TABIIY FANLAR TIZIMINING SHAKLLANISHI VA RIVOJLANISH TARIXI MAVZUSIDA TAYYORLAGAN KURS ISHI REJA I.KIRISH II. ASOSIY QISM: 1. Tabiiy fanlar tizimining shakllanish tarixi 2. Tabiiy fanlar tizimining rivojlanishi va yuzaga kelishi 3. Tabiatshunoslik fanining taraqqiyotida Markaziy Osiyo mutafakkir olimlarining xizmatlari III. XULOSA. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR . KIRISH Mavzuning dolzarbligi : Tabiiy fanlarning zamonaviy konsepsiyasi fani hozirgi kunga kelib asosiy xalqaro sintetik fanlarning biriga aylandi. Chunki tabiat qonuniyatlarni bilish genetika, evolyusion ta’limot, matematika, fizika, kimyo, o’simlik va hayvonot olami sistematikasi, antropologiya, geologiya, geofizika singari fanlar oldiga qo’yilgan muammolar tirik va o’lik tabiatni o’zaro munosabati masalalarini yechishda muhim ahamiyat kasb etadi. Tabiat bilan inson o’rtasidagi munosabat eng og’ir, yechimi mushkul muammo. Inson faoliyati ta’sirida qurg’oqchilikning kuchaya borayotganligi, cho’llanish, suv zahiralari kamayib, tabiiy muhitni ifloslanishi kuchayib, suv, havo va ayniqsa oziq-ovqatning tansiqligi, yer yuzi aholisini to’rtdan bir bo’lagida ocharchilik mavjudligi va uni oldini olish hozirgi zamonning dolzarb muammolaridan ekanligi ko’pchilikka ma’lum. Mazkur fan hozirgi zamon taraqqiyotining eng yuqori pog’onasiga ko’tarilgan biologiya, fizika, ximiya, geologiya, biofizika singari fanlar va miqdoriy analiz uslublaridan foydalanib, ilmiy texnik taraqqiyotning barcha sohalarini o’z manfaatlarini amalga oshirish uchun safarbar qildi va uning oldingi qatoriga o’tishga erishdi. Tabiat qonunlarini har tomonlama o’rganishni hayotni o’zi taqozo qilayotir. Tirik materiya integrasiyasining eng yuksak darajasini o’rganish jarayonida tabiiy fanlar konsepsiyasi uni bir butun yaxlit holda ko’radi va biologlar, ekologlar, mikrobiologiya, genetika va neodarvin nazariyasini uning haqiqiy tabiiy holatida, evolyusion jarayon doirasida ko’radilar. Bu fanning kelgusi rivoji uning kelgusida quyidagi muhim, global vazifalarni yechishi lozimligida ko’radi: 1. Yer qurrasida sodir bo’layotgan demografik muammolar, aholini son jihatidan ko’payishidagi sifat o’zgarish va ularni jamiyat strukturasi tuzilishi bilan bog’liqligi. 2. Yadro energiyasini energetik zahira sifatida halq xo’jaligida qo’llash muammosi va ayniqsa idora qilish imkoni bo’lgan termoyadro sistemasini bunyodga keltirish. 3. Tabiat zahiralarini yopiq zanjir sikllari va ayniqsa agrotexnikaning zanjir sikllarini yaratish. 4. Tabiiy muhitning beqiyos darajada ifloslanayotganligi tufayli yer qurrasining issiqlik balansini o’rganish muammolari. 5. Yer qurrasida sodir bo’lishi kutilayotgan falokat (inson naslini buzilayotganligi)ni oldini olish va hokazo. Bu muammolarni yechish uchun yuksak intellektual kuchlar va juda katta mablag’ talab qilinadi. Buning uchun ilmiy tadqiqot ishlari halqaro masshtabda olib borilishi lozim bo’ladi. Mazkur fanning asl maqsadi tabiatshunoslik ilmi, uning predmeti, maqsadi, vazifasi o’qitish uslublari, tabiat va tabiiy muhitda mavjud tirik Tirik mavjudotlarining o’zaro uyg’unlik qonuniyatlari, koinotning planetar shaklda ko’rinishi, quyosh, oy va yer sayyorasi, ularning umumiy tavsifi; yer qurrasining fizikaviy, kimyoviy tuzilishi, unda sodir bo’lgan va bo’layotgan global o’zgarishlar; yerda hayotning paydo bo’lishi; yer qurrasi tirik va o’lik qismini o’zaro uyg’unligi; modda va energiya almashinuvi qonuni; ularning tuzilishidagi uyg’unlik, unda sodir bo’ladigan fiziologik jarayon, moslanish (adaptasiya) va o’zgaruvchanlik; yer qurrasi tirik mavjudotlari, ularning o’zaro munosabati va bir butunligi (o’simliklar, hayvonot olami va mikroorganizmlarning o’zaro uyg’unligi); O’simliklar va hayvonot olamining eng sodda turlaridan tortib, eng yuksak taraqqiy etgan turlariga qadar tuzilishidagi umumiylik qonuniyatlari; viruslar, bakteriyalar, suvo’tlari va quruqlikda tarqalgan o’simliklar va hayvonot olami; hozirgi zamon antropologiya, paleantologiya, biorganik ximiya, molekulyar biologiya, biosfera haqidagi ta’limot; insonning tarixiy taraqqiyoti jarayonida tabiat va jamiyatning o’zaro almashinuvida sodir bo’lgan va bo’layotgan o’zgarishlar; antropogen ta’sir tufayli sodir bo’layotgan global o’zgarishlar va hokazolarni o’zida mujassamlantiradi. Kurs ishining predmeti: Boshlangʻich sinflarda tabiiy fanlar tizimining shakllanishi va rivojlanishi tizimini oʻrganish. Kurs ishining obyekti: Boshlangʻich sinflarda tabiiy fanlar tizimining shakllanishi va rivojlanishining bosqichlari. Kurs ishining maqsadi: kurs ishini yozishdan asosiy ustuvorlik qiladigan maqsadlardan biri, tabiiy fanlar tizimining shakllanishi va rivojlanishi tarixini oʻrganish va oʻquvchilarga uning kelib chiqish tarixini oʻrgatish.talabalarga tabiatshunoslikning nazariy asoslarini, tabiatshunoslikning asosiy tushunchalari va kategoriyalarini, tabiatshunoslik qonuniyatylari va tamoyillarini o`rgatish hamda ularni amaliyotda tatbiq etish ko`nikmasini hosil qilishdan iborat. 1. Tabiiy fanlar tizimining shakllanish tarixi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 12.08.2020 yildagi 4805-son “Biologiya yo‘nalishlarida uzluksiz ta’lim sifatini va ilm-fan natijadorligini oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi qaroriga muvofiq maktablarda tabiiy fanlarga yoʻnaltirilgan variativ oʻquv rejalari joriy etilishi belgilandi. Yaʼni maktablarda asosiy oʻquv rejasidan tashqari, kimyo va biologiyaga qiziqqan yigit-qizlar bitta sinfga jamlanib, ularga ushbu fanlarni koʻproq oʻqitishga maktablarga imkoniyat berildi. Ikkinchisi, maktablarda kimyo-biologiya fanlarini oʻqitish dasturi koʻrib chiqildi. Lekin birinchi bosqichdagi eng asosiy ish bu — birinchi va oltinchi sinflarda tabiiy fanlarni oʻqitishning yoʻlga qoʻyilganidir. Tabiiy fanlar yagona bir jamlanmaga olinadi, yagona science yoki “tabiiy fan” degan fan doirasida umumlashtiriladi, mantiqiy ketma-ketlik taʼminlanadi. Tabiiy fanlar 6-sinfgacha yagona, yaʼni bitta fan doirasida oʻqitiladi. 