196 TADBIRKORLIK FAOLIYaTI. TADBIRKORLIK KAPITALI VA UNING AYLANISHI Reja: 1. Tadbirkorlik faoliyati tushunchasi, uning vazifalari va rivojlanish shart-sharoitlari 2. Tadbirkorlik faoliyatining shakllari, ularni tashkil etish va boshqarishning bozor tizimlari 3. O‘zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning yanada erkinlashtirilishi va rabatlantirilishi 4. Tadbirkorlik kapitali va uning harakati bosqichlari 5. Tadbirkorlik kapitalining aylanishi. Asosiy va aylanma kapital 6. Asosiy kapitalni takror ishlab chiqarish va undan foydalanish samaradorligi Hozirgi paytda turli ilmiy-nazariy adabiyotlarda tadbirkorlik faoliyati va biznes xususida, uning yo‘nalishlari, tamoyillari, huquqiy-iqtisodiy jihatlari to‘risida ko‘plab olimlarning fikrlari, mulohazalari keng o‘rin egallamoqda. Ularda ko‘pincha tadbirkorlik faoliyati va biznesni bir xil tushuncha sifatida talqin qilinmoqda. Fikrimizcha, tadbirkorlik biznesdan farq qilib, tadbirkorlik – bu mahsulot ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatishga ijodkorlik, yangilik yaratish ruhi asosida yondashish bilan boliq faoliyatdir. Biznes esa unga nisbatan keng tushuncha bo‘lib, umuman foyda olish nuqtai-nazaridan yuritiluvchi faoliyatdir. O‘zbekiston Respublikasining «Tadbirkorlik va tadbirkorlar faoliyatining kafolatlari to‘risida»gi qonunida taoriflanishicha «Tadbirkorlik (tadbirkorlik faoliyati) – yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan mulkiy maosuliyat ostida, 197 mavjud qonunlar doirasida, daromad (foyda) olish maqsadida, tahlika bilan amalga oshiriladigan iqtisodiy faoliyatdir» 1. Bugungi kunda tadbirkorlik faoliyati nazariyasining rivojlanishda «uch to‘lqin» – yaoni, mazkur sohani ilmiy jihatdan tadqiq etishdagi alohida bosqichlar shartli ravishda ajratiladi. Birinchi bosqich dastlabki bozor munosabatlari shakllanish davri – XVIII asrda paydo bo‘lib, u tadbirkor tomonidan amalga oshiriladigan tavakkalchilik jarayonlari bilan boliq. Aynan iqtisodiyot fanida tadbirkorlik faoliyatiga oid dastlabki tadqiqotlar ham shu davrda R.Kantilon, A.Tyurgo, F.Kene, A.Smit va J.B.Sey asarlarida amalga oshirilgan. Fransuz iqtisodchisi R.Kantilon tadbirkorlikning muhim tavsifiy xususiyatlaridan biri sifatida tavakkalchilikni ajratib ko‘rsatadi. Uning fikricha, tadbirkor – voqea va hodisalarni oldindan ko‘ra bilish xususiyatiga ega bo‘lgan, o‘z zimmasiga barcha masouliyatni olib tavakkal qiluvchi, o‘z xatti-harakatlari tufayli daromad olishga umid qiluvchi va har qanday yo‘qotishlarga tayyor bo‘lgan shaxsdir2. R.Kantilondan keyin neoklassik maktab namoyandalari o‘z asarlarida o‘ziga xos tavakkalchilik asosida raqobatlashib, savdo faoliyati bilan shuulanuvchi korxona egasini tadbirkor deb hisoblay boshladilar. Tadbirkorlik faoliyati to‘risidagi nazariyalar rivojlanishining ikkinchi bosqichida tadbirkorlikning asosiy xususiyati sifatida innovatsion faoliyat ajratib ko‘rsatiladi. Bu oqimning asoschisi Y.Shumpeter bo‘lib, uning fikricha, iqtisodiy o‘sishning negizida tadbirkorni ishlab chiqarish omillarini yangi kombinatsiyasini ishlatishga, qo‘llashga bo‘lgan intilishi yotadi va bu intilishning natijasi innovatsiya, yangiliklar hisoblanadi. Mazkur nazariyalar rivojlanishi uchinchi bosqichining asosiy oyasi - tadbirkorning muhim shaxsiy fazilatlari, jumladan izlanish va tadqiqot hisoblanadi. Bu oqim namoyandalari F.Xayek va L.Mizes tadbirkorlikka yangi iqtisodiy 1 O’zbеkiston Rеspublikasi qonuni. Tadbirkorlik va tadbirkorlar faoliyatining kafolatlari to’g’risida. 