Suv ob’ektlarida gidrokimyoviy tadqiqot ishlarini olib borish

Yuklangan vaqt

2024-12-31

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

5

Faytl hajmi

28,9 KB


Suv ob’ektlarida gidrokimyoviy tadqiqot ishlarini olib borish Ushbu mavzuda o‘quvchilar suv ob’ektlarida gidrokimyoviy tadqiqot ishlarini olib borish usullari, gidrokimyoviy kuzatish ishlarini amalga oshirish tamoyillari bilan tanishtiriladi. Reja: 1. Umumdavlat kuzatish va nazorat qilish xizmatining tashkil etilishi; 2. Gidrokimyoviy tadqiqot usullari; 3. Kimyoviy moddalar balansi tenglamasi; 4. Suv ob’ektlaridan namuna olishda amalga oshiriladigan ishlar. 5. Olingan namunaning tahlili va natijalarni rasmiylashtirish. O‘tgan asrning o‘rtalaridan boshlab, antropogen omillarning atrof muhitga salbiy ta’siri kuchaya boshladi. Uni oldini olish va bu ta’sirni imkoniyat darajasida kamaytirish maqsadida 1972 yilda sobiq Ittifoq hududida umumdavlat kuzatish va nazorat qilish xizmati (OGSNK) tashkil etilgan edi. Bu tashkilotning asosiy maqsadi atmosfera, tuproq va suv havzalarining fizikaviy, kimyoviy va gidrobiologik ifloslanishini kuzatish va nazorat qilishdan iborat bo‘lgan. Ta’kidlash lozimki, gidrokimyoviy va gidrobiologik nazoratlar faqat tegishli suv ob’ektlaridagina amalga oshirilgan. Hozirgi kunda, mustaqil respublikamizda atrof muhit, shu jumladan, suv ob’ektlarini umumdavlat miqyosida kuzatish va nazorat qilish ishlari O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi, O‘zgidromet va boshqa tegishli muassasalarga yuklatilgan. Ushbu xizmatning asosiy vazifalari quyidagilar iborat: Suv ob’ektlarida gidrokimyoviy tadqiqot ishlarini olib borish Ushbu mavzuda o‘quvchilar suv ob’ektlarida gidrokimyoviy tadqiqot ishlarini olib borish usullari, gidrokimyoviy kuzatish ishlarini amalga oshirish tamoyillari bilan tanishtiriladi. Reja: 1. Umumdavlat kuzatish va nazorat qilish xizmatining tashkil etilishi; 2. Gidrokimyoviy tadqiqot usullari; 3. Kimyoviy moddalar balansi tenglamasi; 4. Suv ob’ektlaridan namuna olishda amalga oshiriladigan ishlar. 5. Olingan namunaning tahlili va natijalarni rasmiylashtirish. O‘tgan asrning o‘rtalaridan boshlab, antropogen omillarning atrof muhitga salbiy ta’siri kuchaya boshladi. Uni oldini olish va bu ta’sirni imkoniyat darajasida kamaytirish maqsadida 1972 yilda sobiq Ittifoq hududida umumdavlat kuzatish va nazorat qilish xizmati (OGSNK) tashkil etilgan edi. Bu tashkilotning asosiy maqsadi atmosfera, tuproq va suv havzalarining fizikaviy, kimyoviy va gidrobiologik ifloslanishini kuzatish va nazorat qilishdan iborat bo‘lgan. Ta’kidlash lozimki, gidrokimyoviy va gidrobiologik nazoratlar faqat tegishli suv ob’ektlaridagina amalga oshirilgan. Hozirgi kunda, mustaqil respublikamizda atrof muhit, shu jumladan, suv ob’ektlarini umumdavlat miqyosida kuzatish va nazorat qilish ishlari O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi, O‘zgidromet va boshqa tegishli muassasalarga yuklatilgan. Ushbu xizmatning asosiy vazifalari quyidagilar iborat: - atmosfera havosi, quruqlikdagi suvlar, dengizlar va tuproqni