7 sinfdan keyin esa biologiya, kimyo, fizika, geografiya fanlari alohida ajratilib oʻqitiladi. Qarorda koʻzda tutilgan ikki asosiy jihatdan biri — maktablarda tabiiy fanlarga yoʻnaltirilgan variativ oʻquv rejalari joriy etilishi belgilandi. Yangi fan oʻquvchilarni kichik yoshidan tabiiy fanlarni oʻqishga ragʻbatlantirish, ularda olam haqida yaxlit tasavvur paydo qilishga yordam beradi. Buning bilan bola fizika-kimyo qiyin emas, qiziq fan ekanini anglaydi va uni oʻrganishga oʻzida ragʻbat sezadi. SCIENCE fani (tabiiy fanlar) qaysidir fandan voz kechish yoki qaysidir fanning oʻrniga joriy etilayotgani yoʻq. Aksincha, taʼlim sifatini oshirish uchun mavjud fanlarning integratsion tarzda oʻqitilishini taʼminlaydi. Masalan, hashoratlar haqida oʻrganish jarayonida bola hayvonot olamida bu sinfni qiziq bir usulda tasavvur qilib oʻrganadiki bunda mavzuni o’zlashtirmaslikni iloji yo’q. SCIENCE fani 1-2-sinfda “Atrofimizdagi olam”, 3-4 sinfda “Tabiatshunoslik”, yuqori sinflarda esa 4ta alohida fan, geografiya, biologiya, fizika (6-sinfdan boshlab), kimyo (7 sinfdan boshlab) fanlarini oʻzida birlashtiradi. Tabiiy fanlarning o’rni bugungi ilm-fanning yuragi desak mubolag’a bo’lmaydi. Chunki tabiat qonuniyatlarni bilish genetika, evolyusion ta’limot, matematika, fizika, kimyo, o’simlik va hayvonot olami sistematikasi, antropologiya, geologiya, geofizika singari fanlar oldiga qo’yilgan muammolar tirik va o’lik tabiatni o’zaro munosabati masalalarini yechishda muhim ahamiyat kasb etadi. Tabiat bilan inson o’rtasidagi munosabat eng og’ir, yechimi mushkul muammo. Inson faoliyati ta’sirida qurg’oqchilikning kuchaya borayotganligi, cho’llanish, suv zahiralari kamayib, tabiiy muhitni ifloslanishi kuchayib, suv, havo va ayniqsa oziq-ovqatning tansiqligi, yer yuzi aholisini to’rtdan bir bo’lagida ocharchilik mavjudligi va uni oldini olish hozirgi zamonning dolzarb muammolaridan ekanligi ko’pchilikka ma’lum. Mazkur fan hozirgi zamon taraqqiyotining eng yuqori pog’onasiga ko’tarilgan biologiya, fizika, ximiya, geologiya, biofizika singari fanlar va miqdoriy analiz uslublaridan foydalanib, ilmiy texnik taraqqiyotning barcha sohalarini o’z Manfaatlarini amalga oshirish uchun safarbar qildi va uning oldingi qatoriga o’tishga erishdi. Bu fanning kelgusi rivoji uning kelgusida quyidagi muhim, global vazifalarni yechishi lozimligida ko’radi: 1. Yer kurrasida sodir bo’layotgan demografik muammolar, aholini son jihatidan ko’payishidagi sifat o’zgarish va ularni jamiyat strukturasi tuzilishi bilan bog’liqligi. 2. Yadro energiyasini energetik zahira sifatida xalq xo’jaligida qo’llash muammosi va ayniqsa idora qilish imkoni bo’lgan Termoyadro sistemasini bunyodga keltirish. 3. Tabiat zahiralarini yopiq zanjir sikllari va ayniqsa agrotexnikaning zanjir sikllarini yaratish. 4. Tabiiy muhitning beqiyos darajada ifloslanayotganligi tufayli yer kurrasining issiqlik balansini o’rganish muammolari. 5. Yer kurrasida sodir bo’lishi kutilayotgan falokat (inson naslini buzilayotganligi)ni oldini olish va hokazo. Bu muammolarni yechish uchun yuksak intellektual kuchlar va juda katta mablag’ talab qilinadi. Buning uchun ilmiy tadqiqot ishlari halqaro masshtabda olib borilishi lozim bo’ladi. Mazkur fanning asl maqsadi tabiatshunoslik ilmi, uning predmeti, maqsadi, vazifasi o’qitish uslublari, tabiat va tabiiy muhitda mavjud tirik mavjudotlarining o’zaro uyg’unlik qonuniyatlari, koinotning planetar shaklda ko’rinishi, quyosh, oy va Yer sayyorasi, ularning umumiy tavsifi; yer kurrasining fizikaviy, kimyoviy tuzilishi, unda sodir bo’lgan va bo’layotgan global o’zgarishlar; yerda hayotning paydo bo’lishi; yer kurrasi tirik va o’lik qismini o’zaro uyg’unligi; modda va energiya almashinuvi qonuni; ularning tuzilishidagi uyg’unlik, unda sodir bo’ladigan fiziologik jarayon, moslanish (adaptasiya) va o’zgaruvchanlik; yer kurrasi tirik mavjudotlari, ularning o’zaro munosabati va bir butunligi (o’simliklar, hayvonot olami va mikroorganizmlarning o’zaro uyg’unligi); O’simliklar va hayvonot Olamining eng sodda turlaridan tortib, eng yuksak taraqqiy etgan turlariga qadar tuzilishidagi umumiylik qonuniyatlari; viruslar, bakteriyalar, suvo’tlari va quruqlikda tarqalgan o’simliklar va hayvonot olami; hozirgi zamon antropologiya, paleantologiya, biorganik ximiya, molekulyar biologiya, biosfera haqidagi ta’limot; insonning tarixiy taraqqiyoti jarayonida tabiat va jamiyatning o’zaro almashinuvida sodir bo’lgan va bo’layotgan o’zgarishlar; antropogen ta’sir tufayli sodir bo’layotgan global o’zgarishlar va hokazolarni o’zida mujassamlantiradi. Tabiiy fanlarning zamonaviy kosepsiyasi fani o’z xususiyatiga ko’ra kompleks bilimlar majmuidan iborat. U organizmlarning tuzilishi, o’sish va rivojlanish qonuniyatlari, ularning ekologiyasi, genetika, biofizika, ximiya, evolyusion taraqqiyot tarixi mikrobiologiya va immunologiya fanlarini o’zida mujassamlantiradi. Yer kurrasining o’lik qismi haqidagi fanlar tuproqshunoslik, gidrologiya, geologiya, gidrosfera uning tirik qismi haqidagi ma’lumotlarga tayangan va u bilan uzviy bog’liq holda ish ko’radi. Evolyusion ta’limot tarixi esa chog’ishtirma morfologiya, paleontologiya va barcha tirik mavjudotlarning tuzilishi, tarqalishi va rivoj topishi haqidagi fanlarga tayangan holda ish ko’radi.Insonlar qadim zamondan tabiatga, undagi hodisalarga qiziqish bilan qarashgan. Tarixiy manablarning guvohlik berishicha ibtidoiy jamoa davrida ham ular oddiy tabiiy hodisalarni yaxshi anglashgan (1-rasm). 2000 yillik rivojlanish tarixiga ega bo’lgan bu fan elementlari qadimiy Misr, Xitoy, Movarounnahr, Hindiston singari mamlakatlarda vujudga kelgan bo’lsada, u o’z xususiyatiga ko’ra keskin qarama-qarshiliklarga uchragan va uning taraqqiy topishi uchun bir butun mifologik sistemalarni parchalanishiga sabab bo’lgan. Tabiiy fanlarning o’rni bugungi ilm-fanning yuragi desak mubolag’a bo’lmaydi. Chunki tabiat qonuniyatlarni bilish genetika, evolyusion ta’limot, matematika, fizika, kimyo, o’simlik va hayvonot olami sistematikasi, antropologiya, geologiya, geofizika singari fanlar oldiga qo’yilgan muammolar tirik va o’lik tabiatni o’zaro munosabati masalalarini yechishda muhim ahamiyat kasb etadi. Tabiat bilan inson o’rtasidagi munosabat eng og’ir, yechimi mushkul muammo. Inson faoliyati ta’sirida qurg’oqchilikning kuchaya borayotganligi, cho’llanish, suv zahiralari kamayib, tabiiy muhitni ifloslanishi kuchayib, suv, havo va ayniqsa oziq-ovqatning tansiqligi, yer yuzi aholisini to’rtdan bir bo’lagida ocharchil ik mavjudligi va uni oldini olish hozirgi zamonning dolzarb muammolaridan ekanligi ko’pchilikka ma’lum. Mazkur fan hozirgi zamon taraqqiyotining eng yuqori pog’onasiga ko’tarilgan biologiya, fizika, ximiya, geologiya, biofizika singari fanlar va miqdoriy analiz uslublaridan foydalanib, ilmiy texnik taraqqiyotning barcha sohalarini o’z manfaatlarini amalga oshirish uchun safarbar qildi va uning oldingi qatoriga o’tishga erishdi. Bu fanning kelgusi rivoji uning kelgusida quyidagi muhim, global vazifalarni yechishi lozimligida ko’radi: 1. Yer kurrasida sodir bo’layotgan demografik muammolar, aholini son jihatidan ko’payishidagi sifat o’zgarish va ularni jamiyat strukturasi tuzilishi bilan bog’liqligi. 