Tabiiy suvlar kimyoviy tarkibini turli o‘lcham birliklarda ifodalash

Yuklangan vaqt

2024-12-31

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

12

Faytl hajmi

158,7 KB


GIDROKIMYODAN AMALIY MASHG‘ULOTLAR Tabiiy suvlar kimyoviy tarkibini turli o‘lcham birliklarda ifodalash (1-amaliy mashg‘ulot) Ishning maqsadi Ushbu amaliy mashg‘ulotni bajarishdan ko‘zda tutilgan asosiy maqsad talabalarda tabiiy suvlar kimyoviy tarkibini turli o‘lcham birliklarida ifodalash usulini amaliyotda qo‘llash bo‘yicha tajriba, ko‘nikma va malakalar hosil qilishdan iborat. Ishning nazariy asoslari Bizga ma’lumki, tabiiy suvlarda turli xil moddalar uchraganligi sababli, ularni eritmalar qatoriga kiritgan edik. Gidrokimyo fanida eritma so‘zi minerallashuv bilan almashtiriladi. Tabiiy suvlar tarkibida eng ko‘p tarqalgan ionlarga  K ,  Na ,  2 Mg ,  2 Ca ,  Cl ,  2 4 SO ,  3 HCO ,  2 3 CO ionlari kiradi. Bundan tashqari uning tarkibida mikroelementlar, og‘ir metallar, noorganik va organik moddalar ham uchraydi. Daryo suvi minerallashuvining quyidagi o‘lcham birliklari majud: mg/l, mg- ekv/l, % - ekv. Suvning minerallashuvi, ya’ni ionlar yig‘indisi U  kattalik bilan belgilanadi. Ionlarning g/l yoki mg/l birligidan mg-ekv/l ga va aksincha mg-ekv/l dan mg/l ga o‘tish uchun maxsus koeffitsientlar tavsiya etilgan (1.1 - jadval). 1.1- jadval Ionlarning maxsus o‘tish koeffitsientlari jadvali Ionlar mg-ekv/l dan mg/l ga mg/ l dan mg-ekv/l ga GIDROKIMYODAN AMALIY MASHG‘ULOTLAR Tabiiy suvlar kimyoviy tarkibini turli o‘lcham birliklarda ifodalash (1-amaliy mashg‘ulot) Ishning maqsadi Ushbu amaliy mashg‘ulotni bajarishdan ko‘zda tutilgan asosiy maqsad talabalarda tabiiy suvlar kimyoviy tarkibini turli o‘lcham birliklarida ifodalash usulini amaliyotda qo‘llash bo‘yicha tajriba, ko‘nikma va malakalar hosil qilishdan iborat. Ishning nazariy asoslari Bizga ma’lumki, tabiiy suvlarda turli xil moddalar uchraganligi sababli, ularni eritmalar qatoriga kiritgan edik. Gidrokimyo fanida eritma so‘zi minerallashuv bilan almashtiriladi. Tabiiy suvlar tarkibida eng ko‘p tarqalgan ionlarga  K ,  Na ,  2 Mg ,  2 Ca ,  Cl ,  2 4 SO ,  3 HCO ,  2 3 CO ionlari kiradi. Bundan tashqari uning tarkibida mikroelementlar, og‘ir metallar, noorganik va organik moddalar ham uchraydi. Daryo suvi minerallashuvining quyidagi o‘lcham birliklari majud: mg/l, mg- ekv/l, % - ekv. Suvning minerallashuvi, ya’ni ionlar yig‘indisi U  kattalik bilan belgilanadi. Ionlarning g/l yoki mg/l birligidan mg-ekv/l ga va aksincha mg-ekv/l dan mg/l ga o‘tish uchun maxsus koeffitsientlar tavsiya etilgan (1.1 - jadval). 1.1- jadval Ionlarning maxsus o‘tish koeffitsientlari jadvali Ionlar mg-ekv/l dan mg/l ga mg/ l dan mg-ekv/l ga  Na 23,00 0,0435  K 39,10 0,0256  2 Mg 12,16 0,0822  2 Ca 20,04 0,0409  Cl 35,46 0,0282  2 4 SO 48,03 0,0208  3 HCO 61,02 0,0164  2 3 CO 30,01 0,0333 Namunaning hatoligi quyidagi ifoda yordamida aniqlanadi: % 100 %         к а к а Х . (1) Bu erda а - anionlar yig‘indisi, к esa kationlar yig‘indisi. Agar hatolik X 1 % bo‘lsa, yaxshi, X = 2-3 % teng bo‘lsa, o‘rta va X > 5 % bo‘lsa, qoniqarsiz deb baholanadi. Suvning kimyoviy tahlili shuni ko‘rsatadiki, suvdagi  Na va  K kationlarini aniqlash ancha murakkab jarayon bo‘lib hisoblanadi. Ko‘pincha ularning miqdori hisob yo‘li bilan aniqlanadi. Turli