2 Prеdprinimatеlpstva v kontsе ХХ vеka. M., 1992, 20-b. 198 imkoniyatlarni izlab topish va tadqiq qilish deb qaraydi, shu bilan birga, faoliyati izlanish tarzida kechadigan har qanday shaxsni bo‘lusi tadbirkor deb hisoblashadi. K.Makkonnell va S.Bryu tadbirkorlikka asosida uzluksiz shartlar va talablar yotuvchi muhim faoliyat turi sifatida qaraydilar. Birinchidan, tadbirkor tovar va xizmatlar ishlab chiqarish jarayonida ishlab chiqarish omillarini birlashtiradi va «katalizator» vazifasini bajaradi. Ikkinchidan, biznesni yuritish jarayonida u qarorlar qabul qilishdek qiyin bir vazifani zimmasiga oladi. Uchinchidan, tadbirkor – tashkilotchi shaxs bo‘lib, yangi ishlab chiqarish texnologiyalarini joriy qilib, yangi mahsulotlar ishlab chiqarishga intiladi. To‘rtinchidan, tadbirkor bu tahlikaga boruvchi insondir. U nafaqat o‘z mol-mulki, vaqti, mehnati bilan, balki o‘z sheriklari, aksiyadorlari qo‘shgan mablalar bilan ham tahlikaga boradi3. Tadbirkorlik faoliyati to‘risida yuqorida keltirilgan turli xil fikrlar va yondashuvlarni umumlashtirgan holda, qisqa qilib quyidagicha taorif berish mumkin: tadbirkorlik faoliyati – shakli, turi va sohasidan qatoiy nazar foyda olish va uni ko‘paytirish maqsadida amalga oshiriladigan iqtisodiy faoliyatdir. Tadbirkorlikning rivojlanishi, o‘z navbatida, bir qator sharoitlarning mavjud bo‘lishini taqozo etib, ular asosida umuman tovar ishlab chiqarishning umumiy ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlari yotadi. Birinchidan, tadbirkor xo‘jalik yuritishda uning biron turini tanlash, ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirish, uni o‘zgarishlarga moslashtirish, manbalarni tanlash, resurs topish, mahsulot sotish, ularning narxini belgilash, foydani tasarruf qilish va shu kabilar bo‘yicha maolum huquq va erkinliklar mavjud bo‘lishini taqozo etadi. Ikkinchidan, tadbirkor ishlab chiqarish vositalariga, ishlab chiqarilgan mahsulot va olingan daromadga mulkchilik huquqiga ega bo‘lishi kerak. Tadbirkorlik faoliyati mulkdorning o‘zi tomonidan ham, uning mol-mulki asosida ish yurituvchi suboekt tomonidan ham amalga oshirilishi mumkin. 3 Makkonnеll K., Bryu S. Ekonomika. Printsipi, problеmi i politika.- M.: Rеspublika, 1992, s.38. 199 Uchinchidan, xo‘jalik yuritish yo‘lini erkin tanlash, daromadni investitsiyalash imkoniyati va shu kabilarni real taominlaydigan maolum iqtisodiy muhit va ijtimoiy- siyosiy sharoit yaratishi zarur. To‘rtinchidan, tadbirkorlik mulkchilik va o‘zlashtirish turli-tuman shakllari va turlarining mavjudligini taqozo qiladi. O‘z navbatida mulkchilik va o‘zlashtirish sohalaridagi turli-tumanlilikning o‘zi oboektiv hodisa bo‘lib, ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi oqibati sifatida maydonga chiqadi. Beshinchidan, yetarli moliyaviy manbalarga, yaxshi maolumot va malakali tayyorgarlikka ega bo‘lish, umumiy tijorat qonunchiligi, soliq bo‘yicha imtiyozlar, tadbirkorlik muhiti va uni rivojlantirishda jamiyat manfaatdorligining mavjud bo‘lishi tadbirkorlikni rivojlantirishning navbatdagi shart-sharoitlari hisoblanadi. Yuqorida ko‘rib chiqilgan barcha shart-sharoitlar mavjud bo‘lgan davlatlarda