fizikaviy, kimyoviy va gidrobiologik ko‘rsatkichlar bo‘yicha ifloslanishini kuzatish va nazorat qilib borish; - atrof muhit holatini baholash va uni ifloslantiruvchi asosiy manbalarni aniqlash; - atrof muhitning ifloslanishidagi o‘zgarishlarni baholash hamda ularni prognoz qilish; - atrof muhitdagi keskin o‘zgarishlar haqida oldindan ogoxlantirish maqsadida zarur ma’lumotlarni tegishli tashkilotlarga etkazib berish. O‘zbekiston Respublikasida er usti suvlarining ifloslanishini kuzatish va nazorat qilish O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Gidrometeorologiya xizmati markazi – O‘zgidromet tomonidan amalga oshiriladi. Uning tarkibida gidrokimyoviy tarmoqlar bo‘limi tashkil etilgan bo‘lib, ushbu bo‘limda gidrokimyoviy tadqiqotlar statsionar, maxsus, ekspeditsiya sharoitlarida olib boriladi. Statsionar shakldagi tadqiqotlarda suv ob’ektlarinining ifloslanishini o‘rganish uzluksiz ravishda olib boriladigan kuzatish ma’lumotlariga asoslanadi. Buning uchun suv sifatini nazorat qilish punktlarida kompleks, ya’ni majmuali gidrokimyoviy kuzatish ishlari olib boriladi. Statsionar punktlar aholi zich joylashgan shaharlarda, qishloqlarda, yirik sanoat korxonalarida (zavod, shaxta, neftni qayta ishlash va hokozo), issiqlik elektr uzatish markazlarida (TES), issiqlik elektr stansiyalarida (GRES), atom elektr stansiyalarida (AES), zovur suvlarining daryolarga qo‘shilish joylarida va daryolardagi suv o‘lchash postlarida tashkil qilinadi. Suv sifatini kuzatish va nazorat qilib borish punktlarida olib boriladigan ishlar quyidagilardan iborat: - suv yuzasida ko‘zga tashlanadigan turli xil suzuvchi qatlamlarning paydo bo‘lishi, suv oqimi loyqaligining keskin ortishi, ko‘pik va gazlarning paydo bo‘lishi, suv havzalarida o‘simliklar va baliqlarning nobud bo‘lishi va hokazo; - daryoning suv sathi va undagi suv sarfi o‘lchanadi; - suvning harorati, rangi, tiniqligi, hidi, rN ko‘rsatkichi, undagi kislorod va uglerod ikki oksidi konsentratsiyalari, bosh ionlar, organik va biogen moddalar, - atmosfera havosi, quruqlikdagi suvlar, dengizlar va tuproqni fizikaviy, kimyoviy va gidrobiologik ko‘rsatkichlar bo‘yicha ifloslanishini kuzatish va nazorat qilib borish; - atrof muhit holatini baholash va uni ifloslantiruvchi asosiy manbalarni aniqlash; - atrof muhitning ifloslanishidagi o‘zgarishlarni baholash hamda ularni prognoz qilish; - atrof muhitdagi keskin o‘zgarishlar haqida oldindan ogoxlantirish maqsadida zarur ma’lumotlarni tegishli tashkilotlarga etkazib berish. O‘zbekiston Respublikasida er usti suvlarining ifloslanishini kuzatish va nazorat qilish O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Gidrometeorologiya xizmati markazi – O‘zgidromet tomonidan amalga oshiriladi. Uning tarkibida gidrokimyoviy tarmoqlar bo‘limi tashkil etilgan bo‘lib, ushbu bo‘limda gidrokimyoviy tadqiqotlar statsionar, maxsus, ekspeditsiya sharoitlarida olib boriladi. Statsionar shakldagi tadqiqotlarda suv ob’ektlarinining ifloslanishini o‘rganish uzluksiz ravishda olib boriladigan kuzatish ma’lumotlariga asoslanadi. Buning uchun suv