suv havzalari suvining minerallashuvini solishtirish uchun alohida ionlarning % - ekv li miqdorlari ishlatiladi va u quyidagi ifoda yordamida aniqlanadi: % 100 %       к а а экв . (2) Bu erda а - alohida ionlarning mg-ekv/l miqdori, а - anionlar yig‘indisi, к  esa kationlar yig‘indisi. Ishni bajarish uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlar  Na 23,00 0,0435  K 39,10 0,0256  2 Mg 12,16 0,0822  2 Ca 20,04 0,0409  Cl 35,46 0,0282  2 4 SO 48,03 0,0208  3 HCO 61,02 0,0164  2 3 CO 30,01 0,0333 Namunaning hatoligi quyidagi ifoda yordamida aniqlanadi: % 100 %         к а к а Х . (1) Bu erda а - anionlar yig‘indisi, к esa kationlar yig‘indisi. Agar hatolik X 1 % bo‘lsa, yaxshi, X = 2-3 % teng bo‘lsa, o‘rta va X > 5 % bo‘lsa, qoniqarsiz deb baholanadi. Suvning kimyoviy tahlili shuni ko‘rsatadiki, suvdagi  Na va  K kationlarini aniqlash ancha murakkab jarayon bo‘lib hisoblanadi. Ko‘pincha ularning miqdori hisob yo‘li bilan aniqlanadi. Turli suv havzalari suvining minerallashuvini solishtirish uchun alohida ionlarning % - ekv li miqdorlari ishlatiladi va u quyidagi ifoda yordamida aniqlanadi: % 100 %       к а а экв . (2) Bu erda а - alohida ionlarning mg-ekv/l miqdori, а - anionlar yig‘indisi, к  esa kationlar yig‘indisi. Ishni bajarish uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlar Berilgan: CHirchiq daryosining G‘azalkent shahridan 0,3 km yuqorida joylashgan G‘azalkent gidrologik postida 1985 yil uchun gidrokimyoviy byulletendan ko‘chirib olingan suvning kimyoviy tarkibi bo‘yicha ma’lumotlar jadvali (1.2-jadval). Ishni bajarish maqsadida quyilgan vazifalar: 1. Ma’lumotlar mg/l da berilgan bo‘lsa, ular mg-ekv/l birligiga o‘tkazilsin; 2. Namuna natijalarining % - ekv li qiymatlari hisoblansin; 3. Anion va kationlarning mg/l hamda mg-ekv/l qiymatlardagi yig‘indilari aniqlansin; 4. Aniqlangan natijalar umumlashtirilib, jadval ko‘rinishida keltirilsin va ionlar miqdorining yil davomida oylar bo‘yicha taqsimlanish grafigi chizilsin. 5. Hisoblashlar natijalari umumlashtirilib, bajarilgan ishning tahliliy bayonnomasi tuzilsin. Ishni bajarish tartibi 1.2-jadval CHirchiq daryoning 0,3 km yuqorida joylashgan G‘azalkent gidrologik postida 1985 yil uchun suvning kimyoviy tarkibi bo‘yicha ma’lumotlar (mg/l) Kun с м Q / , 3  3 HCO  2 4 SO  Cl  2 Ca  2 Mg  Na  K U  27.01 95,7 104,3 29,8 6,8 38,88 7,2 1,8 1,0 189,8 28.01 76,7 111,7 27,9 8,5 39,88 7,1 3,4 1,0 199,5 20.03 106 122,0 27,9 9,2 41,7 7,8 4,6 1,0 172,5 24.04 136 132,4 27,9 8,9 44,3 8,4 3,0 1,0 226,0 30.05 250 87,9 30,7 9,6 31,26 6,2 1,5 1,0 168,0 20.06 294 86,6 17,3 13,5 29,5 3,0 - - 150,0 24.07 472 79,3 18,2 13,5 27,7 3,4 9,5 1,0 153,0 29.08 456 76,3 23,3 13,5 30,1 3,9 1,0 1,0 149,0 26.09 217 89,1 18,6 11,7 33,7 3,0 3,0 1,0 160,0 Berilgan: CHirchiq daryosining G‘azalkent shahridan 0,3 km yuqorida joylashgan G‘azalkent gidrologik postida 1985 yil uchun gidrokimyoviy byulletendan ko‘chirib olingan suvning kimyoviy tarkibi bo‘yicha ma’lumotlar jadvali (1.2-jadval). Ishni bajarish maqsadida quyilgan vazifalar: 1. Ma’lumotlar mg/l da berilgan bo‘lsa, ular mg-ekv/l birligiga o‘tkazilsin; 2. Namuna natijalarining % - ekv li qiymatlari hisoblansin; 3. Anion va kationlarning mg/l hamda mg-ekv/l qiymatlardagi yig‘indilari aniqlansin; 4. Aniqlangan natijalar umumlashtirilib, jadval ko‘rinishida keltirilsin va ionlar miqdorining yil davomida oylar bo‘yicha taqsimlanish grafigi chizilsin. 