Tabiiy suvlar kimyoviy tarkibining shakllanishi Ma’lumki, tabiiy suvlar kimyoviy tarkibining shakllanishi qator tabiiy va antropogen omillar bilan bog‘liqdir. Ushbu mavzuda mazkur omillar va ularning turlari bayon etiladi. Reja: 1. Tabiiy suvlar kimyoviy tarkibining shakllanishiga tabiiy – geografik omillarning ta’siri; 2. Geologik omillarning ta’siri; 3. Fizik va kimyoviy omillarning ta’siri; 4. Biologik omillarning ta’siri; 5. Antropogen omillarning ta’siri; Tabiiy suvlar kimyoviy tarkibining shakllanishi qator tabiiy va antropogen omillar bilan bog‘liqdir. Ushbu omillarni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: 1) tabiiy geografik omillar (relef, iqlim, shamol ta’sirida tog‘ jinslarining emirilishi, tuproq qoplami va boshqalar); 2) geologik omillar (tog‘ jinslarining litologik tarkibi, tektonik harakatlar va ular natijasida sodir bo‘ladigan geologik jarayonlar, gidrogeologik sharoit va boshqalar); 3) fizik va kimyoviy omillar (elementlarning kimyoviy xossalari, kislotali- ishqorli va oksidlanish-qaytarilish sharoitlari, suvlarning aralashishi hamda kationlar almashinuvi va boshqalar); 4) biologik omillar (o‘simliklar va tirik organizmlar faoliyati); 5) antropogen omillar (insonning tabiiy suvlarga ta’siri bilan bog‘liq bo‘lgan barcha turdagi faoliyati). Quyida ana shu omillarning tabiiy suvlar kimyoviy tarkibining shakllanishiga ko‘rsatadigan ta’siri bilan tanishib chiqamiz. Tabiiy geografik omillar. Er sirti relefi tabiiy suvlar kimyoviy tarkibining shakllanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadigan asosiy omillardan biri hisoblanadi. U er sirtida suv almashinish sharoitiga, uning tezligiga, bu esa o‘z navbatida tabiiy suvlarning minerallashuvi va kimyoviy tarkibiga ta’sir ko‘rsatadi. Relef er yuzasiga yoqqan yog‘inlarning taqsimlanishini ta’minlaydi. Tog‘li hududlarda er yuzasi oqimlari shakllanadi, tekislik hududlarda esa uning aksi kuzatiladi, ya’ni yuza oqim miqdori kamayadi. Natijada joyning relefi bilan undagi tuproqning tuz rejimi o‘zaro bog‘liq bo‘ladi. Iqlim birinchi navbatda meteorologik sharoitni belgilaydi. Er usti va er osti suvlarining gidrologik rejimining shakllanishi iqlimiy omillarga bog‘liqdir. Tabiiy suvlar tarkibiga ta’sir etuvchi asosiy meteorologik omillarga atmosfera yog‘inlari, havo harorati, bug‘lanish, shamol va boshqalar kiradi. Tabiiy suvlar kimyoviy tarkibi shakllanishining birinchi bosqichi atmosferada sodir bo‘ladi. Barcha tabiiy suvlar ichida vaqt va makon bo‘yicha suvning minerallashuv darajasi va kimyoviy tarkibining tez o‘zgarishi atmosfera yog‘inlarida kuzatiladi. Atmosfera yog‘inlarining minerallashuv darajasi daryolar va ko‘llar suvi minerallashuvidan kichik bo‘ladi. Bu haqda keyingi boblarda alohida to‘xtalib o‘tamiz. Odatda yog‘inlar er usti va er osti suvlarining minerallashuv darajasini kamaytiradi. Atmosfera yog‘inlari tarkibidagi mineral tuzlar ma’lum darajada er usti suvlari kimyoviy tarkibining shakllanishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Bug‘lanish – er usti va grunt suvlari minerallashuv darajasi va kimyoviy tarkibi shakllanishining eng asosiy omillaridan biridir. Ushbu omil asosan yalpi bug‘lanishning yillik atmosfera yog‘inlari yig‘indisiga nisbatan kichik bo‘lgan rayonlarda, ya’ni cho‘l, yarimcho‘l va qurg‘oqchil hududlarda yaqqol seziladi. Tabiiy suvlar kimyoviy tarkibining shakillanishida tog‘ jins-larining shamol ta’sirida emirilishi, mexanik, kimyoviy va biologik parchalanish jarayonlari ham ma’lum ahamiyat kasb etadi. SHamol