Tabiiy suvlar kimyoviy tarkibini grafik ko‘rinishda ifodalash

Yuklangan vaqt

2024-12-31

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

5

Faytl hajmi

205,9 KB


Tabiiy suvlar kimyoviy tarkibini grafik ko‘rinishda ifodalash Mazkur mavzuda o‘quvchilar tabiiy suvlarning kimyoviy tarkibini grafik ko‘rinishda ifodalash va uning afzalliklari hamda ushbu yo‘nalishda mutaxassislar tomonidan taklif etilgan usular bilan tanishtiriladi. Reja: 1. Tabiiy suvlar kimyoviy tarkibini ifodalashning Fere taklif etgan uchburchaklar usuli; 2. Tolstixinning doira usuli; 3. Tolstixinning kvadratlar usuli; 4. To‘g‘ri to‘rtburchakli diagramma usuli; 5. Gulli diagramma usuli; 6. Tabiiy suvlar kimyoviy tarkibini grafik ko‘rinishda ifodalash usullaridan amalda foydalanish imkoniyatlari. Tabiiy suvlarning kimyoviy tarkibini grafik ko‘rinishda ham ifodalash mumkin. Suvning kimyoviy tarkibini grafik ko‘rinishda ifodalashning quyidagi usullari mavjud: 1. Ferening uchburchaklar usuli; 2. Tolstixinning doira usuli; 3. Tolstixinning kvadrat usuli; 4. to‘g‘ri to‘rtburchakli diagramma usuli; 5. gulli diagramma usuli; Ferening uchburchaklar usuli yordamida suvning kimyoviy tarkibini ifodalashda suvdagi asosiy bosh ionlar (Ca+2, Mg+2, Na+, HCO3, SO4-2, Cl-) uchun alohida-alohida uchburchaklar chiziladi. Ularning birinchisida (1.2-rasm, a) anionlar Tabiiy suvlar kimyoviy tarkibini grafik ko‘rinishda ifodalash Mazkur mavzuda o‘quvchilar tabiiy suvlarning kimyoviy tarkibini grafik ko‘rinishda ifodalash va uning afzalliklari hamda ushbu yo‘nalishda mutaxassislar tomonidan taklif etilgan usular bilan tanishtiriladi. Reja: 1. Tabiiy suvlar kimyoviy tarkibini ifodalashning Fere taklif etgan uchburchaklar usuli; 2. Tolstixinning doira usuli; 3. Tolstixinning kvadratlar usuli; 4. To‘g‘ri to‘rtburchakli diagramma usuli; 5. Gulli diagramma usuli; 6. Tabiiy suvlar kimyoviy tarkibini grafik ko‘rinishda ifodalash usullaridan amalda foydalanish imkoniyatlari. Tabiiy suvlarning kimyoviy tarkibini grafik ko‘rinishda ham ifodalash mumkin. Suvning kimyoviy tarkibini grafik ko‘rinishda ifodalashning quyidagi usullari mavjud: 1. Ferening uchburchaklar usuli; 2. Tolstixinning doira usuli; 3. Tolstixinning kvadrat usuli; 4. to‘g‘ri to‘rtburchakli diagramma usuli; 5. gulli diagramma usuli; Ferening uchburchaklar usuli yordamida suvning kimyoviy tarkibini ifodalashda suvdagi asosiy bosh ionlar (Ca+2, Mg+2, Na+, HCO3, SO4-2, Cl-) uchun alohida-alohida uchburchaklar chiziladi. Ularning birinchisida (1.2-rasm, a) anionlar ifodalanadi, ikinchisida esa (1.2-rasm, b) kationlar tasvirlanadi. Uchburchaklarning tomonlariga ionlar miqdorining foiz-ekvivalent (%-ekv) larda ifodalangan qiymatlari qo‘yiladi. Har bir uchburchakda faqat ikkita ionlarning qiymatlarini belgilash etarlidir. Belgilangan nuqtalardan ularning qarshisidagi tomonlarga paralel chiziqlar o‘tkaziladi. Paralel chiziqlarning kesishgan nuqtalari uchunchi turdagi ionlarning foiz ekvivalent miqdorini aniqlashga imkon beradi. 