5. Hisoblashlar natijalari umumlashtirilib, bajarilgan ishning tahliliy bayonnomasi tuzilsin. Ishni bajarish tartibi 1.2-jadval CHirchiq daryoning 0,3 km yuqorida joylashgan G‘azalkent gidrologik postida 1985 yil uchun suvning kimyoviy tarkibi bo‘yicha ma’lumotlar (mg/l) Kun с м Q / , 3  3 HCO  2 4 SO  Cl  2 Ca  2 Mg  Na  K U  27.01 95,7 104,3 29,8 6,8 38,88 7,2 1,8 1,0 189,8 28.01 76,7 111,7 27,9 8,5 39,88 7,1 3,4 1,0 199,5 20.03 106 122,0 27,9 9,2 41,7 7,8 4,6 1,0 172,5 24.04 136 132,4 27,9 8,9 44,3 8,4 3,0 1,0 226,0 30.05 250 87,9 30,7 9,6 31,26 6,2 1,5 1,0 168,0 20.06 294 86,6 17,3 13,5 29,5 3,0 - - 150,0 24.07 472 79,3 18,2 13,5 27,7 3,4 9,5 1,0 153,0 29.08 456 76,3 23,3 13,5 30,1 3,9 1,0 1,0 149,0 26.09 217 89,1 18,6 11,7 33,7 3,0 3,0 1,0 160,0 18.10 77,9 106,2 19,0 10,3 35,7 6,1 3,4 1,0 182,0 15.11 67,6 106,2 19,0 10,3 35,7 6,1 3,4 1,0 207,0 07.12 62,2 193,4 25,9 5,7 39,5 19,5 2,5 1,0 288,0 1. 1.2-jadvalda keltirilgan ma’lumotlardan foydalanib, har bir oy uchun ionlarning mg/l dagi qiymatlari mg-ekv/l birligiga o‘tkaziladi. Bunda maxsus o‘tish koeffitsienti jadvalidan foydalaniladi (1.1 - jadval). Masalan, yanvar oyidagi xlorning mg/l dagi qiymati  Cl = 6, 8 mg/l ga teng bo‘lsa, uni 0,0282 o‘tish koeffitsientiga ko‘paytirib mg-ekv/l dagi qiymatiga ega bo‘lamiz:  Cl = 6, 8∙0,0282 = 0,19 mg-ekv/l. SHunday qilib har bir oy uchun anion va kationlarning mg/l dagi qiymatlari maxsus o‘tish koeffitsientlari orqali mg-ekv/l birligiga o‘tkaziladi. 2. Anion va kationlarning mg-ekv/l birligiga o‘tkazilgandan keyin, ularning % - ekv li qiymatlari (2) ifoda yordamida hisoblanadi: % 100 %       к а а экв Buning uchun oldin aniolar va kationlarning mg-ekv/l qiymatidagi yig‘indilari aniqlanib olinadi, keyin alohida ionlarning % - ekv yuqoridagi keltirilgan ifodaga quyib topiladi. Masalan, yanvar oyidagi anionlarning mg-ekv/l qiymatlardagi yig‘indisi а  = 2,52 ga va kationlarning yig‘indisi к = 2.64 mg-ekv/l ga teng bo‘lsa,  Cl ionining % - ekv miqdori quyidagicha aniqlanadi: % 100 %       к а а экв = % 95 , 3 100 29 , 2 52 , 2 19 , 0    27 yanvar Anion mg/l mg- ekv/l %-ekv Kation mg/l mg- ekv/l %-ekv  Cl 6,8 0,19 3,95  Na 1,8 0,08 1,66  2 4 SO 29,8 0,62 12,9  K 1,0 0,03 0,62 18.10 77,9 106,2 19,0 10,3 35,7 6,1 3,4 1,0 182,0 15.11 67,6 106,2 19,0 10,3 35,7 6,1 3,4 1,0 207,0 07.12 62,2 193,4 25,9 5,7 39,5 19,5 2,5 1,0 288,0 1. 1.2-jadvalda keltirilgan ma’lumotlardan foydalanib, har bir oy uchun ionlarning mg/l dagi qiymatlari mg-ekv/l birligiga o‘tkaziladi. Bunda maxsus o‘tish koeffitsienti jadvalidan foydalaniladi (1.1 - jadval). Masalan, yanvar oyidagi xlorning mg/l dagi qiymati  Cl = 6, 8 mg/l ga teng bo‘lsa, uni 0,0282 o‘tish koeffitsientiga ko‘paytirib mg-ekv/l dagi qiymatiga ega bo‘lamiz:  Cl = 6, 8∙0,0282 = 0,19 mg-ekv/l. SHunday qilib har bir oy uchun anion va kationlarning mg/l dagi qiymatlari maxsus o‘tish koeffitsientlari orqali mg-ekv/l birligiga o‘tkaziladi. 