2. Yadro energiyasini energetik zahira sifatida halq xo’jaligida qo’llash muammosi va ayniqsa idora qilish imkoni bo’lgan termoyadro sistemasini bunyodga keltirish. 3. Tabiat zahiralarini yopiq zanjir sikllari va ayniqsa agrotexnikaning zanjir sikllarini yaratish. 4. Tabiiy muhitning beqiyos darajada ifloslanayotganligi tufayli yer kurrasining issiqlik balansini o’rganish muammolari. 5. Yer kurrasida sodir bo’lishi kutilayotgan falokat (inson naslini buzilayotganligi)ni oldini olish va hokazo. Bu muammolarni yechish uchun yuksak intellektual kuchlar va juda katta mablag’ talab qilinadi. Buning uchun ilmiy tadqiqot ishlari halqaro masshtabda olib borilishi lozim bo’ladi. Mazkur fanning asl maqsadi tabiatshunoslik ilmi, uning predmeti, maqsadi, vazifasi o’qitish uslublari, tabiat va tabiiy muhitda mavjud tirik mavjudotlarining o’zaro uyg’unlik qonuniyatlari, koinotning planetar shaklda ko’rinishi, quyosh, oy va yer sayyorasi, ularning umumiy tavsifi; yer kurrasining fizikaviy, kimyoviy tuzilishi, unda sodir bo’lgan va bo’layotgan global o’zgarishlar; yerda hayotning paydo bo’lishi; yer kurrasi tirik va o’lik qismini o’zaro uyg’unligi; modda va energiya almashinuvi qonuni; ularning tuzilishidagi uyg’unlik, unda sodir bo’ladigan fiziologik jarayon, moslanish (adaptasiya) va o’zgaruvchanlik; yer kurrasi tirik mavjudotlari, ularning o’zaro munosabati va bir butunligi (o’simliklar, hayvonot olami va mikroorganizmlarning o’zaro uyg’unligi); O’simliklar va hayvonot olamining eng sodda turlaridan tortib, eng yuksak taraqqiy etgan turlariga qadar tuzilishidagi umumiylik qonuniyatlari; viruslar, bakteriyalar, suvo’tlari va quruqlikda tarqalgan o’simliklar va hayvonot olami; hozirgi zamon antropologiya, paleantologiya, biorganik ximiya, molekulyar biologiya, biosfera haqidagi ta’limot; insonning tarixiy taraqqiyoti jarayonida tabiat va jamiyatning o’zaro almashinuvida sodir bo’lgan va bo’layotgan o’zgarishlar; antropogen ta’sir tufayli sodir bo’layotgan global o’zgarishlar va hokazolarni o’zida mujassamlantiradi. Tabiiy fanlarning zamonaviy konsepsiyasi fani o’z xususiyatiga ko’ra kompleks bilimlar majmuidan iborat. U organizmlarning tuzilishi, o’sish va rivojlanish qonuniyatlari, ularning ekologiyasi, genetika, biofizika, ximiya, evolyusion taraqqiyot tarixi mikrobiologiya va immunologiya fanlarini o’zida mujassamlantiradi. Yer kurrasining o’lik qismi haqidagi fanlar tuproqshunoslik, gidrologiya, geologiya, gidrosfera uning tirik qismi haqidagi ma’lumotlarga tayangan va u bilan uzviy bog’liq holda ish ko’radi. Evolyusion ta’limot tarixi esa chog’ishtirma morfologiya, paleontologiya va barcha tirik mavjudotlarning tuzilishi, tarqalishi va rivoj topishi haqidagi fanlarga tayangan holda ish ko’radi. Insonlar qadim zamondan tabiatga, undagi hodisalarga qiziqish bilan qarashgan. Tarixiy manablarning guvohlik berishicha ibtidoiy jamoa davrida ham ular oddiy tabiiy hodisalarni yaxshi anglashgan (1-rasm). 2000 yillik rivojlanish tarixiga ega bo’lgan bu fan elementlari qadimiy Misr, Xitoy, Movarounnahr, Hindiston singari mamlakatlarda vujudga kelgan bo’lsada, u o’z xususiyatiga ko’ra keskin qarama-qarshiliklarga uchragan va uning taraqqiy topishi uchun bir butun mifologik sistemalarni parchalanishiga sabab bo’lgan. Tabiiy fanlarning zamonaviy konsepsiyasi” kursi talabalarda haqiqiy ilmiy dunyoqarashni shakllantiradi, jonli va jonsiz tabiatni tushuntirishda, fundamental qonunlar asosida mikro – makroolamdan to megaolamgacha mulohazalar yuritiladi. Bu kurs awalam bor bir necha fanlar sohasida: fizika, biologiya, kimyo, astronomiya, ekologiya va boshqa tabiiy fanlardagi asosiy ta’limotlar, m a’lumotlar, konsepsiyalar haqida talabalarga tushuncha beradi. Shuning bilan birga keyingi yillardagi dolzarb masalalar hamda yagona moddiy dunyo haqidagi tabiiy-ilmiy paradigmalarini ko‘rsatib beradi. Tabiatda ro‘y berayotgan hozirgi zamon fizikasidagi o’zgarishlami chuqurroq va soddaroq maksimal darajada zarur boTgan matematik ifodalarini yoritib bersa, ikkinchi tomondan hozirgi davrda fundamental fanlarning asosiy yo‘nalishlari rivojlanib borayotganligini ifodalab beradi. Tabiatshunoslik— insoniyat m a’naviy madaniyatining eng muhim va ajralmas qismidir. Uning hozirgi zamon asosiy ilmiy qoidalari, dunyoqarash va metodologik xulosalari haqida bilimga ega boTish, har qanday sohada umummadaniy tayyorgarlikka ega boigan mutaxassislami tayyorlashning zaruriy ehtiyoji sanaladi. Bilimning turli sohalarini tashkil etuvchi tabiatshunoslik, texnikaviy, ijtimoiy va gumanitar fanlar bir-biri bilan uzviy bogMiq holdagina tabiat, jamiyat va inson to‘g‘risida yaxlit bilim berishi mumkin. Falsafa ham maxsus bilimga suyanmasdan turib xususan, tabiatshunoslikka asoslanmay bu vazifani bajara olmasligi aniq. Binobarin, falsafiy dunyoqarash oʻzida tabiat to‘g‘risidagi fan yutuqlari va uning muhim qoidalarini dam ning tabiiy-ilmiy manzarasi asosida konkretlashadi. Ilmiy bilish taraqqiyotning qonuniy va zaruriy yo‘nalishi fanlar differensiatsayasida ham, integratsiyasida ham namoyon bo‘ladi. O’quvchilarning bolajak kasbiy sifatlarini shakllantirishda nazariy bilimlar bilan bir qatorda amaliyot ham muhim orin egallaydi. Tabiiy ilmiy bilimlar uzoq yillar davomida amaliy faoliyat tufayli qo’lga kiritilgan. Atrof muhitni bilishda, anglashda ilmiy tajriba, amaliy bilimlar muhim rol o’ynab kelgan va kelmoqda. Ma’lumki, tabiatshunoslik keng qamrovli moddiy dunyoni rang-barang xususiyatlari, tabiatning har xil voqea hodisalarini o rganuvchi fan bolib, ilmiy tajriba asosida shakllanadi, amaliyot esa mazkur fanning poydevori hisoblanadi. Insoniyatni tabiat qonunlari haqidagi bilimga asoslangan amaliy faoliyati bilish jarayonini, ilm-fan taraqqiyotini belgilaydi. Amaliyot – haqiqat mezonidir. Bilimlarga ehtiyoj amaliyotda tug’iladi va ularning to’g’riligi amaliyot orqali tekshiriladi hamda tasdiqlanadi. Bilim odamlar miyasida oz-ozidan paydo bolmasdan, balki muayyan ish faoliyatida shakllanadi. Amaliyot insonni tabiat bilan munosabatida asosiy omil bolib, bu oz navbatida, odamlarning o’zaro munosabnatlari tizimida, ijtimoiy ishlab chiqarishda muhim rol oynaydi Fan asosi qadimda Gretsiyada natural filosofiya formasida keng rivojlandi. Shu bois u natural filosofiya deb ham yuritiladi. Antik davrdagi fanda inson va tabiatni bir butun deb qarab, bitta qonunga bo‘ysunadi deyishgan. Keyinchalik esa u tabiiy va gumanitar fanlarga bo‘lindi. Tabiiy fanlar tabiatni, gumanitar fanlar esa jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy