияси. Маърузалар матни. Т. Низомий номидаги ТДПУ наширёти. 2000. 3. Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатьий тартиб- интизом ва шахсий жавобгарлик хар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. Тошкент, Ўзбекистон нашриёти, 2017 4. Богданов О.П. Ўзбекистон ҳайвонлари (умуртқалилар) Тошкент, Ўқитувчи. 1983