2. Anion va kationlarning mg-ekv/l birligiga o‘tkazilgandan keyin, ularning % - ekv li qiymatlari (2) ifoda yordamida hisoblanadi: % 100 %       к а а экв Buning uchun oldin aniolar va kationlarning mg-ekv/l qiymatidagi yig‘indilari aniqlanib olinadi, keyin alohida ionlarning % - ekv yuqoridagi keltirilgan ifodaga quyib topiladi. Masalan, yanvar oyidagi anionlarning mg-ekv/l qiymatlardagi yig‘indisi а  = 2,52 ga va kationlarning yig‘indisi к = 2.64 mg-ekv/l ga teng bo‘lsa,  Cl ionining % - ekv miqdori quyidagicha aniqlanadi: % 100 %       к а а экв = % 95 , 3 100 29 , 2 52 , 2 19 , 0    27 yanvar Anion mg/l mg- ekv/l %-ekv Kation mg/l mg- ekv/l %-ekv  Cl 6,8 0,19 3,95  Na 1,8 0,08 1,66  2 4 SO 29,8 0,62 12,9  K 1,0 0,03 0,62  3 HCO 104,3 1,71 35,6  2 Mg 7,2 0,59 12,2  2 Ca 38,88 1,59 33,1  140,9 2,52 47,5 48,88 2,29 52,5 U  = 189,9 mg/l % =100 24 aprel Anion mg/l mg- ekv/l %-ekv Kation mg/l mg- ekv/l %-ekv  Cl 8,9 0,25 4,69  Na 3,01 0,13 2,13  2 4 SO 27,9 0,58 9,51  K 1,0 0,03 0,43  3 HCO 132,4 2,17 35,6  2 Mg 8,4 0,69 11,2  2 Ca 44,3 2,21 36,2  169,2 3,00 50,0 56,7 3,056 50,0 U  = 226 mg/l % =100 24 iyul Anion mg/l mg- ekv/l %-ekv Kation mg/l mg- ekv/l %-ekv  Cl 13,5 0,38 9,13  Na 9,5 0,41 9,86  2 4 SO 18,2 0,38 9,13  K 1,0 0,03 0,63  3 HCO 79,3 1,30 31,2  2 Mg 3,4 0,28 6,73  2 Ca 27,7 1,38 33,2  111 2,06 49,5 41,6 2,1 50.4 U  = 153 mg/l % =100 18 oktyabr  3 HCO 104,3 1,71 35,6  2 Mg 7,2 0,59 12,2  2 Ca 38,88 1,59 33,1  140,9 2,52 47,5 48,88 2,29 52,5 U  = 189,9 mg/l % =100 24 aprel Anion mg/l mg- ekv/l %-ekv Kation mg/l mg- ekv/l %-ekv  Cl 8,9 0,25 4,69  Na 3,01 0,13 2,13  2 4 SO 27,9 0,58 9,51  K 1,0 0,03 0,43  3 HCO 132,4 2,17 35,6  2 Mg 8,4 0,69 11,2  2 Ca 44,3 2,21 36,2  169,2 3,00 50,0 56,7 3,056 50,0 U  = 226 mg/l % =100 24 iyul Anion mg/l mg- ekv/l %-ekv Kation mg/l mg- ekv/l %-ekv  Cl 13,5 0,38 9,13  Na 9,5 0,41 9,86  2 4 SO 18,2 0,38 9,13  K 1,0 0,03 0,63  3 HCO 79,3 1,30 31,2  2 Mg 3,4 0,28 6,73  2 Ca 27,7 1,38 33,2  111 2,06 49,5 41,6 2,1 50.4 U  = 153 mg/l % =100 18 oktyabr Anion mg/l mg- ekv/l %-ekv Kation mg/l mg- ekv/l %-ekv  Cl 10,3 0,29 5,93  Na 3,4 0,15 3,07  2 4 SO 19,0 0,395 8,08  K 1,0 0,03 0,53  3 HCO 106,2 1,74 35,6  2 Mg 6,1 0,50 10,2  2 Ca 35,7 1,78 36,5  135,5 2,43 49,6 46,2 2,46 50.3 U  = 182 mg/l % =100 3. Anionlar va kationlarning mg/l hamda mg-ekv/l da ifodalangan yig‘indi miqdorlari aniqlanib, ularni hisoblash natijalari jadvalda keltirilgan (1.3-jadval). 4. Jadvalda keltirilgan qiymatlardan foydalanib, ionlar miqdorining yil davomida oylar bo‘yicha taqsimlanish grafigi chiziladi. Grafik 1.1-rasmda keltirildi. -rasm. Ionlarning yil ichida taqsimlanishi 5. Hisoblashlar natijalari umumlashtirilib, bajarilgan ishning tahliliy bayonnomasi tuziladi. 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Ой % - экв Cl SO4 HCO3 Mg Ca Anion mg/l mg- ekv/l %-ekv Kation mg/l mg- ekv/l %-ekv  Cl 10,3 0,29 5,93  Na 3,4 0,15 3,07  2 4 SO 19,0 0,395 8,08  K 1,0 0,03 0,53  3 HCO 106,2 1,74 35,6  2 Mg 6,1 0,50 10,2  2 Ca 35,7 1,78 36,5  135,5 2,43 49,6 46,2 2,46 50.3 U  = 182 mg/l % =100 3. Anionlar va kationlarning mg/l hamda mg-ekv/l da ifodalangan yig‘indi miqdorlari aniqlanib, ularni hisoblash natijalari jadvalda keltirilgan (1.3-jadval). 4. Jadvalda keltirilgan qiymatlardan foydalanib, ionlar miqdorining yil davomida oylar bo‘yicha taqsimlanish grafigi chiziladi. Grafik 1.1-rasmda keltirildi. -rasm. Ionlarning yil ichida taqsimlanishi 5. Hisoblashlar natijalari umumlashtirilib, bajarilgan ishning tahliliy bayonnomasi tuziladi. 