muammolari bilan shug‘ullanadi. Tabiatshunoslikning izchilligi, uning olg‘a rivojlanishida qaytmas (takrorlanmaydigan) tasnifga olib keladi. Har bir tarixiy bosqichda ilmiy bilish fundamental kategoriyalar va tushunchalar, metodlar, tamoyillar, ya’ni tafakkumi tushuncha bilan birlashtiradigan bilish shakllarining ma’lum yig‘indisidan foydalanadi. Masalan, kuzatish antik tafakkur uslubi uchun bilim olishning asosiy usulidir. Yangi zamon fani eksperimental va oddiy, kelgusida tadqiqotning ajralmaydigan birinchi elementlarini izlashga yo‘naltirilgan tafakkur, analitik yondashuv boshqaruviga tayanadi. Zamonaviy fan o‘rganilayotgan obyektlami yaxlit va ko‘p tomonlama qamrab olishga intilishi bilan tavsiflanadi. Tabiatshunoslikning butun tarixida differensiatsiya va integratsiyaning murakkab dialektik birikmasini qoplaydi. Ilmiy bilishda differensiatsiyalash ko‘p asrlik tarixga ega. Astronomiya va matematika birinchi fanlardandir. Qadimgi tabiat falsafasidagi “fanlarning fani” – astronomiya va matematika sanaladi. XIX asr fanining rivojlanish tendensiyasi fanni bir-biridan ajratib, ixtisoslashtirish bo‘ldi. Biroq, tabiatshunoslikning rivojlanishi bilan turli tabiiy fanlarning imkoniyatlari, usullari va metodlarini jalb etishni talab qilgan yangi murakkab ilmiy muammolar paydo bo‘ldi [4]. Olamda mavjud bo‘lgan va o‘zaro bog‘liq barcha hodisa va jarayonlar tabiatshunoslik rivojlanishining ma’lum bosqichida integratsiya tendensiyasi uchun sharoit yaratdi. Tabiatshunoslik rivoj lanishining barcha bosqichlarida tabiiy va texnikaviy yoki amaliy deb ataladigan fanlar shunchalik matematika, fizika va kimyo bilan bog‘liq Bo‘lganligi sababli ularni bir-biridan ajratish qiyin bo‘Igan, ana shu holatda integratsiya namoyon boiadi. Dastlab, tabiatshunoslikning yangi tarmoqlari predmetlik belgisiga ko‘ra shakllanadi.Zamonaviy tabiatshunoslik uchun predmetlikdan muammolik yo‘nalishiga o‘tish xosdir. Bunda ma’lum yirik nazariy yoki amaliy muammo ilgari surilishi munosabati bilan bilishning yangi sohalari paydo bo‘ladi. Shunday qilib, biofizika, biokimyo va elektrokimyo kabi birikkan fanlar vujudga keldi. Ularning vujudga kelishi tabiatshunoslik differensiatsiyasining yangi shakllarida davom etdi. Biroq, shu bilan birga, avval ajralgan fanlar integratsiyasi uchun yangi asos bo‘ldi. K o‘proq darajada tez rivojlangan yangi fanlardan biri radioastronomiyadir. Zamonaviy, mukammal tuyulgan teleskoplar cheklangan imkoniyatga ega. Radioastronomiyada kuzatish radio To‘lqinlari yordami bilan olib boriladi. Xususan, radioteleskop yordami bilan Koinotning eng katta obyekti o‘lchami 2><107 yorug‘lik yiliga teng bo‘lgan galaktika aniqlandi. Nazariy-mantiqiy qat’iylik, mukammallik, yuqori matematikalashtirish tabiiy fanlar blokining muhim xususiyati hisoblanadi. Tabiatshunoslikda eksperimentning o‘ylangan va tabiiy fizik tipi shakllandi, so‘ng ular nazariy-amaliy imkoniyatlari bilan ilmiy ishlab chiqarish darajasigacha o ‘sdi, hozirgi vaqtda esa u mashinali yoki matematikdir. Hozirgi zamon tabiatshunoslik fani oldida turgan eng murakkab va ayni paytda eng qiziqarli masala – bu hayotning vujudga kelish masalasidir. Xo‘sh, tiriklik nima va tirikmas tizimdan qanday farq qiladi? Ashyoviy, strukturaviy va funksionallik nuqtayi nazaridan bir necha fundamental farqlar bor: • Ashyoviy unsurlar sifatida solishtirilsa, tirik tabiat tarkibiga albatta yuqori darajada tartiblangan makromolekulali organik birikmalar, ya’ni biopolimerlar deb ataluvchi oqsil va nuklein kislota (DNK va RNK)lar kiradi. • Strukturaviylik bo’yicha taqqoslansa, tirikmaslardan hujayraviy tuzilishi bilan farq qiladi. • Funksionallik bo’yicha taqqoslansa, tirik tanalarda o‘zo‘zidan ko’payish qobiliyati mavjudligi ma’lum boiadi. Barqarorlik va ko’payish tirikmas tabiatga ham xos. Lekin tirik tanalarda o‘zo‘zini ko‘paytirish jarayoni bor. Ya’ni ularni nimadir ko‘paytirmaydi, balki ularning o‘zlari bu vazifani erkin bajaradilar. Bu mutlaqo yangi prinsipial holat hisoblanadi. Shuningdek, tirik tizimlarda modda almashinuvi, o‘sish va rivojlanish xususiyati, o‘zining tarkibini, bajaradigan funksiyalarini faol boshqarish va takomillashtirish qobiliyati, harakat qilish imkoniyati, ta’sirlanish muhitga moslashish xususiyatlari mavjud bo’ladi. Biroq, tirik va tirikmasni ilmiy jihatdan aniq chegara bilan ajratish mushkul ish hisoblanadi. Masalan, boshqa organizmning hujayradan tashqarida mavjud boMgan viruslari hech qanday tiriklik xususiyatiga ega emas. Ularda meros sifatida o‘tuvchi apparat bor, lekin modda almashinuvini amalga oshiruvchi – fermentlar mavjud emas. Shu sababli ular boshqa organizmdagi fermentlar tizimidan parazitlarcha foydalanib o’sishlari va ko‘payishlari mumkin. Shularni e ’tiborga olgan holda viruslami tirik yoki tirikmas deyish muammoli ko‘rinadi. Ularni oraliq tizim deb olish mumkin. XX asrning ikkinchi yarmida tibbiyot nazariyasi aholining salomatligiga erishish uchun amalda sog’lom kishining sog’lig’ini muhofaza qilishga e’tiborini qaratish lozimligi holatiga duch keldi.XX asrning 60-yillari oxirida S.M. Pavlenko (Rostov shahri) va S.F. Oleynik (Lvov shahri) «sanologiya» deb nom olgan ilmiy yo’nalishga asos soldilar. Sanologiya «organizmning kasallikka qarshi turishi to’g’risidagi umumiy ta’limot» deb ta’riflangan. Ushbu qarshi turishning negizida «sanogenez», ya’ni favqulodda qo’zg’atuvchining ta’sirida yuzaga keladigan moslashuv mexanizmlarining dinamik majmui yotadi. Sanogenezning kontsep-tsiyasi tibbiy jamoatchilik tomonidan tegishlicha baholanmagan va deyarli 20 yilga unutilgan edi.Favqulodda, ekstremal sharoitlarda ishlaydigan shaxslarning (g’avvoslar, kosmonavtlar) tibbiy ta’minoti bilan shug’ullanuvchi harbiy tibbiyot vakillari sanogenezning muammosi rivojlanishiga muhim hissa kiritganlar. Ilk bora bevosita ko’rsatkichlari bo’yicha miqdoriy baholanishiga ega bo’lgan muayyan kategoriya sifatida sog’liqni N.M. Amosov ko’rsatgan edi. O’zining «Salomatlik haqidagi fikrlar» (1978 yil) asarida u organizmning zaxira imkoniyatlari bilan belgilanishi mumkin bo’lgan «sog’liqning miqdori» degan atamani taklif qildi. Metodologik yondashuvi qanchalik to’g’riligiga qaramay, uning muayyan uslubiyotda (barcha a’zolar va tizimlarning funktsional zaxiralarini baholashda) amalga oshirilishi haqiqatdan uzoq.Zamonaviy tushunchasida insonning salomatligi to’g’risidagi fanning yaratuvchisi deb haqli ravishda Vladivostok shahrida ishlagan I.I. Brexman hisoblanadi, u ilk bora (1982 yil) amalda sog’lom bo’lgan kishilarning salomatligini saqlash va mustahkamlashning metodologik asoslarini