1.2- rasm. Tabiiy suvlar kimyoviy tarkibini ifodalashning Fere taklif etgan uchburchaklar usuli. a- anionlar uchun; b – kationlar uchun Tolstixinning doira usuli tabiiy suvlar kimyoviy tarkibini grafik ko‘rinishda ifodalashning yana bitta turi bo‘lib, uning uchta ko‘rinishi mavjud. Birinchi ko‘rinishda (1.3-rasm, a) doira yuzasi vertikal diametr yordamida teng ikki bo‘lakka ajratiladi. Bo‘laklarning har biri 50% ga teng qilib olinadi. Ularning bir qismiga anionlar (HCO3, SO4-2, Cl-), ikkinchi qismiga esa kationlar (Ca+2, Mg+2, Na+) miqdorlarining foiz ekvivalentlarda ifodalangan qiymatlari qo‘yiladi. Doiraning diametri esa belgilangan masshtabda umumiy minerallashuvni ifodalaydi. Agar suvdan bir nechta namunalar olinsa, ularning natijalari ikkinchi ko‘rinishdagi (1.3-rasm, b) doirada tasvirlanadi. Bunda asosiy doira aylanalar yordamida bir necha qismlarga bo‘linadi. Qismlar soni suvdan olingan namunalar soniga mos kelishi lozim. YUqorida qayd etilganlardan tashqari, doira usulining uchinchi ko‘rinishi ham mavjud. Bunda doira aylana yordamida ikki qismga bo‘linib, uning tashqi qismida сульфатли Сl - гидро- карбонатли 100% 100% 40 20 80 60 80 60 40 20 80 60 20 40 100% аралаш хлорли НСО -3 SO 24 кальцийли 100% 100% 40 20 80 60 80 60 40 20 80 60 20 40 100% аралаш натрийли магнийли Са2+ Na+ Mg 2+ б) а) ifodalanadi, ikinchisida esa (1.2-rasm, b) kationlar tasvirlanadi. Uchburchaklarning tomonlariga ionlar miqdorining foiz-ekvivalent (%-ekv) larda ifodalangan qiymatlari qo‘yiladi. Har bir uchburchakda faqat ikkita ionlarning qiymatlarini belgilash etarlidir. Belgilangan nuqtalardan ularning qarshisidagi tomonlarga paralel chiziqlar o‘tkaziladi. Paralel chiziqlarning kesishgan nuqtalari uchunchi turdagi ionlarning foiz ekvivalent miqdorini aniqlashga imkon beradi. 1.2- rasm. Tabiiy suvlar kimyoviy tarkibini ifodalashning Fere taklif etgan uchburchaklar usuli. a- anionlar uchun; b – kationlar uchun Tolstixinning doira usuli tabiiy suvlar kimyoviy tarkibini grafik ko‘rinishda ifodalashning yana bitta turi bo‘lib, uning uchta ko‘rinishi mavjud. Birinchi ko‘rinishda (1.3-rasm, a) doira yuzasi vertikal diametr yordamida teng ikki bo‘lakka ajratiladi. Bo‘laklarning har biri 50% ga teng qilib olinadi. Ularning bir qismiga anionlar (HCO3, SO4-2, Cl-), ikkinchi qismiga esa kationlar (Ca+2, Mg+2, Na+) miqdorlarining foiz ekvivalentlarda ifodalangan qiymatlari qo‘yiladi. Doiraning diametri esa belgilangan masshtabda umumiy minerallashuvni ifodalaydi. Agar suvdan bir nechta namunalar olinsa, ularning natijalari ikkinchi ko‘rinishdagi (1.3-rasm, b) doirada tasvirlanadi. Bunda asosiy doira aylanalar yordamida bir necha qismlarga bo‘linadi. Qismlar soni suvdan olingan namunalar soniga mos kelishi lozim. YUqorida qayd etilganlardan tashqari, doira usulining uchinchi ko‘rinishi ham mavjud. Bunda doira aylana yordamida ikki qismga bo‘linib, uning tashqi qismida сульфатли Сl - гидро- карбонатли 100% 100% 40 20 80 60 80 60 40 20 80 60 20 40 100% аралаш хлорли НСО -3 SO 24 кальцийли 100% 100% 40 20 80 60 80 60 40 20 80 60 20 40 100% аралаш натрийли магнийли Са2+ Na+ Mg 2+ б) а) anionlar, ichki qismida esa kationlarning miqdoriy qiymatlari ko‘rsatiladi (1.3-rasm, v). -rasm. N.A.Tolstixinning doira usuli. a - birinchi ko‘rinishi; b – ikkinchi ko‘rinishi; v - uchinchi ko‘rinishi Tolstixinning kvadrat usuli keng tarqalgan bo‘lib, unda ushbu kvadratning to‘rt tomoni 100 ta, ya’ni modda ekvivalent miqdorlarining 100 foiziga mos keluvchi qismlarga bo‘linadi (1.4-rasm). -rasm. Tolstixinning kvadrat usuli Uning, ya’ni kvadratning yuqori tomoniga  K Na , quyi tomoniga   2 2 Mg Ca kationlari, ikkita yon tomonlariga esa   2 3 3 CO HCO va  Cl SO2 4 anionlarning %-ekv larda ifodalangan miqdorlari qo‘yiladi. Bu usulning afzalligi д) в) - - - * + + + + + + + + + + + + + + + + - - - - - - - - - - - - + + + + + + - - - - - - - - + - - - - г) - - - - - - - - - - - - + + + + + + + + Nа++K+ 80 60 40 20 40 100 60 40 20 0 0 100 80 60 40 20 20 60 80 Са2++Mg2 + % экв Cl-+ SO2-4 % экв HCO-3+CO2- 3 anionlar, ichki qismida esa kationlarning miqdoriy qiymatlari ko‘rsatiladi (1.3-rasm, v). -rasm. N.A.Tolstixinning doira usuli. a - birinchi ko‘rinishi; b – ikkinchi ko‘rinishi; v - uchinchi ko‘rinishi Tolstixinning kvadrat usuli keng tarqalgan bo‘lib, unda ushbu kvadratning to‘rt tomoni 100 ta, ya’ni modda ekvivalent miqdorlarining 100 foiziga mos keluvchi qismlarga bo‘linadi (1.4-rasm). -rasm. Tolstixinning kvadrat usuli Uning, ya’ni kvadratning yuqori tomoniga  K Na , quyi tomoniga   2 2 Mg Ca kationlari, ikkita yon tomonlariga esa   2 3 3 CO HCO va  Cl SO2 4 anionlarning %-ekv larda ifodalangan miqdorlari qo‘yiladi. Bu usulning afzalligi д) в) - - - * + + + + + + + + + + + + + + + + - - - - - - - - - - - - + + + + + + - - - - - - - - + - - - - г) - - - - - - - - - - - - + + + + + + + + Nа++K+ 80 60 40 20 40 100 60 40 20 0 0 100 80 60 40 20 20 60 80 Са2++Mg2 + % экв Cl-+ SO2-4 % экв HCO-3+CO2- 3 shundaki, anionlar yoki kationlar juftliklaridan bittasini bilish, ularning ixtiyoriy ikkinchi juftligini aniqlashga imkon beradi. Aniqrog‘i, suvdan olingan namunada kationlarning birinchi juftligi, masalan  K Na ionlarining yig‘indi miqdori 40 %- ekv ni tashkil etsa, ikkinchi juftlik, ya’ni   2 2 Mg Ca ionlarining yig‘indi miqdori 60 %-ekv ga teng bo‘ladi. Ayrim xollarda, tabiiy suvlarning kimyoviy tarkibini grafik ko‘rinishda ifodalashda to‘g‘ri to‘rtburchakli diagramma usuli qo‘llaniladi (1.5-rasm, a). Bu usulda to‘g‘ri to‘g‘riburchak vertikal chiziq yordamida teng ikki bo‘lakka ajratiladi. Har bir bo‘lakda anionlar va kationlarning miqdoriy qiymatlari uchun uchtadan katak ajratiladi. Ushbu kataklarga anion va kationlarning mmol/l larda ifodalangan miqdoriy qiymatlari masshtab asosida joylashtiriladi. Gulli diagramma usulida uchta anionlar va uchta kationlarning mmol/l miqdoridagi qiymatlari oltita vektorda, belgilangan masshtab asosida, joylashtiriladi (1.5-rasm, b). - rasm. Tabiiy suvlar kimyoviy tarkibini ifodalashning to‘g‘ri to‘rtburchakli (a) va gulli diagramma (b) usullari Xulosa qilib aytganda, tabiiy suvlarning kimyoviy tarkibini grafik ko‘rinishda ifodalash uchun yuqorida keltirilgan gidrokimyoviy