Tabiiy suvlarning kimyoviy tarkibi

Yuklangan vaqt

2024-12-31

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

6

Faytl hajmi

28,0 KB


Tabiiy suvlarning kimyoviy tarkibi Ushbu mavzuning asosiy maqsadi o‘quvchilarni tabiiy suvlarning kimyoviy tarkibi bilan tanishtirishdir. SHuningdek, mavzuda tabiiy suvlarni ifloslantiruvchi moddalar to‘g‘risida tushunchalar beriladi. Reja: 1. Tabiiy suvlarning tarkibi va ularni guruhlash masalalari; 2.Tabiiy suvlar tarkibidagi bosh ionlar; 3. Suvda erigan gazlar; 4. Tabiiy suvlardagi biogen moddalar; 5. Tabiiy suvlardagi organik moddalar; 6. Tabiiy suvlardagi mikroelementlar; 7. Tabiiy suvlarni ifloslantiruvchi moddalar. Bizga ma’lumki‚ tabiatda kimyoviy toza suv uchramaydi. Har qanday suvda u yoki bu miqdorda erigan moddalar bo‘ladi. Demak, tabiiy suv murakkab tarkibga ega bo‘lgan eritmadir. Tabiiy suvlar kimyoviy tarkibini shartli ravishda quyidagi 6 guruhga ajratish mumkin: 1) bosh ionlar yoki makrokomponentlar: kaliy (K+), natriy (Na+), magniy (Mg2+), kalsiy (Ca2+), xlor (Cl-), sulfat (SO42-), gidrokarbonat (HCO-3), karbonat (CO-23); 2) erigan gazlar – kislorod (O2), azot (N2), vodorod sulfit (H2S), metan (CH4), uglerod ikki oksidi (CO2) va boshqalar; 3) biogen moddalar – azot, fosfor, temir hamda kremniy birikmalari va Tabiiy suvlarning kimyoviy tarkibi Ushbu mavzuning asosiy maqsadi o‘quvchilarni tabiiy suvlarning kimyoviy tarkibi bilan tanishtirishdir. SHuningdek, mavzuda tabiiy suvlarni ifloslantiruvchi moddalar to‘g‘risida tushunchalar beriladi. Reja: 1. Tabiiy suvlarning tarkibi va ularni guruhlash masalalari; 2.Tabiiy suvlar tarkibidagi bosh ionlar; 3. Suvda erigan gazlar; 4. Tabiiy suvlardagi biogen moddalar; 5. Tabiiy suvlardagi organik moddalar; 6. Tabiiy suvlardagi mikroelementlar; 7. Tabiiy suvlarni ifloslantiruvchi moddalar. Bizga ma’lumki‚ tabiatda kimyoviy toza suv uchramaydi. Har qanday suvda u yoki bu miqdorda erigan moddalar bo‘ladi. Demak, tabiiy suv murakkab tarkibga ega bo‘lgan eritmadir. Tabiiy suvlar kimyoviy tarkibini shartli ravishda quyidagi 6 guruhga ajratish mumkin: 1) bosh ionlar yoki makrokomponentlar: kaliy (K+), natriy (Na+), magniy (Mg2+), kalsiy (Ca2+), xlor (Cl-), sulfat (SO42-), gidrokarbonat (HCO-3), karbonat (CO-23); 2) erigan gazlar – kislorod (O2), azot (N2), vodorod sulfit (H2S), metan (CH4), uglerod ikki oksidi (CO2) va boshqalar; 3) biogen moddalar – azot, fosfor, temir hamda kremniy birikmalari va boshqalar; 4) organik moddalar – turli xildagi organik birikmalar, jumladan, organik kislotalar, murakkab efirlar, fenollar, gumus moddalar, azotli birikmalar (oqsillar, aminokislotalar, aminlar) va boshqalar; 5) mikroelementlar, ularga bosh ionlar (K+, Na+, Mg2+, Ca2+) dan tashqari barcha metallar hamda suvda juda kam miqdorda uchraydigan boshqa turdagi komponentlar, masalan, radioaktiv elementlar kiradi; 6) ifloslantiruvchi moddalar - pestitsidlar, sintetik yuza aktiv moddalar (SYUAM, sinteticheskie poverxnostno-aktivnыe veщestva -SPAV), detergentlar va boshqalar. Bosh