shakllantirgan. Brexman individ sog’lig’ining sifatini va miqdorini diagnostika qilish, etiologiyasini o’rganish yo’li bilan butun sog’liqni saqlash strategiyasini o’zgartirish zarurligi haqidagi fikrga keldi. O’zi asoslab bergan yangi ilmiy yo’nalishni «valeologiya» deb nomlab (lotinchadan «valeo» – sog’lom bo’lish), u 1987 yilda ushbu muammo yuzasidan birinchi monografik asarni nashr etdi. Ushbu asar «Valeologiya – sog’liq haqidagi fanga kirish» bo’lib, unda muallif sog’liq to’g’risidagi fan yagona tibbiyot bilan cheklanmasdan, balki bir necha fanlarni jamlab, shuningdek ekologiya, biologiya, psixologiya va boshqa fanlarning asosida shakl lanishi lozim, deb ta’kidlagan. Valeologiyaning asoschisi shuningdek V.P. Kaznacheev (1977) bo’lib, uning fikricha, tibbiyot kasallikning sabablari, kasalliklarning mohiyati, ularning profilaktikasi va davolanishi haqidagi masalani qo’yadigan bo’lsa, u yoki bu dardlarga olib kelishi mumkin bo’lgan sabablarning oldini olishga qaratilgan bo’lsa, valeologiya esa sog’liq mohiyatining vazifalarini (valeologiya), salomatlik sabablari, omillari va mexanizmlarining vazifalarini qo’yadi, deb hisoblagan edi.Prof. V.P.Kulikovning ko’pchilik nashrlari shaxsiy salomatlikning turli jihatlariga bag’ishlangan. Uning tomonidan ilk bora shaxsiy salomatlikning uch o’lchovli modeli taklif etilgan.XX asrning oxirida valeologiya, ya’ni o’z ilmiy qiziqishlarining markaziga shaxsiy salomatlikni qo’ygan ilmiy yo’nalish 20 yilga to’ldi.Tibbiyotda paydo bo’lgan yo’nalishdan boshlangan valeologiya tez orada tibbiy fanlarning doirasidan chiqib ketib, jamlanma fanga aylandi va o’zining maxsus tadqiqot fanlari bo’lgan bir nechta ilmiy yo’nalishlarni shakllantirdi. Tibbiyotda bu shaxsiy salomatlikning mexanizmlari, ushbu mexanizmlarni boshqarish imkoniyatlari bo’lsa, pedagogikada – shaxs-ning o’z salomatligini qo’rish jarayoniga jalb etilishining qonuniyatlaridir. Aynan ushbu holat, ya’ni o’z tadqiqot predmetining mavjudligi tibbiy va pedagogik valeologiyaning mustaqil ilmiy fanlar sifatida ajralib chiqishiga sabab bo’ldi. Oxirgi nashrlardan biz valeologiya «norma» to’g’risidagi ta’limot shakllantirilganda, yuzaga kelganligini bilib oldik. Bunda ma’lum bo’li-shicha, I.I. Brexmanga faqat «valeologiya» atamasining o’zigina tegishli ekan. Valeologiya – bu shaxsiy salomatlikning mohiyatini, mexanizmlari va namoyon bo’lishini, uning diagnostikasi va bashoratlanishining uslublarini, shuningdek sog’liqning darajasini oshirish, individning hayoti va ijtimoiy moslashuvining sifatini yaxshilash maqsadida sog’liq mexanizmlarini optimallashtirish yo’li bilan sog’liqni tuzatish uslublarini o’rganadigan fandir.V.N.Vaynerning fikricha (2001), valeologiya predmeti insonning shaxsiy salomatligi hamda sog’lig’ining zaxiralari, shuningdek sog’lom turmush tarzidir. Tavsiyalari asosan, kasalliklarning oldini olishga qaratilgan profilaktik tibbiy fanlardan valeologiyaning eng muhim farqlaridan biri ham shunda.Yosh paytidanoq salomatlikni mustahkamlashga qaratilgan davlatimizning siyosati faqat sog’lom kishigina to’laqonli mehnat qilib, oilasiga va jamiyatga eng katta foyda berishga layoqatli ekanligi tufayli alohida ahamiyat kasb etadi. Bizning mamlakatimizda hozircha valeologiya muammolari bilan faqat O’zbekiston Davlat jismoniy tarbiya institutining ilmiy-uslubiy laboratoriyasi negizida faoliyat yuritadigan professor F.A.Kerimov rahbarlik qilayotgan Sport yutuqlarining ilmiy Markazi shug’ullanadi. Barcha taraqqiy etgan mamlakatlarda salomatlik insonning eng muhim boyligi hisoblanadi. Sog’lom inson istalgan jamiyatda katta kuchga ega yaratuvchilik vazifasini bajaradi, quvonch, intel- lektual va jismoniy qobiliyatning manbasi hisoblanadi. Shu munosabat bilan inson ehtiyoji bo’lmish salomatlikni mustahkamlash dolzarb muammo bo’lib qolmoqda. Bundan jamiyatning har bir a’zosida inson hayotida eng muhim bo’lgan salomatlikka bo’lgan munosabatni tarbiyalash masalasi paydo bo’ladi. Buning uchun sog’lom inson modelini, pedagogik nazorat tizimini va jismoniy kamolotga erishishning effektiv usul va uslublari-ni ishlab chiqish lozim. Jismoniy rivojlanish, jismoniy tayyorgarlik, jismoniy holat va funktsional tayyorgarlikning son ko’rsatkichlari yosh inson salomatligi darajasi haqida nisbatan ma’lumot beradi.Ushbu dastur oliy ta’limning ekstensiv-axborot tizimidan intensiv – fundamental tizimiga o’tishga asoslangan yangi kontseptsiyasini tadbiq etishga yo’naltirilgan. Oliy ta’lim istiqbol taraqqiyotining asosiy muammolarini hal etish yoshlarni jismonan tarbiya qilish, pedagogik sog’lomlashtirish tizimini takomillashtirishni talab etadi.Shuning uchun oliy o’quv yurtla-rida jismoniy tarbiya tizimini qayta qurish dolzarb muammolardan biri hisoblanadi, chunki tadqiqotlarimiz natijalariga ko’ra o’qish davomida talabalar salomatligi darajasi yildan-yilga pasayib bormoqda. Hozirgi vaqtga qadar oliy o’quv yurtini bitirayotgan yosh mutaxassislar ko’pincha to’liq sog’lomlashgan emas, bu esa ularning kelgusidagi ishlab chiqarish va ijtimoiy foydali faoliyatini cheklab qo’yadi, natijada rivojlanayotgan davlatga iqtisodiy va intellektual zarar etkazadi.Shu munosabat bilan pedagogikada yoshlar valeologiyasi salomatlikni saqlash va yaxshilashga, sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiya turlari, uslub va usullariga, sog’lom turmush tarzi ko’nik-malarini shakllantirishga yo’naltirilgan, sog’lomlashtirish tizi-mi sifatida ko’rib chiqiladi.Valeologiya talabalarda jismoniy tarbiyaning nazariy, amaliy va mustaqil mashg’ulotlariga ongli, barqaror va pozitiv munosabatlarni shakllantirishga yo’naltirilgan bo’lib, salomatlikni yaxshilaydi, o’quv jarayonlarining unumdorligini oshiradi, jismoniy madaniyat elementlarini shakllantiradi.Ayni paytda ushbu dastur O’zbekiston Respublikasining «Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida»gi qonuni va «Sog’lom avlod uchun» nodavlat xalqaro jamg’armasi belgilagan vazifalar bajari-lishini ta’minlaydi. «Sihat-salomatlik yili» dasturini baja-rish bo’yicha Vazirlar Mahkamasining 2005 yil 25 yanvardagi qarorida jismoniy tarbiya institutida, universitet va institut-larning jismoniy tarbiya kafedralarida «Valeologiya asoslari» fanining kiritilishi haqida so’z boradi.Jismoniy barkamollik salomatlik garovi bo’lib, u shaxsni har tomonlama rivojlantirish va yoshlarni tarbiyalashga yordam beradi. Tarbiya jarayonining bosh vazifasi – tarbiyaviy faoliyat-ning dinamizmi va barqarorligini kuchaytirish, tarbiyaning yuqori natijalarini kafolatlash. Bu esa o’quvchining individual xususi-yatlarini hisobga oluvchi pedagog