tadbirkorlik yaxshi rivojlanadi, aks holda faoliyatning bu turi xufyona iqtisodiyot sohasiga o‘tib ketishi ehtimoli ham yuqori bo‘ladi. 2. Tadbirkorlik faoliyatining shakllari, ularni tashkil etish va boshqarishning bozor tizimlari Hozir jahonda ishlab chiqaruvchi kuchlar darajasi va o‘ziga xos tomonlarining beqiyos darajada bir-biriga qo‘shilib ketishi kuzatiladi. Ishlab chiqaruvchi kuchlarning ijtimoiy, umumdavlat maqsadlarida foydalanadigan va nihoyat, jamoa, guruh, xususiy va shaxsiy maqsadlarda ishlatiladigan turlari mavjud. Shunga mos ravishda tadbirkorlikning turli-tuman: davlat, jamoa, xususiy, aralash va boshqa hosila shakllari rivojlanadi. Turli mamlakatlarda davlat korxonalarining huquqiy maqomi turli-tumanligi bilan ancha farqlanadi. Hatto biron bir mamlakatda barcha davlat korxonalari faoliyatini tartibga soluvchi yagona qonuniy hujjat mavjud emas. Yuqorida ko‘rib o‘tilgan sharoitlar asosida davlat korxonalarini uchta guruhga bo‘lish mumkin: - budjet korxonalari; 200 - davlat ishlab chiqarish korxonalari; - aralash kompaniyalar. Budjet korxonalari – davlatning vazifalarini bajarish bilan boliq holda faoliyat ko‘rsatuvchi hamda davlat budjeti hisobidan moliyalashtiriluvchi huquqiy va xo‘jalik mustaqilligiga ega bo‘lmagan korxonalar. Ular o‘zlarining holati bo‘yicha davlatning maomuriy-boshqarish tizimiga kiradi va biron-bir vazirlik, mahkama yoki mahalliy o‘zini-o‘zi boshqarish organlariga bevosita bo‘ysunadi yoki ularning tarkibiy qismi hisoblanadi. Barcha daromad va xarajatlari davlat budjeti orqali o‘tib, olingan foydasidan soliq to‘lamaydi. Davlat ishlab chiqarish korxonalari – xo‘jalik faoliyati bilan birga davlat tomonidan belgilangan doirada boshqarish va tartibga solish vazifalarini ham bajaruvchi, alohidalashgan mol-mulkka ega bo‘lgan korxonalar. Bundan ko‘rinadiki, davlat ishlab chiqarish korxonalari yoki korporatsiyalari o‘zida tijorat korxonalari va davlat organlari belgilarini mujassamlashtirib, korxonalarning ancha keng tarqalgan tashkiliy, huquqiy shakli hisoblanadi. Aralash kompaniyalar – davlat va xususiy omonatchilarning aksiyalarini birlashtirish asosida tashkil etilgan aksiyadorlik jamiyatlari va majburiyatlari cheklangan shirkatlar shaklidagi korxonalar. Aralash kompaniyalar aksiyadorlik jamiyatlari to‘risidagi qonun asosida ish yuritadi va yuridik shaxs hisoblanadi, xo‘jalik faoliyatida xususiy firmalar bilan barobar tijorat asosida qatnashadi. Shu bilan birga, ular xususiy firmalarga nisbatan maolum imtiyozlardan foydalanadi. Bu imtiyozlarga davlat tomonidan moliyaviy yordam va dotatsiyalar berish, chet el litsenziyalarini yengil shartlar bilan olish, boshqa davlat korxonalaridan xomashyo va yarim fabrikatlarni qatoiy belgilangan narxlarda olish, ishlab chiqargan mahsulotni sotish uchun bozor bilan taominlanganlik va shu kabilar. Korxonalarning mulkchilik mavqeidan tashqari xilma-xil tashkiliy-huquqiy shakllari ham mavjud bo‘ladi. Korxonalar xo‘jalik jamiyatlari va shirkatlari, ishlab chiqarish kooperativlari, jamoa korxonalari, ijara korxonalari, xo‘jalik birlashmalari shaklida tuzilishi mumkin. 