kuzatish ma’lumotlari zarur bo‘ladi. Ulardan ma’lum bir hududlardagi suv havzalari suvlarining kimyoviy tarkibi aks ettirilgan kartalarni tuzishda keng foydalanish imkoniyatlari mavjud. Mg Cl SO4 HCO3 0 0,5 1,0 1,5 ммоль/л Nа+K Ca б) а) моль/л Nа++K+ Mg2+ Ca2+ HCO-3+ +CO2- 3 Cl- SO2-4 моль/л shundaki, anionlar yoki kationlar juftliklaridan bittasini bilish, ularning ixtiyoriy ikkinchi juftligini aniqlashga imkon beradi. Aniqrog‘i, suvdan olingan namunada kationlarning birinchi juftligi, masalan  K Na ionlarining yig‘indi miqdori 40 %- ekv ni tashkil etsa, ikkinchi juftlik, ya’ni   2 2 Mg Ca ionlarining yig‘indi miqdori 60 %-ekv ga teng bo‘ladi. Ayrim xollarda, tabiiy suvlarning kimyoviy tarkibini grafik ko‘rinishda ifodalashda to‘g‘ri to‘rtburchakli diagramma usuli qo‘llaniladi (1.5-rasm, a). Bu usulda to‘g‘ri to‘g‘riburchak vertikal chiziq yordamida teng ikki bo‘lakka ajratiladi. Har bir bo‘lakda anionlar va kationlarning miqdoriy qiymatlari uchun uchtadan katak ajratiladi. Ushbu kataklarga anion va kationlarning mmol/l larda ifodalangan miqdoriy qiymatlari masshtab asosida joylashtiriladi. Gulli diagramma usulida uchta anionlar va uchta kationlarning mmol/l miqdoridagi qiymatlari oltita vektorda, belgilangan masshtab asosida, joylashtiriladi (1.5-rasm, b). - rasm. Tabiiy suvlar kimyoviy tarkibini ifodalashning to‘g‘ri to‘rtburchakli (a) va gulli diagramma (b) usullari Xulosa qilib aytganda, tabiiy suvlarning kimyoviy tarkibini grafik ko‘rinishda ifodalash uchun yuqorida keltirilgan gidrokimyoviy kuzatish ma’lumotlari zarur bo‘ladi. Ulardan ma’lum bir hududlardagi suv havzalari suvlarining kimyoviy tarkibi aks ettirilgan kartalarni tuzishda keng foydalanish imkoniyatlari mavjud. Mg Cl SO4 HCO3 0 0,5 1,0 1,5 ммоль/л Nа+K Ca б) а) моль/л Nа++K+ Mg2+ Ca2+ HCO-3+ +CO2- 3 Cl- SO2-4 моль/л Sinov savollari va topshiriqlar: 1. Tabiiy suvlar kimyoviy tarkibini grafik ko‘rinishda ifodalashning qandan usullarini bilasiz? 2. Tabiiy suvlar kimyoviy tarkibini ifodalashning Fere taklif etgan uchburchaklar usulining mohiyatini tushuntirib bering; 3. Tolstixinning doira usuli va uning qanday ko‘rinishlari bor? 4. Tolstixinning kvadratlar usulining afzalliklari nimada? 5. To‘g‘ri to‘rtburchakli diagramma usulida qaysi ionlar ko‘rsatiladi? 6. Gulli diagramma usulini amaliyotda qo‘llay olasizmi? 7. Tabiiy suvlar kimyoviy tarkibini grafik ko‘rinishda ifodalash usullaridan amaliyotda qanday foydalaniladi? Sinov savollari va topshiriqlar: 1. Tabiiy suvlar kimyoviy tarkibini grafik ko‘rinishda ifodalashning qandan usullarini bilasiz? 2. Tabiiy suvlar kimyoviy tarkibini ifodalashning Fere taklif etgan uchburchaklar usulining mohiyatini tushuntirib bering; 3. Tolstixinning doira usuli va uning qanday ko‘rinishlari bor? 4. Tolstixinning kvadratlar usulining afzalliklari nimada? 5. To‘g‘ri to‘rtburchakli diagramma usulida qaysi ionlar ko‘rsatiladi? 6. Gulli diagramma usulini amaliyotda qo‘llay olasizmi? 7. Tabiiy suvlar kimyoviy tarkibini grafik ko‘rinishda ifodalash usullaridan amaliyotda qanday foydalaniladi?