shaxsiyatiga asoslanadi.Salomatlik inson hayotida, ayniqsa yoshligida, muhim ahamiyatga ega. Salomatlik darajasi insonning kasbiy etukligi va ijodiy o’sishiga sabab bo’ladi.Mutaxassislarning fikricha aholi salomatligi 20% irsiy omillariga, 20- 30% atrof muhit ta’siriga, 40-50% turmush tarziga va 10% sog’liqni saqlash xizmati faoliyatiga bog’liq ekan. Hayot tarzi salomatlikning muhim omili hisoblanadi. Shuning uchun sog’lom hayot tarziga o’rgatishning pedagogik tizimini ishlab chiqish lozim.Yoshlar hayotda o’z o’rinlarini endi topayotgan, mustaqilliklari rivojlanayotgan bir paytda sog’lom hayot tarzini shakllanti-rish muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki yoshlik paytida orttirilgan ko’nikmalar butun umrga mustahkam asos bo’ladi.Shuni ham qayd etish kerakki, salomatlik va sog’lom hayot tarzi ijtimoiy ongning muhim qadriyatlari sirasiga kirmagan. Jamiyatda yoshlarning sog’lom hayot tarzini olib borishi, o’z salo-matligi haqida qayg’urishi deyarli qo’llab-quvvtlanmagan. Bu esa yoshlarning jismoniy mashqlar bilan faol shug’ullanmasligiga sabab bo’lgan.Shuningdek, yoshlarni jismonan tarbiya qilishning mavjud holatiga sog’lomlashtirish tizimi sifatida qaralmaydi. Shuning uchun u sog’lom hayot tarzi ko’nikmalarini shakllantirmaydi va salomatlikni saqlash va yaxshilash usullarini o’rgatmaydi. Pedago-gik jarayon jismoniy tarbiya mashg’ulotlariga bo’lgan ehtiyojni etarlicha faollashtirmaydi, bu esa jismoniy rivojlanishi va gavda tuzilishini yaxshilamaydi. O’quvchilar kuz davrida daraxt, buta va o’simliklar bilan, ular barglari va gullari shakllari hamda ranglarining xilma-xilligi va chiroyliligi bilan, qo’l bilan ishlatiladigan asboblar (xaskash, zambil) va ular bilan ishlash uslublari bilan tanishadilar. Bahorda birinchi sinf o’quvchilari bilan o’quv tajriba maydonchasida amaliy ishlar o’tkaziladi. Ularni urug’larni ekish va ularni parvarish qilish, sug’orish, o’toq qilish, tayanch qoziqlarini qoqish qoidalarini bilib oladilar. Birinchi sinf o’quvchilari urug’larni ekishga tayyorlaydilar va yerga ekadilar, o’simliklarni parvarish qiladilar. O’quvchilar kuzda o’quv-tajriba maydonchasidagi ishlar vaqtida amal qilinishi kerak bo lgan mehnat haftaligi va shaxsiy gigiena qoidalari bilan, urug’larni yig’ ish va saqlash qoidalari bilan tanishadilar, kuzda tuproqqa ishlov berishga tayyorlaydilar, to’kilgan barg va shoxlarni yigib oladilar, o’simlik qoldiqlari va axlatlarni chiqarib tashlaydilar. Katta yoshdagi o’quvchilar eski tuproqni chopib beradilar. Bahorda o’quvchilar gul manzarali hamda dukkakli o’simliklarning urug’larini ekishga tayyorlaydilar, buning uchun yirik va sog’lom urug larni tanglab oladilar ularni ivitadilar va undiradilar (uruglarni tuproqqa ekish) o’ simliklarni o’ stiradilar. Keyin materialni xaskash bilan tekislaydilar. Yerga urug’lar ekish bilan ustini bir yo’la ko’madilar, o’ simliklarni keyingi parvarishini olib boradilar. O’quvchilar kuzda xaskash va belkurak bilan ishlashda mehnat xavfsizligi va shaxsiy gigiena qoidalari bilan tanishadilar, maydonchada o’stirilgan o’simliklarning urug’larini yig’adilar maydonchani o’simlik qoldiqlaridan tozalaydilar, o’g’it soladilar, tuproqni ag’darib chopadilar, ikkinchi sinfdagi o’qish davrida maktab oldi o’quv-tajriba maydonchasidagi ishlar yakunini chiqaradilar, maktab ko’rgazmasi uchun materiallar tayyorlaydilar. O’quvchilar ildizmeva (rediska, lavlagi, sabzi) va bir yillik gul manzarali o’simliklarning (kosmeya, astra, itog’iz, gultojixo’roz) urug’larini ekishga tayyorlaydilar. Ko’chat qalinligini ildiz mevalar ekishga tayyorlaydilar, o’g’itlarning ildiz mevalar hosiliga va gul manzarali o’simliklarning o’sishi va rivojlanishiga ta’sirini aniqlash bo’yicha tajriba va kuzatishlar olib boradilar. Ildiz meva va gul manzarali o’ simliklar urug’larini yerga ekadilar, tajribalar qo’yadilar va ekinlarga qaraydilar. Sug’oradilar, o’toq va yagona qiladilar ko’chat o’tkazadilar. O’quvchilar kuz davrida hosilni yig’adilar va hisobga oladilar, ularni saqlash qoidalari bilan tanishadilar, urug’lar yig’adilar, tuproqqa ishlov beradilar, rezavor, buta va mevali daratlarni qishga tayyorlaydilar. Bundan tashqari o ‘quvchilar mevali daraxtlarning tanasi hamda asosiy poyasidagi eski po’stloqlarini olib tashlaydilar, tana atrofiga tuproq tashlaydilar, unga o’git soladilar va manzarali butalar o’tkazadilar. Boshlang’ich sinflarda bolalarni o’qitishning qulay sharoitlaridan foydalanib, fanlararo bog’lanishni to’la darajada amalga oshirish zarur. Atrof olam bilan tanishtirish bo’yicha mashg’ulotlarda shakllantiriladigan aniq tasavvurlar boshqa predmetlar bo’yicha vazifalarni hal qilishga yordam beradi va aksincha. Fanlararo aloqa nutqni rivojlantirish kabi vazifalarni hal qilishda amalga oshiriladi. “Atrof olam bilan tanishtirish” kursi o’quv materialining o’zi, foydalaniladigan ish uslublari va metodlari bola nutqini rivojlantirish uchun qulay sharoitlar yaratadi. Bu mashg’ulotlarda bolalar bir – birlari bilan bevosita muloqotda bo’ladilar, taassurotlari bilan o’rtoqlashadilar, o’zlarining sevgan ishqibozliklari haqida hikoya qiladilar va hokazo. Syujetlirolli o’yinlarda bolalar tasavvurlar qilib, o’z qahramonlari uchun matn yaratadilar. Mehnat ta‘limi, o’qish, atrof olam bilan tanishish kabi fanlar bilan bog’lanish tabiatga va ishlab chiqarishga kompleks ekskursiyalar o’tkazishda amalga oshirilishi mumkin. 2. Tabiiy fanlar tizimining rivojlanishi va yuzaga kelishi Shiddat bilan rivojlanayotgan zamonamizda tabiiy fanlarning o ‘rni va yutuqlari beqiyosdir. Inson hayoti tabiat bilan uzviy bog’liq va bu bog’liqlik sayyorada muvozanat bo’lishini ta’minlaydi. Ushbu maqolada tabiiy fanlar, uning rivojlanish tarixi, maqsadi, vazifalari, bugungi kundagi oliy ta’limda va xalq ta’limidagi o’rni, bog’liqligi va fanning kelajak istiqbollari haqida ma’limot berilgan. Maqolada science fani va uning bo ‘lajak boshlang’ich ta ‘lim o ‘qituvchilari egallashi lozim bo ‘lgan ko ‘nikma va malakalari haqida ham ma ‘limotlar keltirilgan. Qarorda ko’zda tutilgan ikki asosiy jihatdan biri — maktablarda tabiiy fanlarga yo’naltirilgan variativ o’quv rejalari joriy etilishi belgilandi. Yangi fan o’quvchilarni kichik yoshidan tabiiy fanlarni o’qishga rag’batlantirish, ularda olam haqida yaxlit tasavvur paydo qilishga yordam beradi. Buning bilan bola fizika-kimyo qiyin emas, qiziq fan ekanini anglaydi va uni o’rganishga o’zida rag’bat sezadi. SCIENCE fani (tabiiy fanlar) qaysidir fandan voz kechish yoki qaysidir fanning o’rniga joriy etilayotgani yo’q. Aksincha, ta’lim sifatini oshirish uchun mavjud