201 Kooperativ tadbirkorlik – jamoa mulkiga asoslanib, kooperatsiya aozolarining uning faoliyatida o‘z mehnati bilan ishtirok etishini taqozo etuvchi jamoa tadbirkorligining alohida shakli. Kooperativ mulkchilikka asoslangan tadbirkorlikning asosiy belgilari quyidagilardan iborat: ishlovchilarning ishlab chiqarish vositalari bilan bevosita qo‘shilishi (xususiy mulkchilikda bunday qo‘shilishda mulkdor, davlat mulkchiligida esa davlat vositachi hisoblanadi); kooperatsiya aozolarining ishlab chiqarish vositalaridan keng foydalana olishi; ularning iqtisodiy jihatdan teng huquqqa egaligi; jamoaning o‘zini o‘zi boshqarishni amalga oshirishi; jamoa va shaxsiy manfaatlar uyunligining yuzaga kelishi va h.k. Xususiy tadbirkorlik alohida shaxs yoki korxona tomonidan xususiy tashabbus asosida tashkil qilinadi. Tadbirkorlikning bu shaklida mulk va ishlab chiqarish natijalari xususiy shaxslarga tegishli bo‘lib, ishlab chiqarishni tashkil qilish yollanma mehnatga asoslanadi. Yakka tartibdagi tadbirkorlik shaxsiy mulkka asoslanadi, ishlab chiqarishni tashkil qilish o‘zi yoki oila aozolari mehnati asosida amalga oshiriladi. Shaxsiy korxona egasi uning menejeri ham hisoblanib, korxonaning barcha majburiyatlari uchun shaxsiy javobgar bo‘ladi. Xo‘jalik huquqi nuqtai- nazaridan yakka tartibdagi tadbirkorlik huquqiy shaxs hisoblanmaydi, shu sababli uning egasi cheklanmagan masouliyatga ega bo‘lib, faqat fuqarolardan olinadigan daromad soliini to‘laydi. Bu odatda kichik magazin, xizmat ko‘rsatish sohasidagi korxonalar, dehqon xo‘jaliklari, shuningdek, huquqshunos, vrach, advokat kabi turli malakali mutaxassislar xizmati ko‘rinishida tashkil qilingan tadbirkorlikdir. Tabdirkorlik faoliyatini amalga oshirishning muhim shakllaridan biri aksiyadorlik jamiyatlaridir. Aksiyadorlik jamiyati – kapitali qimmatli qooz shaklida rasmiylashtirilgan turli omonatchilarning pul mablalaridan tarkib topuvchi korxona. Yirik ishlarni amalga oshirib, katta foyda olish maqsadida bir necha tadbirkorlar o‘zlarining moddiy (ishlab chiqarish vositalari) va pul mablalarini birlashtirib ittifoq (jamiyat) tuzadilar. Ular iqtisodiy adabiyotlarda aksiyadorlik jamiyati deb yuritiladi. 202 Aksiyadorlik jamiyatining dastlabki kapitali ichki manba – taosischilar kapitali hamda tashqi manba – aksiyalarni sotish orqali jalb etilgan kapitaldan iborat bo‘ladi. Shunga ko‘ra, aksiya chiqarish va uni erkin joylashtirish aksiyadorlik munosabatlarning muhim tomonlaridan birini tashkil qiladi. Aksiyadorlik jamiyati ochiq va yopiq ko‘rinishda bo‘ladi. Ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyati – ishtirokchilari o‘zlariga tegishli aksiyalarni boshqa aksiyadorlarning roziligisiz sotib olishi va ularni erkin sotishi huquqiga ega bo‘lgan jamiyat. Yopiq turdagi aksiyadorlik jamiyati – aksiyalari faqat uning taosischilari yoki oldindan belgilangan boshqa shaxslar doirasida taqsimlanuvchi jamiyat. Aksiya – bu uning egasi aksiyadorlik jamiyati kapitaliga o‘zining maolum hissasini qo‘shganligiga va uning foydasidan dividend shaklida daromad olish huquqi borligiga guvohlik beruvchi qimmatli qooz. Bundan tashqari, aksiya korxonani boshqarishda qatnashish huquqini ham beradi. Aksiyaning egasi yozilgan va egasi yozilmagan, oddiy va imtiyozli turlarini farqlash mumkin. Egasi yozilgan aksiya – aksiyadorlik jamiyati reestrida aksiya egasining nomiga qayd qilinib, faqatgina uning yozma ruxsati bilan oldi-sotdi qilinishi mumkin bo‘lgan aksiya. Yopiq aksiyadorlik jamiyatining aksiyalari faqat egasi yozilgan aksiyalardan iborat bo‘lishi mumkin. Egasi