ionlarga tabiiy suvlarda eng ko‘p miqdorda uchraydigan ionlar kiradi. Ularning soni 8 ta bo‘lib, shundan 4 tasi musbat zaryadli, ya’ni kationlar va 4 tasi manfiy zaryadli, ya’ni anionlardir. Kationlarga natriy (Na+), kalsiy (Ca+2), magniy (Mg+2), kaliy (K+) ionlari, anionlarga esa xlor (Cl-), sulfat (SO42-), gidrokarbonat (HCO-3) va karbonat (CO-23) ionlari kiradi. YUqorida sanab o‘tilgan bosh ionlar tabiiy suvlarning minerallashuvini belgilovchi asosiy ionlardir. Ularning kelib chiqishi daryolar havzalaridagi tuproq va tog‘ jinslarida suv bilan kechadigan jarayonlar bilan bog‘liqdir. Erigan gazlar. Barcha tabiiy suvlarda u yoki bu turdagi erigan gazlar mavjud bo‘ladi. Er usti suvlarida kislorod (O2) va uglerod ikki oksidi (SO2) keng tarqalgan bo‘lsa, er osti suvlarida esa vodorod sulfit (H2S) va metan (CH4) ko‘p uchraydi. SHuningdek, barcha tabiiy suvlarda ma’lum miqdorda erigan azot (N2) uchraydi. Suvda erigan gazlarni tarqalish darajasiga bog‘liq holda quyidagi uch guruhga ajratish mumkin: 1) eng ko‘p tarqalgan gazlar, ularga azot (N2), kislorod (O2), uglerod ikki oksidi (CO2), metan (CH4) kiradi; 2) kam tarqalgan gazlar , ularga vodorod (H2), vodorod sulfit (H2S), geliy (He), argon (Ar) va boshqa og‘ir uglevodorodli gazlar kiradi; 3) mahaliy tarqalish xususiyatiga ega bo‘lgan gazlar, ularga ammoniyli (NH3), sulfitli (SO2), xloridli (HCl), ftorli (HF) va boshqalar kiradi. Ushbu turdagi gazlar o‘ta agressiv bo‘lganligi uchun atrofdagi jinslar bilan tezda reaksiyaga kirishib, boshqalar; 4) organik moddalar – turli xildagi organik birikmalar, jumladan, organik kislotalar, murakkab efirlar, fenollar, gumus moddalar, azotli birikmalar (oqsillar, aminokislotalar, aminlar) va boshqalar; 5) mikroelementlar, ularga bosh ionlar (K+, Na+, Mg2+, Ca2+) dan tashqari barcha metallar hamda suvda juda kam miqdorda uchraydigan boshqa turdagi komponentlar, masalan, radioaktiv elementlar kiradi; 6) ifloslantiruvchi moddalar - pestitsidlar, sintetik yuza aktiv moddalar (SYUAM, sinteticheskie poverxnostno-aktivnыe veщestva -SPAV), detergentlar va boshqalar. Bosh ionlarga tabiiy suvlarda eng ko‘p miqdorda uchraydigan ionlar kiradi. Ularning soni 8 ta bo‘lib, shundan 4 tasi musbat zaryadli, ya’ni kationlar va 4 tasi manfiy zaryadli, ya’ni anionlardir. Kationlarga natriy (Na+), kalsiy (Ca+2), magniy (Mg+2), kaliy (K+) ionlari, anionlarga esa xlor (Cl-), sulfat (SO42-), gidrokarbonat (HCO-3) va karbonat (CO-23) ionlari kiradi. YUqorida sanab o‘tilgan bosh ionlar tabiiy suvlarning minerallashuvini belgilovchi asosiy ionlardir. Ularning kelib chiqishi daryolar havzalaridagi tuproq va tog‘ jinslarida suv bilan kechadigan jarayonlar bilan bog‘liqdir. Erigan gazlar. Barcha tabiiy suvlarda u yoki bu turdagi erigan gazlar mavjud bo‘ladi. Er usti suvlarida kislorod (O2) va uglerod ikki oksidi (SO2) keng tarqalgan bo‘lsa, er osti suvlarida esa vodorod sulfit (H2S) va metan (CH4) ko‘p uchraydi. SHuningdek, barcha tabiiy suvlarda ma’lum miqdorda erigan azot (N2) uchraydi. Suvda