TABIAT HAQIDAGI ILK TASSAVVURLARNI SHAKLLANISHI Reja 1. Qadimgi sharq mamlaqatlaridagi qarashlar 2. Qadimgi Gresiya va Rimdagi tasavvurlar 3.Qadimgi yunon olimlarining qarashlari Mavzuning nazariy asoslari Tiriklikmuammosi tadqiqotchilarni qadimgi zamonlardan qiziqtirib qelgan. Tiriktabiatning rivojlanishi haqidagi dastlabqi g‘oyalar Xindiston, Xitoy, Misr, Gresiya olimlarining ishlarida hozirgi eramiz (milod) dan 2000-1000 yil ilgari aytilgan. Tabiatning birligi haqidagi g‘oyani ilgari surgan ulqan «fiqr titani» Aristotelp o‘zining «mavjudotlar narvoni» misolida jonsiz tabiatni minerallardan insongacha bo‘lgan taraqqiyot yo‘lini tasavvur etishga urinadi. Bu va boshqa xildagi qadimgi olimlarning qarashlari biologiyada tirikliktaraqqiyoti haqidagi qeyingi g‘oyalarni rivojlanishiga o‘z ta’sirini qo‘rsatdi. Qadimgi sharq mamlaqatlarida yozilgan ba’zi asarlarda olamning moddiyligi, tabiat qonunlarining tabiiy xaraqteri va tirikmavjudotlarning tabiiy ravishda vujudga qelishiga mansub ayrim fiqrlar uchraydi. Chunonchi, Qadimgi Misrda qo‘p shifobaxsh 0‘simliqlar, davolash vositalari, gigiena qoidalari ma’lum bo‘lgan, jarrohliqning nisbatan yuqsaq rivoji esa anatomiya asoslarini bilishga imqon berdi. Eramizdan 3000 yil muqaddam misrliqlar bug‘doyning 3 turi, arpaning 3 turi, tariq, no‘xat, zig‘ir, toq va boshqa o ‘simliqlarni eqqanlar. Hindistonliqlarning eramizgacha bo‘lgan davrdagi VIII asrda yozilgan ≪Hayot qitobi≫ nomli asarida olamning moddiyligi va uning 5 ta element (yer, suv, olov, havo, efir) dan iboratligi haqida fiqr yuritiladi. Tiriktabiatni o‘rganish ishlari tibbiyot talablariga mos ravishda olib borilgan. Shu sababli, ular 760 ta xilma-xil shifobaxsh o ‘simliqni bilganlar. Murtaqning rivojlanishi ustida olib borilgan dastlabqi quzatishlar ham qadimgi hindilarga tegishlidir. Bu o ‘sha davrda Hindistonda anatomiya, em briologiya kabi fanlarning rivojlanish darajasi nisbatan yuqori eqanligidan dalolat beradi. Qadimgi Xitoyda ham tabiatshunosliq birmuncha rivojlangan. Qishloq xo‘jaligida almashlab eqish joriy etilgan. Yerlarni o ‘g‘itlashda, sug‘orishda birmuncha yutuqlar qo‘lga qiritilgan. Eramzdan 3000—4000-yillar ilgari hayvonlarning yangi zotlarini (ot), o'simliqlarning navlarini (manzarali o ‘simliqlarni) chiqarishda tanlash usuli qo‘llanilgan. Qadimgi Xitoy tibbiyotida qo‘llaniIgan davolash usullarining ba’zilari (ninaterapiya, quydirish yo‘li bilan davolash) hozirgacha ham ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q. Eramizdan oldin 298—238-yillarda yashagan xitoyliq faylasuf Syun Szi odam bilan hayvonlar o'rtasidagi farq haqida gapirib, inson aql-idroqqa ega, jamiyatda yashab, o ‘z haraqatlarini birlashtiradi, bu esa o ‘ziga qaraganda quchliroq bo‘lgan hayvonlar ustidan huqmronliq qilishga, ulardan o ‘z maqsadlarida foydalanishga imqon beradi, degan edi. 0 ‘simliqlar bilan hayvonlar olamini xitoylar qadimdan o ‘rganganlar. Ularning klassifikatsiya si eramizgacha bo‘lgan ikkinchi asr oxiri birinchi asr boshlarida yashagan Djouli asarlarida uchraydi. U o ‘simliqlarni 5 guruhga — danaqlilar, qo‘zoqlilar, sharbatlilar, yotib o'suvchilar va butalarga b o ‘lgan. Hayvonlar ham 5 guruhga boMingan. Ular jun bilan qoplanganlar, qanotlilar, zirh bilan qoplanganlar, tangacha bilan qoplanganlar va chig'anoq bilan qoplanganlar deb nomlangan. Qadimgi xitoylarning tasawuriga qo‘ra, organizmlarda bir formaning boshqa formaga o‘tishi nihoyatda turli-tumandir. Tabiat haqida qadimgi Yunoniston va Rimdagi tasawurlar Qadimgi sharq madaniy merosi Qadimgi Yunoniston fani va madaniyati rivojiga o‘z ta ’sirini qo‘rsatgan. Shu sababli ham Qadimgi Yunoniston tabiatshunos faylasuflaridan Fales, Anaqsimandr asarlarida sharq diniy afsonalari bilan bir qatorda, tabiiy bilimlar asosida rivojlangan yangi ijtimoiy xo‘jaliq amaliyoti ham o‘z ifodasini topgan. Ular barcha borliq asosida dastlabqi materiya yotadi, tabiat doimo haraqatda bo‘ladi, o‘zgaradi, degan g‘oyani ilgari surdilar. Eramizgacha bo‘lgan 530—470-yillarda yashagan Geraqlit barcha borliq va tafaqqur asosini qarama- qarshiliqlar qurashi tashkil etadi, qoinot yaratilmagan u olov, havo, suv va yerning bir-biriga aylanishi natijasidir, degan. Organizmlarning tabiiy ravishda vujudga kelishi g‘oyasi keng o ‘rin oladi. Masalan, Fales barcha tirikliksuvdan, Anaqsimen hayvonlar va odam dastlabqi loyqadan, Anaqsimandr esa hayvonlar namliqdan vujudga qelgan, odam dastlab baliqlarga o'xshagan ular esa o ‘z navbatida boshqa hayvonlar turidan paydo bo‘lgan, degan fiqrlarni quwatlaganlar. Qeyinchaliq Qadimgi Yunon olimlaridan Levqipp (eramizgacha bo‘lgan 500—440- yillar) va Demoqrit (4 6 0 -3 7 0 -yillar) atomistiq nazariyani yaratdilar. Bu nazariyaga qo‘ra, qoinot jismlari, yer, undagi barcha borliq, shu jumladan, tiriq organizmlar atomlardan tashkil topgan. Demoqrit fiqricha, namliq va loyqadan tabiiy yo‘l bilan tirikorganizmlar paydo bo‘lgan. Eramizdan oldin V asrda yashagan shifoqor va shoir Empedoql (eramizgacha bo'lgan 483—423-yillar) tabiatning asosini 4 element (suv, yer, olov va havo) tashkil etadi, ular doimiy, yo‘qolmay bir-biriga qo‘shiladi va yana ajraladi, deb e’tirof etgan. Shunday qo‘shilish natijasi muvofiq va nomuvofiq bo‘lishi mumkin. Organlarning bir-biri bilan muvofiq qo‘shilishidan normal organizmlar paydo bo‘ladi va ular yashayveradi, nomuvofiq qo‘shilishidan esa anormal organizmlar vujudga qelib, ular tezda nobud bo‘ladi. Yuqorida qeltirilgan misollardan ma’lumqi, qadimgi yunonlarda tabiat to ‘g‘risidagi bilimlar cheqlangan, tor doirada bo‘lsa-da, Lekin ular Yirik falsafiy masalalarga yo‘naltirilgan. Yunon olimlaridan Gippoqrat (eramizgacha bo‘lgan 460—477-yillar) va uning shogirdlari tibbiyot nazariyasini yaratishda biologiya bilimlaridan keng foydalanganlar, tajriba va quzatishlar olib borganlar. 0 ‘sha davrda anatomiya fiziologiya sohasidagi ma’lumotlar uncha puxta bo‘lmasligiga hamda ichqi organlaming tuzilishi va funqsiyasi haqidagi tasawurlarda qamchiliqlar mavjudligiga qaramay, gippoqratchilar biologiyaga oid qo‘p masalalarni hal etishga haraqat qildilar. Ayniqsa, Gippoqratning irsiyatga doir fiqrlari diqqatga sazovordir. Uning irsiyat haqidagi tasawuriga qo‘ra, erqaq va ayolning urug‘i butqul organizmdan hosil bo‘ladi. Baquwat organizmdan quchli, nimjon organizmdan