sifatini nazorat qilish punktlarida kompleks, ya’ni majmuali gidrokimyoviy kuzatish ishlari olib boriladi. Statsionar punktlar aholi zich joylashgan shaharlarda, qishloqlarda, yirik sanoat korxonalarida (zavod, shaxta, neftni qayta ishlash va hokozo), issiqlik elektr uzatish markazlarida (TES), issiqlik elektr stansiyalarida (GRES), atom elektr stansiyalarida (AES), zovur suvlarining daryolarga qo‘shilish joylarida va daryolardagi suv o‘lchash postlarida tashkil qilinadi. Suv sifatini kuzatish va nazorat qilib borish punktlarida olib boriladigan ishlar quyidagilardan iborat: - suv yuzasida ko‘zga tashlanadigan turli xil suzuvchi qatlamlarning paydo bo‘lishi, suv oqimi loyqaligining keskin ortishi, ko‘pik va gazlarning paydo bo‘lishi, suv havzalarida o‘simliklar va baliqlarning nobud bo‘lishi va hokazo; - daryoning suv sathi va undagi suv sarfi o‘lchanadi; - suvning harorati, rangi, tiniqligi, hidi, rN ko‘rsatkichi, undagi kislorod va uglerod ikki oksidi konsentratsiyalari, bosh ionlar, organik va biogen moddalar, ifloslovchi modlalar (neft mahsulotlari, fenol, og‘ir metallar, pestitsidlar va boshqalar) aniqlanadi. Daryolarning gidrokimyoviy rejimini o‘rganish maqsadida ular suvidan bir yilda 7 marta namuna olinadi. SHundan uch martasi to‘lin suv davriga, aniqrog‘i uning boshlanishiga, eng katta suv sarfiga hamda tugashiga to‘g‘ri keladi. Qolgan namunalar yozgi kam suvli davrda ikki marta va kuzgi-qishki kam suvli davrda ham ikki martadanga to‘g‘ri keladi. Suv havzalarida maxsus izlanishlar ma’lum maqsadga qaratilgan ilmiy-tadqiqot ishlarini bajarishda amalga oshiriladi. Bunda maxsus nazorat punktlarida turli yo‘nalishdagi va mazmundagi tadqiqotlar olib boriladi. Gidrokimyoviy tadqiqot ishlarini olib borishda bajarilgan maxsus izlanishlar natijalaridan quyidagi masalalar echimini topishda foydalanish mumkin: - suv ob’ektlarida suvning ifloslanishi va uning kimyoviy tarkibidagi o‘zgarishlarni prognoz qilishda; - suv ob’ektlariga turli manbalardan tashlanadigan oqava suvlarning me’yoriy miqdorlarini belgilashda; - suv havzalarining turli qismlari uchun kimyoviy moddalar balansini tuzish va ulardagi o‘zgarishlarni aniqlashda; - dengizlar, ko‘llar va suv omborlariga daryo oqimi bilan birgalikda qo‘shiladigan kimyoviy moddalar miqdorini hisoblash va boshqalarda. Suv havzalarida amalga oshiriladigan barcha turdagi maxsus va statsionar tadqiqot ishlari majmuali hisoblanadi. SHu maqsadda bajariladigan gidrokimyoviy kuzatishlar gidrologik va gidrobiologik kuzatish ishlari bilan birgalikda olib boriladi. Ekspeditsiya sharoitidagi izlanishlar suv sifati va uning kimyoviy tarkibi haqidagi ma’lumotlar juda zarur bo‘lganda, lekin suv havzasida nazorat-kuzatish punktlari bo‘lmagan joylarda olib boriladi. Bunday kuzatishlar asosan favqulodda vaziyatlarda, suv ob’ektlarining holatini tezkor (operativ) baholashda amalga oshiriladi. Ekspeditsiya sharoitidagi izlanishlar ham maxsus dasturlar asosida bajariladi. Unda quyidagi vazifalar o‘z echimini topishi lozim bo‘ladi: - suvning ifloslanish manbalarini hamda suvga tashlanayotgan