erigan gazlarni tarqalish darajasiga bog‘liq holda quyidagi uch guruhga ajratish mumkin: 1) eng ko‘p tarqalgan gazlar, ularga azot (N2), kislorod (O2), uglerod ikki oksidi (CO2), metan (CH4) kiradi; 2) kam tarqalgan gazlar , ularga vodorod (H2), vodorod sulfit (H2S), geliy (He), argon (Ar) va boshqa og‘ir uglevodorodli gazlar kiradi; 3) mahaliy tarqalish xususiyatiga ega bo‘lgan gazlar, ularga ammoniyli (NH3), sulfitli (SO2), xloridli (HCl), ftorli (HF) va boshqalar kiradi. Ushbu turdagi gazlar o‘ta agressiv bo‘lganligi uchun atrofdagi jinslar bilan tezda reaksiyaga kirishib, gazsimon holatini yo‘qotadi. YUqorida qayd etilganidek, suvda erigan gazlardan eng ko‘p tarqalgani kislorod (O2) va uglerod ikki oksidi (SO2) dir. Kislorod suvda gazning erigan molekulasi ko‘rinishida ishtirok etadi. Suvdagi kislorod miqdoriga ta’sir ko‘rsatuvchi va bir-biriga qarama-qarshi yo‘nalgan ikki guruh mavjud. Ularning birinchisi suvni kislorod bilan ta’minlaydi va uni boyitadi, ikkinchi guruh esa suvdagi kislorod miqdorini kamaytiradi. Suv kislorodning ma’lum qismini atmosferadan olsa, qolgan qismini suvdagi fotosintez natijasida oladi. Kislorod atmosferadan dastlab suv havzasining ustki qatlamiga o‘tadi, so‘ng termik konveksiya va to‘lqinlanish natijasida pastki, chuqur qatlamlarga o‘ta boshlaydi. Suvdagi kislorodning kamayishiga birinchi sabab shuki, undagi tirik organizmlar katta miqdorda O2 ni ishlatadi. Ikkinchi sababi esa suvdagi organik moddalarning chirishidir. Tabiiy suvlardagi kislorodning miqdori 0 ÷ 14 mg/l oraliqda o‘zgaradi. Uglerod ikki oksidi (SO2) tabiiy suvlarning hammasida ishtirok etadi. U suvdagi tirik organizimlar tomonidan kislorodning yutilishi va o‘zidan uglerodni chiqarishi natijasida hosil bo‘ladi. Uglerod ikki oksidining miqdori daryo suvlarida 10÷20 mg/l, ko‘llar, suv omborlari va boshqa suv havzalarida 20÷50 mg/l, botqoqliklarda esa 100÷300 mg/l atrofida kuzatiladi. Biogen moddalar. Biogen moddalarga kremniy, azot, fosfor va temir birikmalari kiradi. Suvdagi biogen moddalarning manbai avvalo suv havzalarida kechadigan biologik va kimyoviy jarayonlardir. SHuningdek, atmosfera yog‘inlari, daryolar oqimi, sanoat va qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarishida hosil bo‘lgan oqava suvlar ham ma’lum miqdordagi biogen moddalar bilan to‘yingan bo‘ladi. Ma’lumki, kremniy er po‘stida kisloroddan keyin eng ko‘p tarqalgan element hisoblanadi. U suv tarkibida kremniy va metakremniy kislotalari (H2SiO3) hamda silikat oksidining suvda erigan koloidlari (xSiO2 x yH2O) ko‘rinishida ishtirok etadi. Kremniy ionlari er osti suvlarida 10÷20 mg/l, daryolar va ko‘llarda esa 2÷6 mg/l ni tashkil etadi. Tabiiy suvlarda azot har xil noorganik va organik birikmalar ko‘rinishida ishtirok etadi. Noorganik birikmalarga ammoniyli NH4+, nitritli NO2- va nitratli gazsimon holatini yo‘qotadi. YUqorida qayd etilganidek, suvda erigan gazlardan eng ko‘p tarqalgani kislorod (O2) va uglerod ikki oksidi (SO2) dir. Kislorod suvda gazning erigan molekulasi