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Ой % - экв Cl SO4 HCO3 Mg Ca 1.3-jadval Hisoblash natijalari Ionlar O‘lcham birligi O y l a r I II III IV V VI VII VIII IX X XI XI mg/l 6,8 8,5 9,2 8,9 9,6 13,5 13,5 13,5 11,7 10,3 10,3 5,7 mg-ekv/l 0,19 0,24 0,26 0,25 0,27 0,38 0,38 0,38 0,33 0,29 0,29 0,16 % -ekv 3,95 4,45 4,47 4,69 5,97 9,79 9,13 9,5 7,73 5,93 5,93 2,1 mg/l 29,8 27,9 27,9 27,9 30,7 17,3 18,2 23,3 18,6 19 19 25,9 mg-ekv/l 0,62 0,58 0,58 0,58 0,64 0,36 0,38 0,48 0,39 0,39 0,39 0,54 % -ekv 12,9 10,7 10 9,51 14,2 9,28 9,13 12 9,13 8,08 8,08 7,1 mg/l 104,3 111,7 122 132,4 87,9 86,6 79,3 76,3 89,1 106,2 106,2 193,4 mg-ekv/l 1,71 1,83 2 2,17 1,44 1,42 1,3 1,25 1,46 1,74 1,74 3,17 % -ekv 35,6 33,9 34,5 35,6 31,9 36,6 31,2 31,3 34,2 35,6 35,6 41,8 mg/l 1,08 3,4 4,6 3,01 1,5 - 9,5 1 3 3,4 3,4 2,5 mg-ekv/l 0,08 0.15 0,2 0,13 0,07 - 0,41 0,044 0,13 0,15 0,15 0,11 % -ekv 1,66 2,74 3,45 2,13 1,55 - 9,86 1,1 3,04 3,07 3,07 1,45 mg/l 1 1 1 1 1 - 1 1 1 1 1 1 mg-ekv/l 0,03 0,03 0,03 0,03 0,03 - 0,03 0,03 0,03 0,03 0,03 0,03 % -ekv 0,62 0,48 0,45 0,63 0,58 - 0,63 0,65 0,61 0,53 0,53 0,34  Cl  2 4 SO  3 HCO  Na  K 1.3-jadval Hisoblash natijalari Ionlar O‘lcham birligi O y l a r I II III IV V VI VII VIII IX X XI XI mg/l 6,8 8,5 9,2 8,9 9,6 13,5 13,5 13,5 11,7 10,3 10,3 5,7 mg-ekv/l 0,19 0,24 0,26 0,25 0,27 0,38 0,38 0,38 0,33 0,29 0,29 0,16 % -ekv 3,95 4,45 4,47 4,69 5,97 9,79 9,13 9,5 7,73 5,93 5,93 2,1 mg/l 29,8 27,9 27,9 27,9 30,7 17,3 18,2 23,3 18,6 19 19 25,9 mg-ekv/l 0,62 0,58 0,58 0,58 0,64 0,36 0,38 0,48 0,39 0,39 0,39 0,54 % -ekv 12,9 10,7 10 9,51 14,2 9,28 9,13 12 9,13 8,08 8,08 7,1 mg/l 104,3 111,7 122 132,4 87,9 86,6 79,3 76,3 89,1 106,2 106,2 193,4 mg-ekv/l 1,71 1,83 2 2,17 1,44 1,42 1,3 1,25 1,46 1,74 1,74 3,17 % -ekv 35,6 33,9 34,5 35,6 31,9 36,6 31,2 31,3 34,2 35,6 35,6 41,8 mg/l 1,08 3,4 4,6 3,01 1,5 - 9,5 1 3 3,4 3,4 2,5 mg-ekv/l 0,08 0.15 0,2 0,13 0,07 - 0,41 0,044 0,13 0,15 0,15 0,11 % -ekv 1,66 2,74 3,45 2,13 1,55 - 9,86 1,1 3,04 3,07 3,07 1,45 mg/l 1 1 1 1 1 - 1 1 1 1 1 1 mg-ekv/l 0,03 0,03 0,03 0,03 0,03 - 0,03 0,03 0,03 0,03 0,03 0,03 % -ekv 0,62 0,48 0,45 0,63 0,58 - 0,63 0,65 0,61 0,53 0,53 0,34  Cl  2 4 SO  3 HCO  Na  K mg/l 7,2 7,1 7,8 8,4 6,2 3 3,4 3,9 3 6,1 6,1 19,5 mg-ekv/l 0,59 0,58 0,64 0,69 0,51 0,25 0,28 0,32 0,25 0,5 0,5 1,6 % -ekv 12,2 10,7 11,1 11,2 11,3 6,44 6,73 8 5,85 10,2 10,2 21,2 mg/l 38,88 39,88 41,7 44,3 31,26 29,5 27,7 30,1 33,7 35,7 35,7 39,5 mg-ekv/l 1,59 1,99 2,08 2,21 1,56 1,47 1,38 1,5 1,68 1,78 1,76 1,97 % -ekv 33,1 36,9 35.9 36,2 34,5 37,9 33,2 37,5 39,3 36,5 36,5 25,9  2 Mg  2 Ca mg/l 7,2 7,1 7,8 8,4 6,2 3 3,4 3,9 3 6,1 6,1 19,5 mg-ekv/l 0,59 0,58 0,64 0,69 0,51 0,25 0,28 0,32 0,25 0,5 0,5 1,6 % -ekv 12,2 10,7 11,1 11,2 11,3 6,44 6,73 8 5,85 10,2 10,2 21,2 mg/l 38,88 39,88 41,7 44,3 31,26 29,5 27,7 30,1 33,7 35,7 35,7 39,5 mg-ekv/l 1,59 1,99 2,08 2,21 1,56 1,47 1,38 1,5 1,68 1,78 1,76 1,97 % -ekv 33,1 36,9 35.9 36,2 34,5 37,9 33,2 37,5 39,3 36,5 36,5 25,9  2 Mg  2 Ca Suvdan olingan namunalarni nazorat qilish va ishqoriyligini aniqlash (2-amaliy mashg‘ulot) Ishning maqsadi Mazkur amaliy mashg‘ulotni bajarishdan ko‘zda tutilgan asosiy maqsad talabalarni suvdan olingan namunalarni nazorat qilish, uning qattiqligi va ishqoriyligini aniqlash usullarini amaliyotda qo‘llash bo‘yicha tajriba, ko‘nikma va malaka hosil qilishdir. Ishning