Suv ob’ektlarining ifloslanishini nazorat qilish va suvlarni ifloslanishdan muhofaza etish Ushbu mavzuda suv ob’ektlariga tushadigan ifloslanishtiruvchi moddalarning asosiy manbalari va er usti suvlarining ifloslanishi haqida ma’lumotlar bayon etiladi. SHuningdek, o‘quvchilar suv ob’ektlarining ifloslanishini nazorat qilish va suvlarni ifloslanishdan muhofaza etish usullari bilan tanishtiriladi. Reja: 1. Suv ob’ektlari ifloslanishini belgilovchi omillar; 2. Suv ob’ektlarini ifloslantiruvchi asosiy manbalar; 3. Suv ob’ektlarining issiqlikdan va radioaktiv ifloslanishi; 4. Suv resurslarini muhofaza qilishning qonuniy asoslari; 5. Suv resurslarini muhofaza qilishning tashkiliy, texnologik va ilmiy yo‘nalishlari; 6. Suvdan foydalanish va uni muhofaza qilish sohasida davlat boshqaruvi organlarining vakolatlari. 7. Suv resurslarini muhofaza qilishning iqtisodiy va ijtimoiy jihatlari; 8. O‘zbekistonda suv qonunchiligi va uning suv resurslari sifatini yaxshilashdagi ahamiyati. O‘tgan XX asr davomida, ayniqsa uning oxirgi o‘n yilliklarida dunyodagi barcha davlatlarda sanoatning jadal suratlarda rivojlanishi, shaharlarning yanada yiriklashishi, qishloq xo‘jaligida sug‘oriladigan erlarning kengayishi va unda kimyoviy moddalardan keng foydalanish holatlari kuzatildi. Natijada bu jarayonlar suv resurslarining ifloslanishiga, chuchuk suvlar miqdorining kamayishiga, aksariyat hollarda ular sifatining keskin o‘zgarishiga olib keldi. Suv ob’ektlarini ifloslantiruvchi sohalarni quyidagi guruhlarga ajratish va ularni o‘zaro taqqoslash mumkin: - kishloq xo‘jaligi faoliyati natijasida ifloslanish; sanoat korxonalari faoliyati natijasida ifloslanish; shahar va kishloq joylaridagi maishiy ifloslanish. Qishloq xo‘jaligida agrokimyoviy tadbirlarni qo‘llash, oqava suvlarni bevosita tabiiy manbalarga tashlash yoki sizot suvlariga ta’sir qilish natijasida tuproq va suv resurslari turli darajada ifloslanadi. Suv havzalarining insonning qishloq xo‘jaligi faoliyati natijasida ifloslanish darajasi o‘simliklar, tuproq qoplami, suv va havodan olingan namunalardagi turli pestitsidlar, azotli yoki fosfatli birikmalar miqdori bilan aniqlanadi. Hozirgi kunda butun dunyo miqyosida sanoat korxonalaridan chiqayotgan oqava suvlar tabiiy suvlarni ifloslantiruvchi asosiy manbalardan biri hisoblanadi. Suvni ifloslantiruvchi asosiy sanoat tarmoqlariga quyidagilar kiradi: tog‘-kon va metallurgiya sanoati, bu sohada, ya’ni turli metallarni ajratib olish yoki ularni galvanik qayta ishlash jarayonlarida shakllanadigan tashlama suvlarda og‘ir metallar (toksinlar) mavjud bo‘ladi; kimyo sanoati, bu sohaning turli yo‘nalishdagi sanoat korxonalarida hosil bo‘ladigan oqava suvlarda toksik organik moddalar, neft aralashmalari va boshqalar bo‘ladi; ixtisoslashgan sanoat tarmoqlari, masalan, to‘qimachilik va engil sanoat korxonalarining oqava suvlarida azot, sianid va boshqa turdagi organik moddalar, jumladan toksinlar va notoksinlar ham bo‘lishi mumkin; oziq-ovqat sanoati, ushbu yo‘nalishdagi korxonalarning oqava-tashlanma suvlarida toksin va notoksin organik moddalar mavjud bo‘lib, ular suvning kislorodning biologik iste’moli (KBI) ko‘rsatkichlariga salbiy ta’sir etadi; maishiy ifloslantiruvchilar, ularning faoliyati kanalizatsiya tarmoqlari mavjud bo‘lmagan aholi yashash joylarida maishiy-oqava suvlarni daryolar, soylar, ariqlar va kollektor-drenaj tarmoqlariga tashlanishida aks etadi hamda ular er usti va er osti suvlari sifatiga o‘ta salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Kanalizatsiya tarmoqlari mavjud bo‘lgan aholi yashash joylarida oqava suvlar maxsus suv tozalash inshootlarida tozalanadi. Ayrim hollarda esa bunday oqava suvlar tabiiy yoki sun’iy botiqlarda to‘planadi, bazan esa qumliklarga oqiziladi. Sobiq Ittifoq davrida bunday salbiy usuldan keng foydalanilgan. O‘sha davlarda suv tozalash inshootlarining samarasiz ishlashi, ularning loyihada belgilanganidan ortiq quvvat bilan ishlashi yoki oqava suvlarning qabul qilingan me’yorlarda tozalanmasligi atrof-muhitning ifloslanishiga sabab bo‘lgan. Suv havzalari gidrokimyoviy va gidrobiologik rejimining o‘zgarishiga issiqlik va atom elektrostansiyalarining ta’siri ham sezilarlidir. Ulardan suv ob’ektlariga harorati yuqori bo‘lgan suvlar tashlanadi. Bu esa suv havzalarining issiqlikdan ifloslanishiga olib keladi. Natijada suv havzalaridagi suv massalarining harorati ko‘tarilib, ularda tabiiy sharoitda kechadigan gidrokimyoviy va gidrobiologik jarayonlar rejimi buziladi. Suv havzalarida ba’zan radioaktiv ifloslanish ham kuzatilishi mumkin. Bunday ifloslanish suvli muhitga tabiiy yoki sun’iy kelib chiqishli radioaktiv elementlarning tushishi natijasida yuzaga keladi. Unga atom elektrostansiyalari (AES) dagi shikastlanish - avariya sabab bo‘lishi mumkin. Masalan, 1986 yilda Ukrainaning CHernobil AES yoki 2011 yilda YAponiya poytaxti Tokio yaqinidagi AES larida bo‘lib o‘tgan avariyalar natijasida ularga yaqin joylashgan hududlardagi suv havzalarida radioaktiv ifloslanish qayd etilgan. Eng xavfli tomoni shundaki, hech qanday suv tozalash inshooti radioaktiv ifloslanishga to‘la barham bera olmaydi. Tabiiy suvlarni ifloslanishdan muhofaza qilish murakkab vazifalardan biri hisoblanadi. Bundan ko‘zlangan asosiy maqsad, birinchidan, inson sog‘lig‘ini avaylab-asrash bo‘lsa, ikkinchidan, tabiiy ekosistemalarning me’yoriy faoliyat ko‘rsatishini va ularning barqarorligini ta’minlashdir. Suv resurslarini muhofaza qilishning huquqiy asoslari shu sohaga tegishli bo‘lgan qonunchilik aktlarida aniq ko‘rsatiladi. Suv qonunchiligining asosiy maqsadi suv resurslaridan samarali foydalanish, ularni ifloslanishdan muhofaza qilish, suv havzalarining holatini yaxshilash hamda suvdan foydalanuvchilarning huquq va majburyatlarini belgilashdan iboratdir. Mamlakatimizda suvni muhofaza qilish O‘zbekiston Respublikasining 1993 yil 6-mayda qabul qilingan “Suv va suvdan foydalanish to‘g‘risida” gi Qonunining 97-102-moddalari bilan tartibga solinadi. Jumladan, ushbu Qonunning 99- moddasida quyidagilar taqiqlanadi: ishlab chiqarish chiqitlari, maishiy va boshqa xil chiqitlar hamda chiqindilarni suv ob’ektlariga tashlash; moylarning, yog‘ochlarning, kimyoviy va neft mahsulotlarining to‘kilib- sochiliishi natijasida suvni bulg‘atish va ifloslantirish; suv