ko‘rinishida ishtirok etadi. Suvdagi kislorod miqdoriga ta’sir ko‘rsatuvchi va bir-biriga qarama-qarshi yo‘nalgan ikki guruh mavjud. Ularning birinchisi suvni kislorod bilan ta’minlaydi va uni boyitadi, ikkinchi guruh esa suvdagi kislorod miqdorini kamaytiradi. Suv kislorodning ma’lum qismini atmosferadan olsa, qolgan qismini suvdagi fotosintez natijasida oladi. Kislorod atmosferadan dastlab suv havzasining ustki qatlamiga o‘tadi, so‘ng termik konveksiya va to‘lqinlanish natijasida pastki, chuqur qatlamlarga o‘ta boshlaydi. Suvdagi kislorodning kamayishiga birinchi sabab shuki, undagi tirik organizmlar katta miqdorda O2 ni ishlatadi. Ikkinchi sababi esa suvdagi organik moddalarning chirishidir. Tabiiy suvlardagi kislorodning miqdori 0 ÷ 14 mg/l oraliqda o‘zgaradi. Uglerod ikki oksidi (SO2) tabiiy suvlarning hammasida ishtirok etadi. U suvdagi tirik organizimlar tomonidan kislorodning yutilishi va o‘zidan uglerodni chiqarishi natijasida hosil bo‘ladi. Uglerod ikki oksidining miqdori daryo suvlarida 10÷20 mg/l, ko‘llar, suv omborlari va boshqa suv havzalarida 20÷50 mg/l, botqoqliklarda esa 100÷300 mg/l atrofida kuzatiladi. Biogen moddalar. Biogen moddalarga kremniy, azot, fosfor va temir birikmalari kiradi. Suvdagi biogen moddalarning manbai avvalo suv havzalarida kechadigan biologik va kimyoviy jarayonlardir. SHuningdek, atmosfera yog‘inlari, daryolar oqimi, sanoat va qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarishida hosil bo‘lgan oqava suvlar ham ma’lum miqdordagi biogen moddalar bilan to‘yingan bo‘ladi. Ma’lumki, kremniy er po‘stida kisloroddan keyin eng ko‘p tarqalgan element hisoblanadi. U suv tarkibida kremniy va metakremniy kislotalari (H2SiO3) hamda silikat oksidining suvda erigan koloidlari (xSiO2 x yH2O) ko‘rinishida ishtirok etadi. Kremniy ionlari er osti suvlarida 10÷20 mg/l, daryolar va ko‘llarda esa 2÷6 mg/l ni tashkil etadi. Tabiiy suvlarda azot har xil noorganik va organik birikmalar ko‘rinishida ishtirok etadi. Noorganik birikmalarga ammoniyli NH4+, nitritli NO2- va nitratli NO3- ionlar kiradi. Ushbu ionlar genezisi, ya’ni kelib chiqishi bo‘yicha o‘zaro bog‘liq bo‘lib, biridan ikkinchisiga o‘tib turadi yoki uning aksi bo‘lishi mumkin. Tabiiy suvlarda erigan fosfor ham azot kabi noorganik va organik birikmalar ko‘rinishida uchraydi Ular suvdagi organik moddalarning chirishi va boshqa jarayonlar natijasida hosil bo‘ladi. Qayd etish lozimki, organik birikma ko‘rinishidagi fosfor suvda erigan yoki koloid holatda ishtirok etishi mumkin. Bundan tashqari, fosfor suvda noorganik va organik kelib chiqishli zarrachalar ko‘rinishida ham bo‘ladi. Gidrosferada noorganik fosforning tabiiy shakllari vodorod ko‘rsatkichi pH ga bog‘liq. Masalan, ishqorli muhitda, ya’ni pH7 bo‘lganda, NRO42- shakldagi fosfor ionlari 90 % ni, N2RO4- tarkibli ionlar esa 10 % ni tashkil etadi. YUqoridagining aksicha, kislotali, ya’ni pH7 sharti bajarilgan muhitda esa, asosan N2RO4- ionlari uchraydi va bu shakldagi fosforli ionlar asosiy oziqlantiruvchi moddalar