oqava suvlarning rejimini, tarkibini va miqdorini aniqlash; ifloslovchi modlalar (neft mahsulotlari, fenol, og‘ir metallar, pestitsidlar va boshqalar) aniqlanadi. Daryolarning gidrokimyoviy rejimini o‘rganish maqsadida ular suvidan bir yilda 7 marta namuna olinadi. SHundan uch martasi to‘lin suv davriga, aniqrog‘i uning boshlanishiga, eng katta suv sarfiga hamda tugashiga to‘g‘ri keladi. Qolgan namunalar yozgi kam suvli davrda ikki marta va kuzgi-qishki kam suvli davrda ham ikki martadanga to‘g‘ri keladi. Suv havzalarida maxsus izlanishlar ma’lum maqsadga qaratilgan ilmiy-tadqiqot ishlarini bajarishda amalga oshiriladi. Bunda maxsus nazorat punktlarida turli yo‘nalishdagi va mazmundagi tadqiqotlar olib boriladi. Gidrokimyoviy tadqiqot ishlarini olib borishda bajarilgan maxsus izlanishlar natijalaridan quyidagi masalalar echimini topishda foydalanish mumkin: - suv ob’ektlarida suvning ifloslanishi va uning kimyoviy tarkibidagi o‘zgarishlarni prognoz qilishda; - suv ob’ektlariga turli manbalardan tashlanadigan oqava suvlarning me’yoriy miqdorlarini belgilashda; - suv havzalarining turli qismlari uchun kimyoviy moddalar balansini tuzish va ulardagi o‘zgarishlarni aniqlashda; - dengizlar, ko‘llar va suv omborlariga daryo oqimi bilan birgalikda qo‘shiladigan kimyoviy moddalar miqdorini hisoblash va boshqalarda. Suv havzalarida amalga oshiriladigan barcha turdagi maxsus va statsionar tadqiqot ishlari majmuali hisoblanadi. SHu maqsadda bajariladigan gidrokimyoviy kuzatishlar gidrologik va gidrobiologik kuzatish ishlari bilan birgalikda olib boriladi. Ekspeditsiya sharoitidagi izlanishlar suv sifati va uning kimyoviy tarkibi haqidagi ma’lumotlar juda zarur bo‘lganda, lekin suv havzasida nazorat-kuzatish punktlari bo‘lmagan joylarda olib boriladi. Bunday kuzatishlar asosan favqulodda vaziyatlarda, suv ob’ektlarining holatini tezkor (operativ) baholashda amalga oshiriladi. Ekspeditsiya sharoitidagi izlanishlar ham maxsus dasturlar asosida bajariladi. Unda quyidagi vazifalar o‘z echimini topishi lozim bo‘ladi: - suvning ifloslanish manbalarini hamda suvga tashlanayotgan oqava suvlarning rejimini, tarkibini va miqdorini aniqlash; - tabiiy va oqava suvlar aralashishiga to‘la kafolat beradigan stvorni aniqlash va ifloslanish zonasini belgilash; - nazorat punktlarini joylashtirish nuqtalarini aniqlash; - ekspeditsiyani amalga oshiradigan guruh ish dasturini tuzish. Ish jarayonida dastlabki tadqiqotlar suv ob’ekti bo‘yicha gidrokimyoviy ma’lumotlarni to‘plash va ularni qayta ishlashdan boshlanadi. SHundan so‘ng suv ob’ektlariga tabiiy-geografik, gidrologik, gidrokimyoviy, gidrobiologik va mikrobiologik tavsiflar beriladi. Suv ob’ektlarida kimyoviy moddalar balansini miqdoriy baholashga qaratilgan tadqiqotlar ular suvi kimyoviy tarkibining shakllanish qonuniyatlarini aniqlash imkonini beradi. Bu esa o‘z navbatida quyidagi qator amaliy masalalarni echishga yordam beradi: - suv ob’ektlarining tabiiy gidrokimyoviy rejimiga antropogen omillarning ta’sir darajasini aniqlashga; - suv ob’ektlari gidrokimyoviy rejimining suv xo‘jaligi