havzalarining yuzi, suv havzalarini qoplab turgan yaxlar va muzliklarning yuzasi, sanoat chiqitlari, maishiy chiqindi va boshqa tashlandiq chiqitlar, shuningdek, er usti va er osti suvlarining sifatini yomonlashtirib yuboradigan neft va kimyoviy mahsulotlar bilan bulg‘atish va ifloslantirish; suvni o‘g‘itlar va zaharli ximikatlar bilan bulg‘atish. Suv resurslarini muhofaza qilishning tashkiliy yo‘nalishlari davlat boshqaruvi organlari tomonidan amalga oshiriladi. Suvdan foydalanish va muhofaza qilish sohasida davlat boshqaruvi umumiy va maxsus vakolatga ega bo‘lgan davlat organlari zimmasiga yuklatilgan. Umumiy vakolatga ega bo‘lgan organlar qatoriga O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, Qoraqolpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi va mahaliy davlat hoqimiyati organlari kiradi. Maxsus vakolatli davlat organlariga esa O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi, Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi, Geologiya va mineral resurslar davlat qo‘mitasi va O‘zR Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Gidrometeorologiya xizmati markazi - O‘zgidromet kiradi. Suv resurslarini muhofaza qilishning texnologik yo‘nalishlari ham muhim ahamiyatga ega. Unga texnologik jarayonlarni takomillashtirish, natijada oqava suvlar hajmini kamaytirishga erishish, oqava suvlarni tozalashning mexanik, biologik usullarini keng qo‘llash, korxonalarda aylanma suv ta’minotini yo‘lga qo‘yish va boshqalar kiradi. Oxirgi yillarda suv resurslarini muhofaza qilishda ilmiy yo‘nalishning o‘rni tobora sezilarni bo‘lmoqda. CHunki, suv resurslarini muhofaza qilish borasida yuqorida qayd etilgan texnologik jarayonlarni takomillashtirish, zamonaviy usullarni yaratish masalalari shu sohada amalga oshiriladigan ilmiy-nazariy hamda amaliy tadqiqotlar natijalari bilan chambarchas bog‘liqdir. Bunday tadqiqot ishlari maxsus ilmiy tadqiqot va loyiha institutlarida amalga oshiriladi. Suv resurslarini muhofaza qilishning iqtisodiy va ijtimoiy jihatlariga alohimda e’tibor qaratish lozim. Buning uchun suv muhofazasiga qaratilgan chora-tadbirlarni amaliyotda qo‘llashda to‘g‘ri iqtisodiy siyosatni yuritish lozim bo‘ladi. Aniqroq qilib aytganda, suv resurslarini muhofaza qilish uchun sarflangan harajatlar har tomonlama asoslanishi hamda ular ma’lum iqtisodiy va ijtimoiy samaradorlikni ta’minlashi lozim. Muammoning ijtimoiy xususiyati shundaki, mamlakatimizda suv resurslarini muhofaza qilish borasida amalga oshirilayotgan barcha harakatlar xalq farovonligini ta’minlashni, uning toza ichimlik suviga bo‘lgan ehtiyojini to‘la qondirishga qaratilgan. Hozirgi kunda O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi tarkibida suv resurslarini muhofaza qilish va ulardan oqilona foydalanish ustidan davlat nazoratini tegishli boshqarma - Boshsuvnazorat amalga oshiradi. Ushbu davlat muassasasida aholi yashash joylari va turli sanoat korxonalarida hosil bo‘ladigan ifloslangan oqava suvlar miqdorini qisqartirishga qaratilgan tadbirlar rejasi ishlab chiqiladi. Ularni amalga oshirish bo‘yicha nazorat ishlari esa davlat suv inspektorlari zimmasiga yuklatilgan. Mamlakatimiz