ta’sirida emirilgan tog‘ jinslari suvli muhitga tushganda quyidagi oddiy, ya’ni eritma, gidroliz, gidratatsiya, ishqorlanish kabi jarayonlar ro‘y beradi. Bu jarayonlarning barchasi ekzotermik hisoblanadi, ya’ni ularda issiqlik ajralib chiqishi kuzatiladi. Geologik omillar. Daryo havzasiga yoqqan atmosfera yog‘inlaridan yuza oqim hosil bo‘ladi. Uning erga shimilishi, er osti suvlarining joylashish chuqurligi, daryo oqiziqlarining manbai hisoblangan tog‘ jinslarining yuvilish jadalligi, daryo o‘zanining shakllanish jarayonlari va boshqalar daryo havzasining geologik tuzilishi bilan bog‘liqdir. Tabiiy suvlar kimyoviy tarkibining shakllanishida tog‘ jinslari etakchi omil hisoblanadi. CHunki atmosfera yog‘inlari, erigan qor va muzliklar suvlari ta’sirida tog‘ jinslari tarkibidagi mineral moddalar yuviladi. Gidrokarbonat va kalsiyli suvlar asosan tog‘ jinslari, masalan, ohaktosh va boshqalar tarkibidagi karbonat, kalsiy moddalarining yuvilishidan hosil bo‘ladi. Tektonik harakatlar va gidrogeologik omillar esa asosan er osti suvlari kimyoviy tarkibining shakllanishida etakchi ahamiyat kasb etadi. Er usti suvlarida esa bu omillar ikkilamchi hisoblanadi. Fizik va kimyoviy omillar. Tabiiy suvlar kimyoviy tarkibining shakllanishini belgilovchi fizik va kimyoviy omillar quyidagilarda aks etadi va o‘zaro chambarchas bog‘liqdir: 1) elementlarning kimyoviy xossalari; 2) tabiatda kechadigan oksidlanish-qaytarilish jarayonlari; 3) tabiiy sharoitda tog‘ jinslarida kechadigan tuzlar gidrolizi va ularni belgilovchi omillar; 4) tabiiy suvlarning o‘zaro aralashishi va boshqalar. Tabiiy suvlarning u yoki bu turdagi kimyoviy elementlar bilan boyishi avallo tog‘ jinslari va tuproq tarkibi bilan bog‘liqdir. Ikkinchidan esa, ularning shamol ta’sirida ko‘chish, ya’ni migratsion qobiliyati bilan ham aniqlanadi. Ushbu jarayon tog‘ jinslari yoki tuproq migratsiyasi sodir bo‘ladigan muhit sharoitiga, ularning fizik va kimyoviy xususiyatlariga bog‘liqdir. Taniqli olim A.E.Fersman ichki va tashqi migratsiya omillarini bir-biridan farq qilish lozimligini qayd etgan. Uning fikricha, ichki migratsiya omillariga kimyoviy elementlarning valentligi, ionlar radiuslari, ionlar potensiallari kabi xarakteristikalari kirsa, tashqi migratsiya omillariga esa er energetikasi, atmosferaning tarkibi, biogen va iqlim sharoitlari kiradi. Biologik omillar tabiiy suvlarga o‘simlik va tirik organizmlar tomonidan ko‘rsatiladigan ta’sir natijasida namoyon bo‘ladi. Ushbu jarayon bir tomondan tabiiy suvlarning biogenli metaformizatsiyasiga sabab bo‘lsa, ikkinchi tomondan, ularni mikrokomponentlar bilan boyitadi. Arid iqlimli hududlarda grunt suvlari kimyoviy tarkibining shakllanishida o‘simliklar eng muhim omillardan biri hisoblanadi. CHunki ular tanasidan bo‘ladigan bug‘lanish, ya’ni transpiratsiya jarayoni natijasida er osti suvlarining sathi pasayadi, ularning minerallashuv darajasi esa ortadi. O‘simliklar orasida freatofit deb nomlanuvchi guruhlar madjud bo‘lib, ularning tarqalishi grunt suvlari bilan bog‘liqdir. O‘simliklarning bunday guruhlariga qamish, qo‘g‘a, bordon hamda daraxtsimon butazor o‘simliklar kiradi. Ayrim turdagi freatofit o‘simliklarning ildizlari 20-30 m chuqurlikkacha etadi. Suv o‘simliklari suv havzalarining kimyoviy tarkibi va gaz rejimini o‘zgartiradi. Masalan, o‘simliklarda bo‘ladigan fotosintez jarayonida suvda kislorod (O2) mikdori ko‘payib, karbonat angidrid (SO2) konsentratsiyasi kamayadi. Bundan tashqari suv havzalarida fotosintez natijasida organik