fanlarning integratsion tarzda o’qitilishini ta’minlaydi. Masalan, hashoratlar haqida o’rganish jarayonida bola hayvonot olamida bu sinfni qiziq bir usulda tasavvur qilib o’rganadiki bunda mavzuni o’zlashtirmaslikni iloji yo’q. SCIENCE fani 1-2-sinfda “Atrofimizdagi olam”, 3-4 sinfda “Tabiatshunoslik”, yuqori sinflarda esa 4ta alohida fan, geografiya, biologiya, fizika (6-sinfdan boshlab), kimyo (7 sinfdan boshlab) fanlarini o’zida birlashtiradi. Tabiiy fanlarning o’rni bugungi ilm-fanning yuragi desak mubolag’a bo’lmaydi. Chunki tabiat qonuniyatlarni bilish genetika, evolyusion ta’limot, matematika, fizika, kimyo, o’simlik va hayvonot olami sistematikasi, antropologiya, geologiya, geofizika singari fanlar oldiga qo’yilgan muammolar tirik va o’lik tabiatni o’zaro munosabati masalalarini yechishda muhim ahamiyat kasb etadi. Tabiat bilan inson o’rtasidagi munosabat eng og’ir, yechimi mushkul muammo. Inson faoliyati ta’sirida qurg’oqchilikning kuchaya borayotganligi, cho’llanish, suv zahiralari kamayib, tabiiy muhitni ifloslanishi kuchayib, suv, havo va ayniqsa oziq-ovqatning tansiqligi, yer yuzi aholisini to’rtdan bir bo’lagida ocharchil ik mavjudligi va uni oldini olish hozirgi zamonning dolzarb muammolaridan ekanligi ko’pchilikka ma’lum. Mazkur fan hozirgi zamon taraqqiyotining eng yuqori pog’onasiga ko’tarilgan biologiya, fizika, ximiya, geologiya, biofizika singari fanlar va miqdoriy analiz uslublaridan foydalanib, ilmiy texnik taraqqiyotning barcha sohalarini o’z manfaatlarini amalga oshirish uchun safarbar qildi va uning oldingi qatoriga o’tishga erishdi. Bu fanning kelgusi rivoji uning kelgusida quyidagi muhim, global vazifalarni yechishi lozimligida ko’radi: 1. Yer kurrasida sodir bo’layotgan demografik muammolar, aholini son jihatidan ko’payishidagi sifat o’zgarish va ularni jamiyat strukturasi tuzilishi bilan bog’liqligi. 2. Yadro energiyasini energetik zahira sifatida halq xo’jaligida qo’llash muammosi va ayniqsa idora qilish imkoni bo’lgan termoyadro sistemasini bunyodga keltirish. 3. Tabiat zahiralarini yopiq zanjir sikllari va ayniqsa agrotexnikaning zanjir sikllarini yaratish. 4. Tabiiy muhitning beqiyos darajada ifloslanayotganligi tufayli yer kurrasining issiqlik balansini o’rganish muammolari. 5. Yer kurrasida sodir bo’lishi kutilayotgan falokat (inson naslini buzilayotganligi)ni oldini olish va hokazo. Bu muammolarni yechish uchun yuksak intellektual kuchlar va juda katta mablag’ talab qilinadi. Buning uchun ilmiy tadqiqot ishlari halqaro masshtabda olib borilishi lozim bo’ladi. Mazkur fanning asl maqsadi tabiatshunoslik ilmi, uning predmeti, maqsadi, vazifasi o’qitish uslublari, tabiat va tabiiy muhitda mavjud tirik mavjudotlarining o’zaro uyg’unlik qonuniyatlari, koinotning planetar shaklda ko’rinishi, quyosh, oy va yer sayyorasi, ularning umumiy tavsifi; yer kurrasining fizikaviy, kimyoviy tuzilishi, unda sodir bo’lgan va bo’layotgan global o’zgarishlar; yerda hayotning paydo bo’lishi; yer kurrasi tirik va o’lik qismini o’zaro uyg’unligi; modda va energiya almashinuvi qonuni; ularning tuzilishidagi uyg’unlik, unda sodir bo’ladigan fiziologik jarayon, moslanish (adaptasiya) va o’zgaruvchanlik; yer kurrasi tirik mavjudotlari, ularning o’zaro munosabati va bir butunligi (o’simliklar, hayvonot olami va mikroorganizmlarning o’zaro uyg’unligi); O’simliklar va hayvonot olamining eng sodda turlaridan tortib, eng yuksak taraqqiy etgan turlariga qadar tuzilishidagi umumiylik qonuniyatlari; viruslar, bakteriyalar, suvo’tlari va quruqlikda tarqalgan o’simliklar va hayvonot olami; hozirgi zamon antropologiya, paleantologiya, biorganik ximiya, molekulyar biologiya, biosfera haqidagi ta’limot; insonning tarixiy taraqqiyoti jarayonida tabiat va jamiyatning o’zaro almashinuvida sodir bo’lgan va bo’layotgan o’zgarishlar; antropogen ta’sir tufayli sodir bo’layotgan global o’zgarishlar va hokazolarni o’zida mujassamlantiradi. Tabiiy fanlarning zamonaviy kosepsiyasi fani o’z xususiyatiga ko’ra kompleks bilimlar majmuidan iborat. U organizmlarning tuzilishi, o’sish va rivojlanish qonuniyatlari, ularning ekologiyasi, genetika, biofizika, ximiya, evolyusion taraqqiyot tarixi mikrobiologiya va immunologiya fanlarini o’zida mujassamlantiradi. Yer kurrasining o’lik qismi haqidagi fanlar tuproqshunoslik, gidrologiya, geologiya, gidrosfera uning tirik qismi haqidagi ma’lumotlarga tayangan va u bilan uzviy bog’liq holda ish ko’radi. Evolyusion ta’limot tarixi esa chog’ishtirma morfologiya, paleontologiya va barcha tirik mavjudotlarning tuzilishi, tarqalishi va rivoj topishi haqidagi fanlarga tayangan holda ish ko’radi. Insonlar qadim zamondan tabiatga, undagi hodisalarga qiziqish bilan qarashgan. Tarixiy manablarning guvohlik berishicha ibtidoiy jamoa davrida ham ular oddiy tabiiy hodisalarni yaxshi anglashgan (1- rasm). 2000 yillik rivojlanish tarixiga ega bo’lgan bu fan elementlari qadimiy Misr, Xitoy, Movarounnahr, Hindiston singari mamlakatlarda vujudga kelgan bo’lsada, u o’z xususiyatiga ko’ra keskin qarama-qarshiliklarga uchragan va uning taraqqiy topishi uchun bir butun mifologik sistemalarni parchalanishiga sabab bo’lgan. Botanika fanining rivojlanish tarixi jamiyatning rivojlanish tarixi bilan bog’liq. Ibtidoiy odamlar hayotining dastlabki davrlaridan boshlab foydali va zararli o’simliklarni ajrata bilganlar. Insoniyat ehtiyojini qondirish maqsadida atrofini o’rab olgan tabiatdan oziqovqat uchun har xil o’simliklarning urug’, meva, don va tugunaklaridan foydalangan. Ularni qayerda va qachon o’sishini o’rganib, madaniylashtirib asta- sekinlik bilan dehqonchilikka asos slogan. Natijada dhqonchilik usullari takomillashib, xalq botanikasi paydo bo’lgan. Har qanday tabiiy fanlar qatori botanika fani ham jamiyatning talablari bilan bog’liq holda rivojlangan. Shuning uchun o’simliklarni o’rganish tarixi uzoq o’tmishga borib taqaladi. Dastlab o’simlaiklar faqatgina ozuqa sifatida ishlatilgan. Botanika fanining rivojlanishida dorishunoslarning o’rni benihoya katta bo’lagan. O’simliklar haqidagi dastlabki yozma ma’lumotlar qadimgi Xitoy, Hindiston, Misr, Yaqin Sharq mamlakatlari xalqlari orasida bo’lgan, lekin o’sha qo’lyozmalar bizgacha yetib kelmagan. Mashhur olim, yunon faylausfi va tabiatshunosi Aristotel o’simlliklar haqida ancha ma’lumotlar to’plagan. Aristotelning shogirdi Teofrast botanika tarixida birinchi bo’lib, “O’simliklarning tabiiy tarixi” kitobida o’simliklarni tashqi qiyofasiga asoslanib 4 guruhga: daraxt, buta yarim buta va o’tlarga ajratgan. Teofrastning asarlari botanika rivojlanishida katta ahamiyatga ega bo’lagan. Shuning