tadbirlari tufayli kelib chiqishi mumkin bo‘lgan o‘zgarishlarini prognozlashga va boshqalar. Suv havzasidagi mavjud kimyoviy moddalarning miqdoriy balansini ma’lum bir vaqt oralig‘i uchun aniqlashda quyidagi ko‘rsatkichlar hisobga olinadi: 1) balansning kirim qismi (ΣK); 2) balansning chiqim qismi (ΣCH) va 3) hisob davri oralig‘ida kimyoviy moddalar zahirasining o‘zgarishi (ΣA). Qayd etilganlarni hisobga olsak, suv havzasining kimyoviy moddalar balansi tenglamasi umumiy holda quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi: ΣK – ΣCH = ΣA ± N bu erda, ±N - balans farqi. Suv tarkibidagi kimyoviy moddalarning umumiy balansida alohida elementlarning solishtirma salmog‘i turlicha qiymatlarda bo‘ladi. Ayrim hollarda, ulardan ba’zilarini, ma’lumotlar kam bo‘lganligi sababli, hisobga olish qiyinlashadi. Bunday murakkab vaziyat, masalan, ba’zi kimyoviy moddalarning suv havzalariga shamol bilan olib kelinishi, atmosferadan qo‘shilishi yoki, aksincha, S02, 02 kabilarning suvdan atmosferaga o‘tishi sharoitlarida yuzaga kelishi mumkin. - tabiiy va oqava suvlar aralashishiga to‘la kafolat beradigan stvorni aniqlash va ifloslanish zonasini belgilash; - nazorat punktlarini joylashtirish nuqtalarini aniqlash; - ekspeditsiyani amalga oshiradigan guruh ish dasturini tuzish. Ish jarayonida dastlabki tadqiqotlar suv ob’ekti bo‘yicha gidrokimyoviy ma’lumotlarni to‘plash va ularni qayta ishlashdan boshlanadi. SHundan so‘ng suv ob’ektlariga tabiiy-geografik, gidrologik, gidrokimyoviy, gidrobiologik va mikrobiologik tavsiflar beriladi. Suv ob’ektlarida kimyoviy moddalar balansini miqdoriy baholashga qaratilgan tadqiqotlar ular suvi kimyoviy tarkibining shakllanish qonuniyatlarini aniqlash imkonini beradi. Bu esa o‘z navbatida quyidagi qator amaliy masalalarni echishga yordam beradi: - suv ob’ektlarining tabiiy gidrokimyoviy rejimiga antropogen omillarning ta’sir darajasini aniqlashga; - suv ob’ektlari gidrokimyoviy rejimining suv xo‘jaligi tadbirlari tufayli kelib chiqishi mumkin bo‘lgan o‘zgarishlarini prognozlashga va boshqalar. Suv havzasidagi mavjud kimyoviy moddalarning miqdoriy balansini ma’lum bir vaqt oralig‘i uchun aniqlashda quyidagi ko‘rsatkichlar hisobga olinadi: 1) balansning kirim qismi (ΣK); 2) balansning chiqim qismi (ΣCH) va 3) hisob davri oralig‘ida kimyoviy moddalar zahirasining o‘zgarishi (ΣA). Qayd etilganlarni hisobga olsak, suv havzasining kimyoviy moddalar balansi tenglamasi umumiy holda quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi: ΣK – ΣCH = ΣA ± N bu erda, ±N - balans farqi. Suv tarkibidagi kimyoviy moddalarning umumiy balansida alohida elementlarning solishtirma salmog‘i turlicha qiymatlarda bo‘ladi. Ayrim hollarda, ulardan ba’zilarini, ma’lumotlar kam bo‘lganligi sababli, hisobga olish qiyinlashadi. Bunday murakkab vaziyat, masalan, ba’zi kimyoviy moddalarning suv havzalariga shamol bilan olib kelinishi, atmosferadan qo‘shilishi yoki, aksincha, S02, 02 kabilarning suvdan atmosferaga o‘tishi sharoitlarida yuzaga kelishi mumkin. Alohida suv ob’ektlari uchun kimyoviy moddalar balansi