moddalar hosil bo‘ladi. SHunday qilib, o‘simliklar suv havzalarini ulardagi tirik organizmlarning rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan gazlar va organik moddalar bilan boyitadi. Tabiiy suvlar kimyoviy tarkibining shakllanishiga ulardagi mikroorganizmlarning ta’siri ham juda kattadir. Mikroorganizmlar o‘zining hayot faoliyati jarayonida suv tarkibidagi azot, fosfor, uglerod, kalsiy, kaliy va boshqa mikroelementlarni tortib oladi. Bu esa suv havzalarida metaformizatsiya jarayoniga olib keladi. Antropogen omillarga insonning hayot va mehnat faoliyati bilan bog‘liq holda tabiiy suvlar tarkibiga ko‘rsatadigan barcha turdagi ta’sirlari kiradi. Ta’siriga ko‘ra antropogen omillarni kimyoviy va fizikaviy guruhlarga ajratish mumkin. Tabiiy suv ob’ektlariga atmosfera yog‘inlari, oqava suvlar bilan yoki suv transporti vositalarini ishlatish jarayonida qo‘shiladigan moddalar kimyoviy ta’sirga misol bo‘ladi. Ular suv havzalaridagi tabiiy yo‘l bilan shakllangan suvning kimyoviy tarkibini o‘zgartiradi. Fizikaviy ta’sir natijasida suvning fizik xususiyatlari, jumladan suvning harorati, rangi, tiniqligi, hidi, ta’mi va boshqa xossalari o‘zgaradi. Bu esa o‘z navbatida tabiiy sharoitda kechadigan gidrokimyoviy jarayonlarning buzilishiga olib keladi. YUqoridag qayd etilgan ikki turdagi ta’sir natijasida tabiiy suvlarning antropogen ifloslanish jarayoni kechadi. Afsuski, bu jarayon dunyo miqyosida keng tus olmoqda. Tabiiy suvlarning ifloslanishi deganda, ularning har xil organik, noorganik, mexanik, bakteriologik va boshqa moddalar ta’sirida fizik xususiyatlari va kimyoviy tarkibining o‘zgarishi tushiniladi. Bunda suv yuzasida har xil moddalarning to‘planishi yoki ularning suv tubiga cho‘kishi, suv tarkibida kislorodning kamayib ketishi yoki yuqumli kasalliklarga sabab bo‘luvchi bakteriyalarining paydo bo‘lishi kuzatiladi. Tabiiy suvlarni ifloslantiruvchi asosiy manbalarga qishloq xo‘jaligi va sanoat ishlab chiqarishida hosil bo‘lgan hamda maishiy-kommunal xizmat tizimi sohasida shakllangan oqova suvlar kiradi. Qishloq xo‘jaligida ekin maydonlarini sug‘orishda foydalanilgan suvlardan hosil bo‘lgan qaytarma suvlar, sanoat korxonalarining chiqindi suvlari va shaharlar, aholi punktlari maishiy-kommunal tarmoqlarining oqava suvlarida tirik organizmlar uchun xavfli bo‘lgan moddalar mavjud bo‘ladi. Ularga har xil kislotalar, fenollar, vodorod sulfati, ammiak, mis, rux, simob, margumush, xrom va boshqa zaharli moddalar kiradi. SHuningdek, oqava suvlar tarkibidagi yog‘, neft mahsulotlari, har xil biogen moddalar daryolar, ko‘llar va suv omborlariga qo‘shilib, ularni ifloslantirishi mumkin. Amalda shunday salbiy holatlarning oldini olish uchun maxsus chora tadbirlar ko‘rilishi lozim. Sinov savollari va topshiriqlar: 1. Tabiiy suvlar kimyoviy tarkibining shakllanishiga qanday omillar ta’sir ko‘rsatadi? 2. Tabiiy suvlar kimyoviy tarkibining o‘zgarishiga ta’sir etadigan tabiiy geografik omillarni eslang. 3. Tog‘ jinslarining shamol ta’sirida hamda kimyoviy emirilishiga misollar keltiring? 4. Geologik omillar tabiiy suvlar kimyoviy tarkibiga qanday ta’sir ko‘rsatadi? 5. Tabiiy suvlar kimyoviy tarkibiga ta’sir ko‘rsatadigan fizik va kimyoviy omillarni eslang. 6. Tashqi va ichki migratsiya omillariga tavsif bering. 7. Biologik omillarning tabiiy suvlar kimyoviy tarkibiga ta’siri nimalarda namoyon bo‘ladi? 8. Antropogen omillar t’sirida tabiiy suvlarning ifloslanishiga misollar keltiring. 9. Tabiiy suvlarni ifloslantiruvchi asosiy manbalarni bilasizmi?