hisoblanadi. Fosforli birikmalarning suvdagi ishtiroki odatda 1 litrda milligramning yuz- o‘ndan bir ulushiga to‘g‘ri keladi. Ayrim mineral suvlarda esa uning miqdori 1 litrda bir necha o‘n milligramgacha ortishi mumkin. Suvda fosfor konsentratsiyasining ortishi uning ifloslanishga moyilligidan darak beradi. CHunki ko‘p miqdordagi fosforli birikmalarning parchalanishi natijasida murakkab tarkibli zaharli organik moddalar hosil bo‘lishi mumkin. Tabiiy suvlarda temir moddasi ham doim ishtirok etadi. Lekin, miqdori juda kam bo‘lib, 1 litr suvda milligramning o‘ndan va hatto yuzdan bir ulushni tashkil etishi mumkin. YUqorida bayon etilganlardan ko‘rinib turibdiki, tabiiy suvlarda biogen moddalarning miqdori u qadar katta emas. Ifloslanmagan suvlarda barcha biogen moddalar, jumladan fosfor va azot kislotasi ionlari 1 litr suvda milligramning yuzdan, hatto mingdan bir ulushida ishtirok etadi. Organik moddalar. Tabiiy suvlarda, kimyoviy tarkibiga ko‘ra nisbatan sodda molekulalar va ionlar ko‘rinishidagi noorganik birikmalar bilan bir qatorda, doimo organik moddalar ham qatnashadi. Organik moddalar suvdagi turli hil tirik organizmlarning, ya’ni o‘simliklar va hayvonlarning nobud bo‘lishi va so‘ngra chirishi mahsulidir. Ushbu organik moddalar, asosan uglerod, kislorod, vodorod, NO3- ionlar kiradi. Ushbu ionlar genezisi, ya’ni kelib chiqishi bo‘yicha o‘zaro bog‘liq bo‘lib, biridan ikkinchisiga o‘tib turadi yoki uning aksi bo‘lishi mumkin. Tabiiy suvlarda erigan fosfor ham azot kabi noorganik va organik birikmalar ko‘rinishida uchraydi Ular suvdagi organik moddalarning chirishi va boshqa jarayonlar natijasida hosil bo‘ladi. Qayd etish lozimki, organik birikma ko‘rinishidagi fosfor suvda erigan yoki koloid holatda ishtirok etishi mumkin. Bundan tashqari, fosfor suvda noorganik va organik kelib chiqishli zarrachalar ko‘rinishida ham bo‘ladi. Gidrosferada noorganik fosforning tabiiy shakllari vodorod ko‘rsatkichi pH ga bog‘liq. Masalan, ishqorli muhitda, ya’ni pH7 bo‘lganda, NRO42- shakldagi fosfor ionlari 90 % ni, N2RO4- tarkibli ionlar esa 10 % ni tashkil etadi. YUqoridagining aksicha, kislotali, ya’ni pH7 sharti bajarilgan muhitda esa, asosan N2RO4- ionlari uchraydi va bu shakldagi fosforli ionlar asosiy oziqlantiruvchi moddalar hisoblanadi. Fosforli birikmalarning suvdagi ishtiroki odatda 1 litrda milligramning yuz- o‘ndan bir ulushiga to‘g‘ri keladi. Ayrim mineral suvlarda esa uning miqdori 1 litrda bir necha o‘n milligramgacha ortishi mumkin. Suvda fosfor konsentratsiyasining ortishi uning ifloslanishga moyilligidan darak beradi. CHunki ko‘p miqdordagi fosforli birikmalarning parchalanishi natijasida murakkab tarkibli zaharli organik moddalar hosil bo‘lishi mumkin. Tabiiy suvlarda temir moddasi ham doim ishtirok etadi. Lekin, miqdori juda kam bo‘lib, 1 litr suvda milligramning o‘ndan va hatto yuzdan bir ulushni tashkil etishi mumkin. YUqorida bayon etilganlardan ko‘rinib turibdiki, tabiiy suvlarda biogen moddalarning miqdori u qadar katta emas. Ifloslanmagan