Suvning sifatini irrigatsiya maqsadlarida baholash Ishning maqsadi Mazkur amaliy mashg‘ulotni bajarishdan ko‘zda tutilgan asosiy maqsad daryo suvning sifatini irrigatsiya maqsadlari uchun baholashni o‘rganishdan iborat. Ishning nazariy asoslari Irrigatsiya maqsadlari uchun suvning yaroqliligini baholashda aniq me’yorni belgilash qiyin. CHunki suvning sifatidan tashqari sug‘oriladigan erlarning tuproq - grunt xususiyatlari, gidrogeologik sharoitlarini ham hisobga olish zarur bo‘ladi. Suvning sug‘orish ishlarida yaroqliligini baholash uchun uning yaroqliligini baholash mezoni sifatida irrigatsion koeffitsient ko‘rsatkichi keltirilgan. Bunday irrigatsion koeffitsientini hisoblash usullari I.N.Antipov- Karataev va G.M.Kader, M.F.Budanov, A.V.Mojayko, T.K.Vorotnik, X.Steblerlar tomonidan tavsiya etilgan [20]. Quyida ana shu usullar haqida to‘xtalib o‘tamiz. Tadqiqotchilardan I.N.Antipov-Karataev va G.M.Kaderlar suvning sug‘orish ishlariga yaroqliligini baholash mezoni sifitida ionli almashinish ko‘rsatkichlaridan foydalanishni tavsiya etadi. Ushbu ko‘rsatkich quyidagi ifoda yordamida aniqlanadi: ) 238 , 0 ( ) ( 2 2 1 U Na Mg Сa К        bu erda: Ca2+, Mg2+, Na+- suvdagi kationlar miqdorining ekvivalent qiymatlari; ∑U- umumiy minerallashuv darajasi, g/l. Agar K1 ≤ 1,0 bo‘lsa, suv sug‘orishga yaroqli, aksincha, K1 >1,0 bo‘lsa, sug‘orishga yaroqsiz bo‘ladi. Suvning sifatini irrigatsiya maqsadlarida baholashda A.V.Mojayko va T.K.Vorotnik Na+ va K+ ionlarining umumiy kationlar yig‘indisi nisbatining foizlarda ifodalangan qiymati bo‘yicha aniqlashni tavsiya etadi. Bu kattalik quyidagi ifoda bilan aniqlanadi: ) ( 100 ) ( 2 2 2             K Na Mg Ca K Na К . Agar K2 >75 % sharti bajarilsa, suv sug‘orish uchun juda xavfli, K2 = 66 ÷ 75% bo‘lsa, suv sug‘orish uchun xavfli, K2 < 66% sharti bajarilgandagina, suv sug‘orish uchun xavfsiz hisoblanadi. Suvning sug‘orishga yaroqliligini baholashda M.F.Budanov uning minerallashuv darajasiga, qattiqligiga, natriy miqdorining kalsiy va magniyga bo‘lgan nisbatiga bog‘liq holda hisoblashni tavsiya etadi. Hisoblash ishlari quyidagi ifoda bilan amalga oshiriladi: ) ( 2 2 3      Mg Ca Na К . Agar K3 ≤ 0,7 sharti bajarilsa, ekin maydonida sho‘rlanish kuzatilmaydi, aksincha, K3 > 0,7 bo‘lganda, sug‘orishga olingan suv ekin maydonining qayti sho‘rlanishiga olib keladi. Suvning sifatini irrigatsiya maqsadlarida foydalanish uchun aniqlashning yana bir usuli X.Stebler tomonidan taklif etilgan. Bu usulda suvning sifatini baholash uchun ishqorlilik koeffitsienti deb ataluvchi kattalik tavsiya qilinadi. Bu koeffitsientning qiymati ionlarning ekvivalent miqdorlariga bog‘liq holda aniqlanadi. SHu maqsadda quyidagi ifoda taklif etiladi: ) 4 ( 288 4      Cl Na К . Agar ishqorlilik koeffitsienti K4 > 18 bo‘lsa, suvning sifati yaxshi, K4 =18 - 6 atrofida bo‘lsa, suvning sifati qoniqarli, K4 = 5,9 - 1,2 oraliqda bo‘lsa, suvning sifati qoniqarsiz, K4  1,2 bo‘lsa, suvning sifati yomon, ya’ni qoniqarsiz bo‘ladi. Bundan tashqari suvning sug‘orishga yaroqliligini ifodalovchi ishqorlanish koeffitsientini natriyli adsorbsion balans (SAR) orqali hisoblash tavsiya qilinadi. Bu esa suvda natriy ko‘p bo‘lsa, tuproqning sho‘rlanishiga olib keladi. U quyidagi ifoda yordamida aniqlanadi: 2 2 2      Mg Ca Na SAR . Agar SAR<10 sharti bajarilsa, bunday suv sug‘orish uchun yaxshi deb, SAR = 11 - 20 bo‘lsa, bunday suv sug‘orish uchun qoniqarli deb, SAR>20 bo‘lsa, bunday suv sug‘orish uchun yaroqsiz deb hisoblanadi [33]. Suvning sug‘orish uchun yaroqliligini soda hosil qilish koeffitsienti “Ks” orqali ifodalashni SANIIRI olimlari tavsiya etgan. Bu koeffitsient quyidagi ifoda bilan aniqlanadi:      2 2 3 Mg Ca HCO Кс . Agar Ks < 1,25 sharti bajarilsa, suv sug‘orish uchun xavfsiz deb, Ks = 1,25 - 2,50 oralig‘ida bo‘lsa, sug‘orish uchun yaroqli deb, Ks > 2,50 sharti bajarilganda esa, sug‘orish uchun yaroqsiz deb qabul qilinadi. Ishni bajarish uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlar Berilgan: Sirdaryoning Qizilqishloq gidrologik postida 1986 yil vegetatsiya davrida suvning kimyoviy tarkibi bo‘yicha kuzatilgan ma’lumotlar jadvali (5.1- jadval). 5.1-jadval Sirdaryo daryosi Qizilqishloq gidrologik postida 1986 yil uchun vegetatsiya davridagi suvning kimyoviy tarkibi (mg-ekv/l). Oy  3 HCO  2 4 SO  Cl  2 Ca  2 Mg  Na  K U  4 2,57 13,7 3,41 6,05 6,37 7,43 0,20 39,73 5 2,21 9,77 2,74 4,66 4,93 3,92 0,20 28,43 6 1,75 8,88 0,29 2,41 3,97 3,26 0,05 20,61 7 2,61 8,75 1,74 3,94 4,05 3,48 0,02 24,59 8 1,72 9,58 0,01 2,65 3,58 6,00 0,02 23,56 9 1,75 12,1 3,36 4,98 4,14 5,52 0,07 31,92 Ishni bajarish maqsadida quyilgan vazifalar: 1. I.N.Antipov-Karataev va G.M.Kaderlar ifodasi bo‘yicha suvning sug‘orish ishlariga yaroqliligi baholansin; 2. SAR ifodasi yordamida suvning sifati irrigatsiya maqsadlari uchun baholansin; 3. Suvning sug‘orish uchun yaroqliligini soda hosil qilish koeffitsienti “Ks” orqali baholansin; 4. Bajarilgan ishning tahliliy bayonnomasi tuzilsin.