tenglamasini tuzishda unga kiruvchi asosiy elementlar soni aniqlanadi. Ularning miqdoriy qiymatlari esa gidrometrik, gidrologik va gidrokimyoviy kuzatishlar asosida aniqlanadi. O‘rganilayotgan suv ob’ektlarida gidrokimyoviy kuzatishlarni amalga oshirishda quyidagi ishlar bajariladi: - suvning tiniqligi va rangi aniqlanadi; - suvning harorati aniqlanadi; - suvdan namuna 5 l hajmdagi idishda batometr yordamida olinadi; - namuna tahlil qilinib, uning vodorod ko‘rsatkichi (rN) hamda undagi uglerod ikki oksidi (S02), karbonat ionlari (S03-2) va kislorod (O2) miqdorlari aniqlanadi; - kuzatuvlar dasturi bo‘yicha maxsus idishlar suv bilan to‘ldiriladi, neft mahsulotlari, pestitsidlar, SYUAM, og‘ir metallar uchun namunalar alohida shisha idishlarga olinadi; - bosh ionlar va biogen moddalarni aniqlash uchun olingan namunalar konservatsiya qilinadi; - suvning ta’mi va hidi aniqlanadi; - hamma natijalar maxsus kuzatish taloni - etiketkada qayd etiladi. Suv ob’ektlarida gidrokimyoviy kuzatishlarni yuqorida qayd etilgan tartibda va ko‘rinishlarda amalga oshirish katta qulaylik yaratadi. Sinov savollari va topshiriqlar: 1. Suv havzalarini umumdavlat kuzatish va nazorat qilish xizmati qaysi tashkilotlarga yuklatilgan? 2. Gidrokimyoda qanday tadqiqot usullaridan foydalaniladi? 3. Kimyoviy moddalar balansi tenglamasi qanday ko‘rinishga ega? 4. Suv ob’ektlaridan namuna olishda qanday ishlar amalga oshiriladi? 5. Suvdan namuna qancha hajmda olinadi? 6. Suvdan olingan natijalar qanday qayd etiladi? Alohida suv ob’ektlari uchun kimyoviy moddalar balansi tenglamasini tuzishda unga kiruvchi asosiy elementlar soni aniqlanadi. Ularning miqdoriy qiymatlari esa gidrometrik, gidrologik va gidrokimyoviy kuzatishlar asosida aniqlanadi. O‘rganilayotgan suv ob’ektlarida gidrokimyoviy kuzatishlarni amalga oshirishda quyidagi ishlar bajariladi: - suvning tiniqligi va rangi aniqlanadi; - suvning harorati aniqlanadi; - suvdan namuna 5 l hajmdagi idishda batometr yordamida olinadi; - namuna tahlil qilinib, uning vodorod ko‘rsatkichi (rN) hamda undagi uglerod ikki oksidi (S02), karbonat ionlari (S03-2) va kislorod (O2) miqdorlari aniqlanadi; - kuzatuvlar dasturi bo‘yicha maxsus idishlar suv bilan to‘ldiriladi, neft mahsulotlari, pestitsidlar, SYUAM, og‘ir metallar uchun namunalar alohida shisha idishlarga olinadi; - bosh ionlar va biogen moddalarni aniqlash uchun olingan namunalar konservatsiya qilinadi; - suvning ta’mi va hidi aniqlanadi; - hamma natijalar maxsus kuzatish taloni - etiketkada qayd etiladi. Suv ob’ektlarida gidrokimyoviy kuzatishlarni yuqorida qayd etilgan tartibda va ko‘rinishlarda amalga oshirish katta qulaylik yaratadi. Sinov savollari va topshiriqlar: 1. Suv havzalarini umumdavlat kuzatish va nazorat qilish xizmati qaysi tashkilotlarga yuklatilgan? 2. Gidrokimyoda qanday tadqiqot usullaridan foydalaniladi? 3. Kimyoviy moddalar balansi tenglamasi qanday ko‘rinishga ega? 4. Suv ob’ektlaridan namuna olishda qanday ishlar amalga oshiriladi? 5. Suvdan namuna qancha hajmda olinadi? 6. Suvdan olingan natijalar qanday qayd etiladi?