mustaqilligi yillarida CHirchik shahridagi «Elektrokimyosanoat» ishlab chiqarish birlashmasida suv tozalash inshooti qurildi. Natijada ushbu korxonaning ifloslangan oqava suvlarini CHirchiq daryosiga tashlash butunlay to‘xtatildi. Bu esa daryo suvining sifatini bir muncha yaxshilash imkonini berdi. SHuningdek, Toshkent viloyatida kanop tolasini qayta ishlaydigan sanoat korxonalarining faoliyati butunlay to‘xtatildi. Ma’lumki, ular er usti suvlarini ifloslantiruvchi asosiy manbalardan biri hisoblanar edi. YOki Andijon gidroliz zavodi, Farg‘ona issiqlik energiyasi markazi (TES), Oltiariq neftni qayta ishlash zavodi, YAngiyo‘l yog‘-moy kombinati va boshqa qator korxonalar oqava suvlarining tabiiy suv havzalariga oqizilishiga barham berildi. O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasining ma’lumotlariga ko‘ra, oxirgi yillarda Toshkent shahrida umumiy yillik hajmi 25,2 mln. m3 bo‘lgan 43 ta korxonaning oqava suvlari kanallar va ariqlarga tashlanmaydigan bo‘ldi. Ularga «O‘zbekkabel» qo‘shma korxonasi, «Toshto‘qimachi», «Toshkenttekstil», «Toshqishloqmash» aksiyadorlik jamiyatlari, 18-avtosaroy va boshqalar kiradi. Bunga o‘nlab korxonalarda aylanma suv ta’minoti tizimlarini joriy etish yoki mahalliy suv tozalash inshootlarini qurish natijasida erishildi. Hozirgi kunda respublikamizda suv resurslarini ifloslantiruvchi manbalarni cheklash bo‘yicha muvofiqlashtiruvchi kengash bilan kelishilgan va tasdiqlagan ro‘yxatlar asosida maxsus tashkiliy va nazorat ishlari amalga oshirilmoqda. Masalan, 2007 yilda 2031 ta korxonada ularning suvni muhofaza qilish faoliyati bo‘yicha nazorati amalga oshirildi. SHuningdek, O‘zbekiston Respublikasining «Suv va suvdan foydalanish to‘g‘risida» gi Qonunining ijrosi ustidan davlat nazoratini o‘tkazish jarayonida ham ma’lum qonunbuzarliklar aniqlanmoqda. Suv qonunlarini buzganlik uchun tegishli korxona va tashkilotlar ma’muriy javobgarlikka tortilib, ulardan jarimalar undiriladi. Respublikamizda shu yo‘nalishda amalga oshirilgan ishlar natijasida tabiiy suv havzalari va er osti suvlari sifatining ijobiy tomonga o‘zgarayotganligi sezilmoqda. Sinov savollari va topshiriqlar: 1. Suv ob’ektlari ifloslanishini belgilovchi omillarni eslang. 2. Suv ob’ektlarini ifloslantiruvchi asosiy manbalarni bilasizmi? 3. Suv ob’ektlarining issiqlikdan va radioaktiv ifloslanishi qanday sharoitlarda ro‘y beradi? 4. Suv resurslarini muhofaza qilishning qonuniy asoslari kimlar tomonidan nazorat qilib boriladi? 5. Suv resurslarini muhofaza qilishning tashkiliy, texnologik va ilmiy yo‘nalishlarini izohlab bering. 6. Suvdan foydalanish va uni muhofaza qilish sohasida davlat boshqaruvi organlarining vakolatlari. 7. Umumiy vakolatga ega bo‘lgan davlat organlariga misol keltiring. 8. Qaysi boshqaruv organlariga maxsus vakolatlar berilgan? 9. Suv resurslarini muhofaza qilishning iqtisodiy va ijtimoiy jihatlari deganda nimani tushunasiz? 10. O‘zbekistonda suv qonunchiligi va uning suv resurslari sifatini yaxshilashdagi ahamiyatini yoritib bering. 11. Suv resurslari muhofazasi bo‘yicha mustaqillik yillarida amalga oshirilgan tashkiliy tadbirlarni eslang.