uchun Karl Linney uni “botanika fanining otasi” deb atagan. IX – X arslarda islom mamlakatlarida tabiatshunoslar ko’paydi. Biroq o’rta asr feodalizmi zulmi ostida hamma sohalardagi kabi botanika fanining rivoji ham vaqtincha to’xtadi. Shunga qaramasdan mashhur olim Abu Ali Ibn Sino (980 - 1037) asarlari botanika faninig rivojida katta turtki bo’ldi. Uning “Al qonuni fit tib” ya’ni “Tib qonunlari” asari O’rta Osiyo Yaqin Sharq va Yevropa mamlakatlarida XV – XVII asrlar davomida bir necha marta nashr etildi va botanika fanining rivojlanishiga salmoqli ta’sir ko’rsatdi. Botanikaning rivojlanishi XV asrga, ya’ni uyg’onish davriga to’g’ri keldi. Bu davr buyuk geografik kashfiyotlar bilan xarakterlanadi. XV asrning oxiri XVI asrning boshida yashagan mashhur o’zbek olimi, Z.M.Bobur tabiat sohasidagi kuzatishlari bilan botanikaga slmoqli hissa qo’shga’. XVII asrlarda juda ko’p xilma – xil o’simliklarni aniqlab ma’lum bir sistemaga solishdi. Mashhur Shved tabiatshunosi Karl Linney “Botanika falsafasi” kitobida mingga yaqin atamalarni tuzadi, gul va barg tuzilishini tasvirlaydi. XVII asrning o’rtalarida R.Guk tomonidan hujayraning kashf etilishi o’simliklarning ichki tuzilishini o’rganishga qo’shilgan katta hissa bo’ldi. Botaniklarning e’tibori o’simlik turlarini o’rganishga va ularning tizimini ishlab chiqishga qaratiladi. XIX asrda o’simlik anatomiyasi va sitologiyasining taraqqiy etishida mikroskop texnikasining rivojlanishi kop’dan –ko’p ma’lumotlarni aniqlashga imkon berdi. 1959- yili ingliz olimi Charlz Darvinning “tabiiy tanlanish yo’li bilan turlarning paydo bo’lishi” degan mashhur asari biologiya fanida, shu jumladan o’simliklar morfologiyasida va anatomiyasida ham yirik tadqiqotlarga sabab bo’ldi. XIX asrning oxirida morfologiyada eksperimental tajriba asosida o’imiklarda hosil bo’ladigan ma’lum shakl hamda tuzilishlarning sababini, yangi paydo bo’lgan belgilarning irsiy emasligini aniqlash imkoni yaratildi. Eksperimental usuldan o’simliklarda murtakning hosil bo’lishi va taraqqqiy e’tishi, urug’lanish kabi masalalar ham yechildi. Bu soxada Kiyev Dorilfununing professori Sergey Gabrilovich Navashin (1857-1930) ning xizmatlari salmoqlidir .A.N. Beketov o’simliklar morfologiyasini “Oliy botanika” deb ta’riflaydi. U o’simliklar vegetativ organlarining tuzilishi qonuniyatlari masalalari bilan shug’ullangan. XX asrning boshlarida N.I. Kuznetsovning tashabbusi bilan SSSR Evropa qismini geobatanika nuqtai nazaridan rayonlashtirish va kartaga tushurish masalalari ishlab Chiqildi. XX asrning o’rtalariga kelib biologiya fanining ko’pgina yangi tarmoqlari: fiziologiya, bioximiya, mikrobiologiya, genetika, molekulyar biologiya, ekologik anatomiya va bir qancha yangi fanlar rivojlandi. Sobiq sovet davrida o’simliklar morfologiyasi sohasida bir qancha yirik tadqiqotchilar yetishdi. Serebryakov- ekologik morfologiya Kaden – karpologiya, taxtadjyan – yuksak o’simliklarning evolutsion morfologiyasi, Aleksandrov – yopiq urug’li o’simliklarning genertiv organlari ilmiy ishlari bilan namoyon bo’ldilar. Aleksandrov va uning shogirdlari madaniy o’simliklarning anatomiyasi, Baranov, Radkevich, Vasilevskaya ekologik anatomiya sohasida ishlab amaliy masalalarni hal qilishga erishdilar. Amaliy ish boshlanishi oldidan qo’yilgan savol, muammo, masalaga o’quvchilar uning natijalari bilan javob berishlari kerak. Tabiatshunoslik darslari tanib olish va aniqlash amaliy metodlarining bir turi bo’lib, tarqalgan o’simliklarni yoki ularning qismlarini farqiga borib, tanib olish xususiyatlarini o’rgatadi. Taqqoslashdagi farqga borish o’quvchining aniqlash qobiliyatini rivojlantiradi. Farq qilish va aniqlash bo’yicha ishlar darslardagina olib borilmaydi, o’qituvchi tabiatga uyushtiriladigan ekskursiyalarda ham o’simliklarni topish va to’plashni, namunalar yig’ishni, ularning yoshi, vegetativ usullari, tuproq kesmalari, moslashishlarini, o’zgaruvchanlikni o’quvchilarning o’zlashtira olish qobiliyatlariga qarab tanlab berishi kerak. Osimliklar, ular qismlarining shaklini bilib olish bo’yicha ishlarni o’quvchilar uy vazifasi sifatida bajaradilar. Osimliklarni yoshini tabiatda nafaqat yillik halqalardan balki osimliklarni yillik shoxlanishiga qarab aniqlash mumkin. Osimlik bahordan kuzgacha o’sish davriga ega, kuzdan bahorgacha tinim davri boladi. Bu oʻsimlikning bir yoshi demakdir, ikkinchi yilda yana o sish, shoxlanish sodir bo ladi. Shoxlanish orasidagi masofa o simlikning bir yoshi hisoblanadi, buni o quvchilarga tabiatda tushuntirish talab etiladi. O’quvchilar amaliy bilimga ega bo’ladilar, daraxtlar yoshini kesmasdan turib ham aniqlash mumkinligini bilib oladilar. Bu ekologik, hamda ilmiy tushunchalarni shakllantiradi. Tabiatshunoslikni o’qitish metodlarida amaliy ishlar tabiat haqidagi bilimlarni oʻzlashtirishda katta rol o’ynaydi. Amaliy ishlar o’quvchilarni ular faoliyati jarayonida har xil mehnat operatsiyalariga o’rgatish metodidir. Amaliy ishlarga o’quvchilarning ekskursiya vaqtida tabiiy materiallar yig’ish, maktab oldi yer maydonidagi va tirik tabiat burchagidagi o’simliklarni parvarish qilish, gerbariy va kolleksiyalar tuzish, mulyaj, maket, ko’rgazmali qurollar tayyorlash kabi faoliyat turlari kiradi. Birinchi sinfdan boshlab o’quvchilar “Atrofimizdagi olam” darsligini o’qish jarayonida bevosita kuzatishlar yo’li bilan o’rganadilar. Bu mashg’ulotlarda oquvchilarning fikrlash faoliyatini tashkil qilishga yordam beruvchi har xil jihozlardan va avvalo ko’rgazmali qurollardan foydalaniladi. Ko’rgazmali qurollarga tabiiy yoki haqiqiy ob’ektlar kiradi. Tabiiy qurollar-tabiat jismlaridir. Ular o’rganilayotgan mavzular to’g’risida, bolalarda tabiat haqida tushunchalar hosil bo’lishiga imkon beradi. Chunki sinfda jonli tabiatni o’rganish uchun har xil xona o’simliklari hamda o’z joylarining daraxtlari uchun xos bo’lgan shoxchalar, barglar, gullar, meva va urug’lar bolishi mumkin. Tabiatshunoslik darslarida tabiat burchagida o’stirilayotgan o’simliklardan, shuningdek gerbariy va ekskursiyadan olib kelingan o’simliklardan foydalaniladi. Shuningdek, tabiiy ob’ektlardan hayvonlarni o’rganishda ham foydalansa boladi. Ko’pgina hayvonlarni bolalarga sinfda (jonli tabiat burchagida) ko’rsatish mumkin bo’lsa ham ekskursiyalarga afzallik berish kerak boladi, chunki bunda o’quvchilar faqat ularning tashqi ko’rinishini emas, balki xulq-atvorlari bilan tanishish imkoniyatiga ega bo’ladilar. Tirik hayvonlar bo’lmaganda ularning chuchelalari (tulumlari), mulyajlari yoki fotosuratlari va rasmlaridan foydalanish mumkin. Jonsiz tabiatni o’rganishda ham tabiiy tarqatma