nazariy asoslari Tabiiy suvlar tarkibida kalsiy va magniy ko‘p miqdorda bo‘lgan suv qattiq suv deb ataladi. Qattiq suv bug‘ qozonni devorlarida ko‘p quyqa hosil qiladi. SHuning uchun ham bug‘ qozonxonalarida ishlatiladigan suvlar dastlab ulardagi zararli moddalarni yo‘qotish maqsadida qayti ishlanadi. Bunday jarayonlar suvni tayyorlash deb nomlanadi. Texnik maqsadlarda ishlatiladigan suvlarni baholashda, birinchi navbatda, uning qattiqligi hisobga olinadi. SHunday qilib suvning qattiqligi undagi  2 Ca va  2 Mg ionlarining miqdori bilan bog‘liq. Uning quyidagi turlari mavjud: umumiy qattiqlik, karbonatli qattiqlik,, yo‘qotilgan qattiqlik, doimiy yoki karbonatsiz qattiqlik. Suvning umumiy qattiqligi quyidagi ifoda bilan aniqlanadi: ) / ( 2 2 л экв мг Mg Ca НУ      . Karbonatli qattiqlik (Nk) suvdagi  3 HCO anionining miqdori bilan belgilanadi, buni suvning ishqorliligi deb ham qabul qilinadi. O.A.Alyokin tabiiy suvlarning qattiqligini ishqorliligi bo‘yicha quyidagicha belgilashni tavsiya qiladi. Suvning qattiqligi Ishqorliligi (  3 HCO ) mg-ekv/l Juda yumshoq ≤ 1,5 YUmshoq 1,5 – 3,0 Mo‘‘tadil qattiq 3,0 – 6,0 Qattiq 6,0 – 9,0 Juda qattiq > 9 Suvdan olingan namunalarni nazorat qilish va ishqoriyligini aniqlash (2-amaliy mashg‘ulot) Ishning maqsadi Mazkur amaliy mashg‘ulotni bajarishdan ko‘zda tutilgan asosiy maqsad talabalarni suvdan olingan namunalarni nazorat qilish, uning qattiqligi va ishqoriyligini aniqlash usullarini amaliyotda qo‘llash bo‘yicha tajriba, ko‘nikma va malaka hosil qilishdir. Ishning nazariy asoslari Tabiiy suvlar tarkibida kalsiy va magniy ko‘p miqdorda bo‘lgan suv qattiq suv deb ataladi. Qattiq suv bug‘ qozonni devorlarida ko‘p quyqa hosil qiladi. SHuning uchun ham bug‘ qozonxonalarida ishlatiladigan suvlar dastlab ulardagi zararli moddalarni yo‘qotish maqsadida qayti ishlanadi. Bunday jarayonlar suvni tayyorlash deb nomlanadi. Texnik maqsadlarda ishlatiladigan suvlarni baholashda, birinchi navbatda, uning qattiqligi hisobga olinadi. SHunday qilib suvning qattiqligi undagi  2 Ca va  2 Mg ionlarining miqdori bilan bog‘liq. Uning quyidagi turlari mavjud: umumiy qattiqlik, karbonatli qattiqlik,, yo‘qotilgan qattiqlik, doimiy yoki karbonatsiz qattiqlik. Suvning umumiy qattiqligi quyidagi ifoda bilan aniqlanadi: ) / ( 2 2 л экв мг Mg Ca НУ      . Karbonatli qattiqlik (Nk) suvdagi  3 HCO anionining miqdori bilan belgilanadi, buni suvning ishqorliligi deb ham qabul qilinadi. O.A.Alyokin tabiiy suvlarning qattiqligini ishqorliligi bo‘yicha quyidagicha belgilashni tavsiya qiladi. Suvning qattiqligi Ishqorliligi (  3 HCO ) mg-ekv/l Juda yumshoq ≤ 1,5 YUmshoq 1,5 – 3,0 Mo‘‘tadil qattiq 3,0 – 6,0 Qattiq 6,0 – 9,0 Juda qattiq > 9 Yo‘qotilgan qattiqlik ( Й Н ) – suvdagi umumiy qattiqlik (  2 Ca +  2 Mg ) bilan karbonatli qattiqlik (  3 HCO ) miqdorlarini belgilaydi. Uni hisoblashning ikki holati mavjud: 1) agar  2 Ca +  2 Mg ≤  3 HCO bo‘lsa, yo‘qotilgan qattiqlik umumiy qattiqlikka teng bo‘ladi У Й Н Н  ; 2) agar  2 Ca +  2 Mg >  3 HCO bo‘lsa, unda yo‘qotilgan qattiqlik  3 HCO ioni miqdoriga ekvivaleni bo‘ladi  Й Н  3 HCO (mg-ekv/l). Doimiy yoki karbonatsiz qattiqlik ( Д Н ) – umumiy qattiqlik bilan yo‘qotilgan qattiqlik orasidagi farqqa teng bo‘ladi: Й У Д Н Н Н   . Ishni bajarish uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlar Berilgan: O‘rganilayotgan daryodagi 1985 yil uchun hisoblash natijalari jadvali ma’lumotlari (1.3-jadval). Ishni bajarish maqsadida quyilgan vazifalar: 1. Suvning qattiqligi quyidagi turlari bo‘yicha hisoblansin: a) Suvning umumiy qattiqligi -NU ; b) Karbonatli qattiqlik yoki ishqoriyligi - Nk ; v) Yo‘qotilgan qattiqlik - Й Н ; g) Doimiy yoki karbonatsiz qattiqlik - Д Н . 