suvlarda barcha biogen moddalar, jumladan fosfor va azot kislotasi ionlari 1 litr suvda milligramning yuzdan, hatto mingdan bir ulushida ishtirok etadi. Organik moddalar. Tabiiy suvlarda, kimyoviy tarkibiga ko‘ra nisbatan sodda molekulalar va ionlar ko‘rinishidagi noorganik birikmalar bilan bir qatorda, doimo organik moddalar ham qatnashadi. Organik moddalar suvdagi turli hil tirik organizmlarning, ya’ni o‘simliklar va hayvonlarning nobud bo‘lishi va so‘ngra chirishi mahsulidir. Ushbu organik moddalar, asosan uglerod, kislorod, vodorod, azot, fosfor, oltingugurt, kaliy, kalsiy va boshqa elementlardan iborat bo‘ladi. Bunda uglerod, kislorod va vodorod umumiy massaning 98,5 % ini tashkil etadi. Ko‘rinib turibdiki, qolgan elementlarning ishtiroki nisbatan juda kichik qiymatlarda kuzatiladi. Er usti suvlarining organik moddalar bilan to‘yinishini ta’minlaydigan quyidagi uch manbani qayd etish mumkin: 1) daryolarning suv to‘plash maydonlaridan qo‘shiladigan organik moddalar; 2) suv havzasining o‘zida hosil bo‘ladigan organik moddalar; 3) er osti suvlari bilan qo‘shiladigan organik moddalar. Haqiqatan ham daryolar, ko‘llarga ularning suv to‘plash maydonlaridan suv bilan birga juda katta miqdorda o‘simliklarning chirindilari, batqoqliklarda shakllangan suvlar kelib qo‘shiladi. Bu moddalarning tarkibi juda murakkab bo‘lib, suvga balchiq rangini va ta’mini beradi. Bular gumus moddalar qatoriga kiradi. Bundan tashqari sanoat korxonalaridan chiqqan ifloslangan oqava suvlar yoki ekin maydonlarida hosil bo‘lgan qaytarma suvlar ham suv havzalarini organik moddalar bilan boyitadi. Suv havzalarining o‘zida organik moddalarning hosil bo‘lishi ulardagi tirik organizmlar, jumladan o‘simliklar va suv hayvonlarining yashash faoliyati, nobud bo‘lishi va chirishi bilan bog‘liq bo‘lgan jarayondir. SHuni ta’kidlab o‘tish keraki, suv havzalaridagi murakkab organik moddalar turli bakteriyalar va mikroorganizmlar ta’sirida nisbatan sodda strukturaga ega bo‘lgan moddalarga aylanadi. Tabiiy suvlardagi organik moddalarning parchalanishi minerallashuv jarayoni deb ataladi. SHuningdek, suvda organik moddalarning minerallashuviga teskari jarayon, ya’ni organik moddalar hosil bo‘lish jarayoni ham kuzatiladi. Quyosh energiyasi ta’sirida fotosintez jarayonida organizmlarning noorganik birikmalaridan organik moddalar hosil bo‘ladi. Birlamchi organik materiyalar fotosintee jarayonida hosil bo‘lgan organizmlarga uglerod ikki oksidi hamda tarkibida N, P, S va K bo‘lgan ozuqa tuzlar ta’sirida hosil bo‘ladi. Ular, o‘z navbatida, suvdagi boshqa organizmlarni oziqlantiradi va natijada organik moddalar hosil bo‘ladi. Ushbu organik moddalar esa suvda yashovchi tirik organizmlar, jumladan baliqlarga ozuqa bo‘ladi. SHunday qilib, tabiiy suvlarda organik azot, fosfor, oltingugurt, kaliy, kalsiy va boshqa elementlardan iborat bo‘ladi. Bunda uglerod, kislorod va vodorod umumiy massaning 98,5 % ini tashkil etadi. Ko‘rinib turibdiki, qolgan elementlarning ishtiroki nisbatan juda kichik qiymatlarda