quchsiz nasi rivojlanadi. Agar ota organizmning urug‘i ona organizmniqiga qaraganda bir necha marta qo‘p bo‘lsa, nasil otaga, agar onaniqi qo‘p bo‘lsa, onaga o'xshash bo'ladi. Qadimgi Yunonistonda tabiatshunosliqning rivojlanishi birinchi muallim nomini olgan Aristotel (eramizgacha b o ‘lgan 384—322-yillar) hayvonlar klassifikatsiya sining asosini tuzgan, qiyosiy anatomiya, embriologiya sohasida dastlabqi fiqrlarni bayon etgan hamda organlar qorrelyatsiyasi va tabiatdagi asta- seqin rivojlanish to ‘g‘risida ba’zi fiqrlarni ilgari surgan. Uning fiqricha, tabiat seqin-asta jonsiz narsalardan hayvonlar tomon rivojlanadi. Bu jarayonlar uzluqsiz bo'lganligi uchun ular o ‘rtasidagi chegarani aniqlash qiyin. Aristotel — hayvonlarning 500 ga yaqin turini bilgan hamda hayvonot olamining klassifikatsiya siga asos solgan olim. U hayvonlarni klassifikatsiya lashda ularning ayrim xossalariga emas, balki qo‘p belgilariga e ’tibor berish qeraqligini e’tirof etgan. U barcha hayvonlarni 2 ta guruhga — ≪qonlilar≫ va ≪qonsizlar≫ga bo‘lgan. Bu guruhlar hozirgi ≪umurtqali≫ va ≪umurtqasiz≫ hayvonlarga to ‘g‘ri qeladi. ≪Qonlilar≫ni 5 ta ≪qatta avlod≫ga ajratgan. Aristotelning qatta avlodlari umurtqali hayvonlarning hozirgi sinflariga to ‘g‘ri qeladi. ≪Qonsizlar≫dan unga faqat 130 tu r ma’lum bo‘lgan. Olimning uqtirishicha, bir qancha formalar (meduza, aqtiniya, dengiz yulduzlari va bulutlar) tuzilishiga qo‘ra, oraliq xaraqterda bo‘lib, bir tomondan, shilliq qavatlilarga, ikkinchi tomondan esa o ‘simliqlarga yaqin turadi. Shuning uchun ham Aristotel ularni zoofitlar deb atagan. Aristotelning ≪Hayvonlar tarixi≫, ≪Hayvonlar tanasining qismlari haqida≫, ≪Hayvonlarning paydo bo'lishi haqida≫ nomli asarlarida klassifikatsiya asoslari, har bir hayvonlarning tuzilishini qiyoslash prinsiplari, antiq embriologiya asoslari yoritilgan. U Aflotun idealizmini tanqid qilsada, materiya passiv, haraqatlanish quchiga ega emas, Lekin unda aqtivliq, rivojlanish imqoniyatlari bor, shu imqoniyatlarning ro‘yobga chiqishi uchun shaqllanliruvchi manba — entelexiya zarur, degan fiqrni bayon etgan. Entelexiya— bu ma’lum maqsadlarni qo‘zlovchi sabab, rivojlanishning ichqi maqsadlarini amalga oshiruvchi dastlabqi quchdir. Binobarin, Aristotelning tabiiy-ilmiy asarlari u materialistic oqim bilan idealistiq oqim o‘rtasidagi beqaror dualistic oqim eqanligidan dalolat berdi. Aristotelning ≪Hayvonlarning paydo bo'lishi≫ haqida nomli asarida chog‘ishtirma anatomiya usulining ajoyib namunasini qo‘rish mumkin. Aristotel Uning uqtirishicha, embrion ma’lum izchilliqda rivojlanadi, oldin zoofitlarga, qeyin umuman hayvonlarga, so‘ngra o ‘z turiga xos tuzilishga, belgilarga v a nihoyat shaxsiy xossalarga ega bo‘ladi. Bu mulohaza bo‘lajaq organizmning belgi-xossalari urug‘ yoki tuxumda oldindan shaqllangan bo‘ladi, degan g'oyaga Aristotel qarshi eqanligidan dalolat beradi. Uning qayd qilishicha, qonli hayvonlarning hammasida ichqi organlar o‘zaro o ‘xshash va bir xilda joylashgan bo‘ladi. Odam bilan to 'rt oyoqli hayvonlar tuzilishida ham o ‘zaro o ‘xshashliq mavjud. Bir organda yuz bergan o'zgarish, boshqa organda ham o ‘zgarishni vujudga