2. Bajarilgan ishning tahliliy bayonnomasi tuzilsin. Ishni bajarish tartibi 1. Har bir oy uchun suvning qattiqligini yuqorida qayd etilgan turlar bo‘yicha hisoblab chiqamiz. 27 yanvar:  2 Ca =1,59 mg-ekv/l,  2 Mg =0,59 mg-ekv/l,  3 HCO =1,71 mg-ekv/l. a) umumiy qattiqlik: NU =  2 Ca +  2 Mg =1,59 +0,59 =2,18 mg-ekv/l. b) karbonatli qattiqlik yoki ishqoriylik: Nk =1,71 mg-ekv/l (yumshoq). Yo‘qotilgan qattiqlik ( Й Н ) – suvdagi umumiy qattiqlik (  2 Ca +  2 Mg ) bilan karbonatli qattiqlik (  3 HCO ) miqdorlarini belgilaydi. Uni hisoblashning ikki holati mavjud: 1) agar  2 Ca +  2 Mg ≤  3 HCO bo‘lsa, yo‘qotilgan qattiqlik umumiy qattiqlikka teng bo‘ladi У Й Н Н  ; 2) agar  2 Ca +  2 Mg >  3 HCO bo‘lsa, unda yo‘qotilgan qattiqlik  3 HCO ioni miqdoriga ekvivaleni bo‘ladi  Й Н  3 HCO (mg-ekv/l). Doimiy yoki karbonatsiz qattiqlik ( Д Н ) – umumiy qattiqlik bilan yo‘qotilgan qattiqlik orasidagi farqqa teng bo‘ladi: Й У Д Н Н Н   . Ishni bajarish uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlar Berilgan: O‘rganilayotgan daryodagi 1985 yil uchun hisoblash natijalari jadvali ma’lumotlari (1.3-jadval). Ishni bajarish maqsadida quyilgan vazifalar: 1. Suvning qattiqligi quyidagi turlari bo‘yicha hisoblansin: a) Suvning umumiy qattiqligi -NU ; b) Karbonatli qattiqlik yoki ishqoriyligi - Nk ; v) Yo‘qotilgan qattiqlik - Й Н ; g) Doimiy yoki karbonatsiz qattiqlik - Д Н . 2. Bajarilgan ishning tahliliy bayonnomasi tuzilsin. Ishni bajarish tartibi 1. Har bir oy uchun suvning qattiqligini yuqorida qayd etilgan turlar bo‘yicha hisoblab chiqamiz. 27 yanvar:  2 Ca =1,59 mg-ekv/l,  2 Mg =0,59 mg-ekv/l,  3 HCO =1,71 mg-ekv/l. a) umumiy qattiqlik: NU =  2 Ca +  2 Mg =1,59 +0,59 =2,18 mg-ekv/l. b) karbonatli qattiqlik yoki ishqoriylik: Nk =1,71 mg-ekv/l (yumshoq). v) yo‘qotilgan qattiqlik:  2 Ca +  2 Mg >  3 HCO sharti bajarildi, ya’ni,  2 Ca +  2 Mg >  3 HCO → 2,18 > 1,71. U holda yo‘qotilgan qattiqlik quyidagiga teng bo‘ladi: Й Н = 2,18 - 1,71 = 0,47 mg-ekv/l. g) doimiy yoki karbonatsiz qattiqlik: Й У Д Н Н Н   = 2,18-0,47 = 1,71 mg-ekv/l. 24 aprel:  2 Ca =2,21mg-ekv/l,  2 Mg =0,69 mg-ekv/l,  3 HCO =2,17 mg-ekv/l. a) umumiy qattiqlik: NU =  2 Ca +  2 Mg =2,21 +0,69 =2,90 mg-ekv/l. b) karbonatli qattiqlik yoki ishqoriylik: Nk =2,17 mg-ekv/l (yumshoq). v) yo‘qotilgan qattiqlik:  2 Ca +  2 Mg >  3 HCO sharti bajarildi, ya’ni,  2 Ca +  2 Mg >  3 HCO → 2,90 > 2,17. U holda yo‘qotilgan qattiqlik quyidagiga teng bo‘ladi: Й Н = 2,90 – 2,17 = 0,73 mg-ekv/l. g) doimiy yoki karbonatsiz qattiqlik: Й У Д Н Н Н   = 2,90 - 0,73 = 2,17 mg-ekv/l. 24 iyul:  2 Ca =1,38 mg-ekv/l,  2 Mg =0,28 mg-ekv/l,  3 HCO =1,30 mg-ekv/l. a) umumiy qattiqlik: NU =  2 Ca +  2 Mg =1,38 +0,28 =1.66 mg-ekv/l. b) karbonatli qattiqlik yoki ishqoriylik: Nk =1,30 mg-ekv/l (yumshoq). v) yo‘qotilgan qattiqlik:  2 Ca +  2 Mg >  3 HCO sharti bajarildi, ya’ni,  2 Ca +  2 Mg >  3 HCO → 1,66 > 1,30. U holda