kuzatiladi. Er usti suvlarining organik moddalar bilan to‘yinishini ta’minlaydigan quyidagi uch manbani qayd etish mumkin: 1) daryolarning suv to‘plash maydonlaridan qo‘shiladigan organik moddalar; 2) suv havzasining o‘zida hosil bo‘ladigan organik moddalar; 3) er osti suvlari bilan qo‘shiladigan organik moddalar. Haqiqatan ham daryolar, ko‘llarga ularning suv to‘plash maydonlaridan suv bilan birga juda katta miqdorda o‘simliklarning chirindilari, batqoqliklarda shakllangan suvlar kelib qo‘shiladi. Bu moddalarning tarkibi juda murakkab bo‘lib, suvga balchiq rangini va ta’mini beradi. Bular gumus moddalar qatoriga kiradi. Bundan tashqari sanoat korxonalaridan chiqqan ifloslangan oqava suvlar yoki ekin maydonlarida hosil bo‘lgan qaytarma suvlar ham suv havzalarini organik moddalar bilan boyitadi. Suv havzalarining o‘zida organik moddalarning hosil bo‘lishi ulardagi tirik organizmlar, jumladan o‘simliklar va suv hayvonlarining yashash faoliyati, nobud bo‘lishi va chirishi bilan bog‘liq bo‘lgan jarayondir. SHuni ta’kidlab o‘tish keraki, suv havzalaridagi murakkab organik moddalar turli bakteriyalar va mikroorganizmlar ta’sirida nisbatan sodda strukturaga ega bo‘lgan moddalarga aylanadi. Tabiiy suvlardagi organik moddalarning parchalanishi minerallashuv jarayoni deb ataladi. SHuningdek, suvda organik moddalarning minerallashuviga teskari jarayon, ya’ni organik moddalar hosil bo‘lish jarayoni ham kuzatiladi. Quyosh energiyasi ta’sirida fotosintez jarayonida organizmlarning noorganik birikmalaridan organik moddalar hosil bo‘ladi. Birlamchi organik materiyalar fotosintee jarayonida hosil bo‘lgan organizmlarga uglerod ikki oksidi hamda tarkibida N, P, S va K bo‘lgan ozuqa tuzlar ta’sirida hosil bo‘ladi. Ular, o‘z navbatida, suvdagi boshqa organizmlarni oziqlantiradi va natijada organik moddalar hosil bo‘ladi. Ushbu organik moddalar esa suvda yashovchi tirik organizmlar, jumladan baliqlarga ozuqa bo‘ladi. SHunday qilib, tabiiy suvlarda organik moddalarning mavjudligi noorganik birikmalarning ionlari va gazlari bilan chambarchas bog‘liqdir. Mikroelementlar. Tabiiy suvlardagi mikroelementlarga ularda nisbatan juda kichik miqdorlarni tashkil etuvchi turli xil kimyoviy elementlar kiradi. Bu elementlar qatorida brom (Br), yod (J), marganets (Mn), mis (Cu), titan (Ti), bor (B), ftor (F), bariy (Ba), litiy (Li), nikel (Ni), kobalt (Co), radiy (Rd) va boshqalarni qayd etish mumkin. Ular suvda juda kam miqdorda uchraydi. Ba’zi hollardagina ularning miqdori 1 mg/l gacha etishi mumkin. Lekin, aksariyat hollarda ularning miqdori 1 litr suvda milligrammning 100 dan, hatto 1000 dan bir ulushini tashkil etadi. Ifloslantiruvchi moddalar. Ma’lumki, o‘tgan XX asrning o‘rtalaridan boshlab, qishloq xo‘jaligida zararkurandalarga qarshi turli xil pestitsidlar, hosildorlikni oshirish maqsadida esa mineral o‘g‘itlar ko‘plab ishlatila boshladi. Natijada, ularning bir qismi yuza va er osti suvlari oqimiga qo‘shilib, tabiiy suv havzalariga kelib tusha boshladi. Ulardan tashqari