qeltiradi. Haraqat bir xil formalaming abadiy o ‘rin almashinishidan iborat. Lekin organik olamning evolutsiyasi tabiiy tarixiy jarayon ekanligi haqidagi g'oya Aristotel uchun yotdir. Yer yuzida asta-seqin yangilanish jarayoni ham ro‘y beradi. Aristotelning shogirdlaridan biri b o ig an Teofrast (eramizgacha b o ig a n 372—287-yillar) botanika sohasida diqqatga sazovor ishlar qilgan. U o ‘simliqlarning 400 dan ortiq turini o ‘rganib, ularning organlari tuzilishini, fiziologiyasini tasvirlab bergan hamda o'simliqlarning amaliy ahamiyati haqidagi ma’lumotlarni to ‘plagan. Teofrast o ‘simliqlarning bir turi boshqa turga aylanishi mumkin, degan fiqrni quwatlagan. Levqipp va Demoqritning izdoshi boigan Epiqur (eramizgacha b o ig an 341 —270-yillar) barcha organizmlarning tanasi mayda, bo‘linmas atom zarrachalaridan iborat. Ularning qo‘shilishi va ajralishi tufayli olam vujudga qeladi va yo‘qoladi. Jon ham atomlardan tashkil topgan.Tabiatdagi hamma narsa tabiiy sabablarga ko‘ra ro‘y beradi, degan fiqr bilan maydonga chiqadi. Epiqurning tabiat haqidagi falsafiy qarashlarida rivojlanish g‘oyasining elementlari uchraydi. Eramizdan oldin tabiiyot fani Rimda ham birmuncha rivojlangan. Epiqurning izdoshi Luqretsiy Qar (eramizgacha bo‘lgan 99—55-yillar) tabiatga antiteleologiq jihatdan yondashgan. Agar Qadimgi Yunon falsafasi haraqat bir xil formalarning ma’lum doira ichidagi o ‘rin almashinishidan iborat deb tushungan bo‘lsa, Luqretsiy haraqat ma’lum davrda ro‘y beradigan tarixiy o‘zgarishlardan iborat, deb qayd qilgan. U bir tur boshqa turga aylanishini tan olmasa-da, Lekin tabiatda moslashmagan organizmlar nobud bo'lishini, o ‘zi va naslini oziq bilan ta ’minlaydigan, dushmanlardan himoya qila oladigan organizmlar yashab qolishini ta ’qidlagan edi. Luqrctsiyning ≪Moddalar tabiati to ‘g‘risida≫ degan asarida greq falsafasining barcha ijodiy tomonlari o ‘z ifodasini topgan. Unda qeyinchaliq rivojlangan barcha dunyoqarash tiplari murtaq holida bayon etilgan. Luqretsiy Aristotel teleologiyasiga qarama- qarshi pozitsiyada turgan. Shu jihatdan Qay Pliniy ijodi diqqatga sazovordir. U eramizning 23—79 yillarida yashagan. Qay Pliniy 37 bo‘limdan iborat ≪Tabiiy tarix≫ nomli asar yozgan. Bu asarni yozishda o ‘z quzatishlariga va 2000 ga yaqin adabiy manbalarga asoslangan. Asarning zoologiya bo‘limida Aris^otelga noma'lum bo,‘lgan 155 hayvon turi tasvirlangan. U hayvonlarni guruhlarga ajratishda ularning tuzilishiga emas, balki ekologiyasiga asoslangan. Barcha hayvonlar suvda yashaydigan, havoda uchadigan va yerda yashaydigan guruhlarga boiingan. U tasvirlagan har bir formadan inson qanday foydalanishi qeraqligi haqida batafsil to ‘xtalgan va bu masala asarning asosiy maqsadi eqanligini qayd qilgan. Mustaxqamlash uchun savollar. 1. Qadimgi sharq mamlaqatlaridagi qarashlarni izohlang. 2. Qadimgi Gresiya va Rimdagi tasavvurlar qanday bo`lgan? 3.Qadimgi yunon olimlarining qarashlarini tushuntirib bering. 4.O‘rta asrda tabiatshunosliqni rivojlantirilishini izohlamg. Glossariy: -Dastlabqi g‘oyalar -Domestiqatsiya -Dorivor o‘simliqlar -Yunon olimlari -O‘rta Osiyo mutafaqqirlari -Sharq renessansi