yo‘qotilgan qattiqlik quyidagiga teng bo‘ladi: Й Н = 1,66 – 1,30 = 0,36 mg-ekv/l. v) yo‘qotilgan qattiqlik:  2 Ca +  2 Mg >  3 HCO sharti bajarildi, ya’ni,  2 Ca +  2 Mg >  3 HCO → 2,18 > 1,71. U holda yo‘qotilgan qattiqlik quyidagiga teng bo‘ladi: Й Н = 2,18 - 1,71 = 0,47 mg-ekv/l. g) doimiy yoki karbonatsiz qattiqlik: Й У Д Н Н Н   = 2,18-0,47 = 1,71 mg-ekv/l. 24 aprel:  2 Ca =2,21mg-ekv/l,  2 Mg =0,69 mg-ekv/l,  3 HCO =2,17 mg-ekv/l. a) umumiy qattiqlik: NU =  2 Ca +  2 Mg =2,21 +0,69 =2,90 mg-ekv/l. b) karbonatli qattiqlik yoki ishqoriylik: Nk =2,17 mg-ekv/l (yumshoq). v) yo‘qotilgan qattiqlik:  2 Ca +  2 Mg >  3 HCO sharti bajarildi, ya’ni,  2 Ca +  2 Mg >  3 HCO → 2,90 > 2,17. U holda yo‘qotilgan qattiqlik quyidagiga teng bo‘ladi: Й Н = 2,90 – 2,17 = 0,73 mg-ekv/l. g) doimiy yoki karbonatsiz qattiqlik: Й У Д Н Н Н   = 2,90 - 0,73 = 2,17 mg-ekv/l. 24 iyul:  2 Ca =1,38 mg-ekv/l,  2 Mg =0,28 mg-ekv/l,  3 HCO =1,30 mg-ekv/l. a) umumiy qattiqlik: NU =  2 Ca +  2 Mg =1,38 +0,28 =1.66 mg-ekv/l. b) karbonatli qattiqlik yoki ishqoriylik: Nk =1,30 mg-ekv/l (yumshoq). v) yo‘qotilgan qattiqlik:  2 Ca +  2 Mg >  3 HCO sharti bajarildi, ya’ni,  2 Ca +  2 Mg >  3 HCO → 1,66 > 1,30. U holda yo‘qotilgan qattiqlik quyidagiga teng bo‘ladi: Й Н = 1,66 – 1,30 = 0,36 mg-ekv/l. g) doimiy yoki karbonatsiz qattiqlik: Й У Д Н Н Н   = 1,66 - 0,36 = 1,30 mg-ekv/l. 18 oktyabr:  2 Ca =1,78 mg-ekv/l,  2 Mg =0,50 mg-ekv/l,  3 HCO =1,74 mg-ekv/l. a) umumiy qattiqlik: NU =  2 Ca +  2 Mg =1,78 +0,50 =2,28 mg-ekv/l. b) karbonatli qattiqlik yoki ishqoriylik: Nk =1,74 mg-ekv/l (yumshoq). v) yo‘qotilgan qattiqlik:  2 Ca +  2 Mg >  3 HCO sharti bajarildi, ya’ni,  2 Ca +  2 Mg >  3 HCO → 2,28 > 1,74. U holda yo‘qotilgan qattiqlikquyidagiga teng bo‘ladi: Й Н = 2,28 – 1,74 = 0,54 mg-ekv/l. g) doimiy yoki karbonatsiz qattiqlik: Й У Д Н Н Н   = 2,28 - 0,54 = 1,74 mg-ekv/l. 2. Bajarilgan ishning tahliliy bayonnomasini tuzish. Bajarilagn ishning tahliliy bayonnomasini tuzishda quyidagilarga e’tibor qaratilishi lozim: - ishning maqsad va vazifalari; - ishni bajarish uchun berilgan birlamchi ma’lumotlar va ularning ishonshliligi va tavsifi; - suvning qattiqligi va va ishqoriyligini aniqlash usullari hamda ishni bajarish natijasida olingan ma’lumotlarning ilmiy, amaliy ahamiyati va hokazolar. g) doimiy yoki karbonatsiz qattiqlik: Й У Д Н Н Н   = 1,66 - 0,36 = 1,30 mg-ekv/l. 18 oktyabr:  2 Ca =1,78 mg-ekv/l,  2 Mg =0,50 mg-ekv/l,  3 HCO =1,74 mg-ekv/l. a) umumiy qattiqlik: NU =  2 Ca +  2 Mg =1,78 +0,50 =2,28 mg-ekv/l. b) karbonatli qattiqlik yoki ishqoriylik: Nk =1,74 mg-ekv/l (yumshoq). v) yo‘qotilgan qattiqlik:  2 Ca +  2 Mg >  3 HCO sharti bajarildi, ya’ni,  2 Ca +  2 Mg >  3 HCO → 2,28 > 1,74. U holda yo‘qotilgan qattiqlikquyidagiga teng bo‘ladi: Й Н = 2,28 – 1,74 = 0,54 mg-ekv/l. g) doimiy yoki karbonatsiz qattiqlik: Й У Д Н Н Н   = 2,28 - 0,54 = 1,74 mg-ekv/l. 2. Bajarilgan ishning tahliliy bayonnomasini tuzish. Bajarilagn ishning tahliliy bayonnomasini tuzishda quyidagilarga e’tibor qaratilishi lozim: - ishning maqsad va vazifalari; - ishni bajarish uchun berilgan birlamchi ma’lumotlar va ularning ishonshliligi va tavsifi; - suvning qattiqligi va va ishqoriyligini aniqlash usullari hamda ishni bajarish natijasida olingan ma’lumotlarning ilmiy, amaliy ahamiyati va hokazolar.