sanoat korxonalari, jumladan kimyo, metallurgiya, engil va sellyuloza sanoatining oqava suvlari tarkibidagi ifloslantiruvchi moddalar ham yildan-yilga ortib bormoqda. SHuningdek, sintetik yuza - aktiv moddalar (SYUAM), detergentlar va boshqalar ham tabiiy suvlarni ifloslantiruvchi moddalar qatoriga kiradi. YUqorida qayd etilganlar bilan bir qatorda, tabiiy suv havzalari, jumladan daryolar va ko‘llarning ifloslanishida kommunal-maishiy oqava suvlarning xissasi ham sezilarlidir. Ular tarkibida mavjud bo‘lgan gelmintlar va turli bakteriyalar aholi va hayvonot olami uchun havfli epidemeologik vaziyatni keltirib chiqarishi mumkin. Sinov savollari va topshiriqlar: 1. Tabiiy suvlar tarkibidagi kimyoviy moddalar shartli ravishda nechta guruhga bo‘linadi? 2. Tabiiy suvlarda eng ko‘p miqdorda uchraydigan ionlarni eslang. 3. Suvda erigan gazlardan eng keng tarqalgani qaysilar? 4. Biogen moddalarni qanday ionlar tashkil etadi? 5. Tabiiy suvlardagi organik moddalar qanday hosil bo‘ladi? moddalarning mavjudligi noorganik birikmalarning ionlari va gazlari bilan chambarchas bog‘liqdir. Mikroelementlar. Tabiiy suvlardagi mikroelementlarga ularda nisbatan juda kichik miqdorlarni tashkil etuvchi turli xil kimyoviy elementlar kiradi. Bu elementlar qatorida brom (Br), yod (J), marganets (Mn), mis (Cu), titan (Ti), bor (B), ftor (F), bariy (Ba), litiy (Li), nikel (Ni), kobalt (Co), radiy (Rd) va boshqalarni qayd etish mumkin. Ular suvda juda kam miqdorda uchraydi. Ba’zi hollardagina ularning miqdori 1 mg/l gacha etishi mumkin. Lekin, aksariyat hollarda ularning miqdori 1 litr suvda milligrammning 100 dan, hatto 1000 dan bir ulushini tashkil etadi. Ifloslantiruvchi moddalar. Ma’lumki, o‘tgan XX asrning o‘rtalaridan boshlab, qishloq xo‘jaligida zararkurandalarga qarshi turli xil pestitsidlar, hosildorlikni oshirish maqsadida esa mineral o‘g‘itlar ko‘plab ishlatila boshladi. Natijada, ularning bir qismi yuza va er osti suvlari oqimiga qo‘shilib, tabiiy suv havzalariga kelib tusha boshladi. Ulardan tashqari sanoat korxonalari, jumladan kimyo, metallurgiya, engil va sellyuloza sanoatining oqava suvlari tarkibidagi ifloslantiruvchi moddalar ham yildan-yilga ortib bormoqda. SHuningdek, sintetik yuza - aktiv moddalar (SYUAM), detergentlar va boshqalar ham tabiiy suvlarni ifloslantiruvchi moddalar qatoriga kiradi. YUqorida qayd etilganlar bilan bir qatorda, tabiiy suv havzalari, jumladan daryolar va ko‘llarning ifloslanishida kommunal-maishiy oqava suvlarning xissasi ham sezilarlidir. Ular tarkibida mavjud bo‘lgan gelmintlar va turli bakteriyalar aholi va hayvonot olami uchun havfli epidemeologik vaziyatni keltirib chiqarishi mumkin. Sinov savollari va topshiriqlar: 1. Tabiiy suvlar tarkibidagi kimyoviy moddalar shartli ravishda nechta guruhga bo‘linadi? 2. Tabiiy suvlarda eng ko‘p miqdorda uchraydigan ionlarni eslang. 3. Suvda erigan gazlardan eng keng tarqalgani qaysilar? 4. Biogen moddalarni qanday ionlar tashkil etadi? 5. Tabiiy suvlardagi organik moddalar qanday hosil bo‘ladi?