yozilmagan aksiya – jamiyat aksiyadorlarining reestriga kiritilmagan holda boshqa shaxslarga mulk qilib beriluvchi hamda erkin tarzda oldi-sotdi qilinuvchi aksiya. Oddiy aksiya – dividendni qo‘yilgan mablaga mutanosib ravishda taqsimlash imkonini beruvchi aksiya. Oddiy aksiya imtiyozli aksiyalar bo‘yicha dividendlar to‘lanib, aksiyadorlik jamiyati zaxiralar to‘ldirilib bo‘lgandan so‘ng qolgan sof foydani dividend shaklida taqsimlashda ishtirok etadi. Uning egasi aksiyadorlar umumiy yiilishida masalalarni hal etishda ovoz berish huquqiga ega bo‘ladi. Imtiyozli aksiya – aksiyadorlik jamiyati dividendi va mol-mulkini taqsimlashda oddiy aksiya egasiga nisbatan ustunlik beruvchi aksiya. U, agar 203 aksiyadorlik jamiyati nizomida boshqacha holat nazarda tutilmagan bo‘lsa, ovoz berish huquqini bermaydi, lekin qatoiy belgilangan dividendni keltiradi. Aksiyalar maxsus tovar sifatida sotiladi va sotib olinadi, shu sababli o‘zining narxiga ega. Aksiyada ifodalangan pul summasi uning nominal qiymati deyiladi. Aksiyaning fond bozorida sotiladigan narxi aksiya kursi deb atalib, u olinadigan dividend miqdoriga to‘ri mutanosib, bankka qo‘yilgan pul foizi miqdoriga esa teskari mutanosiblikda bo‘ladi. Xaridor aksiyani undan olinadigan daromadi bankka qo‘yilgan puldan keladigan foizdan kam bo‘lmagan taqdirdagina sotib oladi. Aksiya kursi quyidagicha aniqlanadi: % 100   S F D ÀÊ , bu yerda: AK – aksiya kursi; D – dividend; Fs – ssuda foizi. Ssuda foizi o‘sganda aksiya kursi tushadi. Agar dividend ssuda foiziga qaraganda yuqori darajada o‘ssa, aksiya kursi ko‘tariladi. Aksiyadorlik jamiyatining tashkil topishi taosischilik foydasi kabi daromad turining paydo bo‘lishi bilan boliq. Taosischilik foydasi sotilgan aksiyalar summasi va aksiyadorlik korxonasiga haqiqatda qo‘yilgan mabla miqdori o‘rtasidagi farqdan iborat. Aksiyadorlik korxonasida taosischilik foydasi bilan bir qatorda dividend kabi daromad turi shakllanadi. Dividend (lotincha dividendus - bo‘lishga tegishli) – aksiya egasiga to‘lanadigan daromad. Dividend vositasida aksiya egasi qimmatli qoozning shu turiga qo‘yilgan pul mablalari (kapital) ning tegishli qismiga o‘zining mulkchilik huquqini iqtisodiy jihatdan ro‘yobga chiqaradi. Dividend orqali faqat aksiyadorlik jamiyati olgan foydaning bir qismi taqsimlanadi. Uning boshqa qismi jamarishga, soliq to‘lashga va shu kabilarga ketadi. Dividend miqdori olinadigan foyda va chiqarilgan aksiya miqdoriga boliq va hamda odatda ssuda foizidan yuqori bo‘ladi. Aksiyalarning nazorat paketi – aksiyadorlik jamiyati faoliyati ustidan nazorat o‘rnatishni taominlash imkonini beruvchi aksiyalar soni. Nazariy jihatdan olinganda, aksiyadorlik jamiyati faoliyati ustidan nazorat olib borish uchun 204 ovoz berish huquqiga ega bo‘lgan aksiyalarning 51 foiziga egalik qilish zarur. Amalda esa, aksiyalarning ko‘plab aksiyadorlar o‘rtasida taqsimlanib ketganligi u qadar yuqori salmoqqa ega bo‘lmagan aksiyalar sonini qo‘lga kiritish orqali ham nazorat paketiga egalik qilish imkonini beradi. Aksiyadorlik jamiyatlari aksiya bilan birga obligatsiya ham chiqaradi. Obligatsiya – sotib olishga sarflangan mablani kelgusida qatoiy belgilangan foizi bilan qaytarish majburiyatini ifodalovchi qimmatli qooz shakli. U egasining jamiyatga qayd qilingan foiz olish sharti bilan pul qo‘yganligini tasdiqlaydi. Obligatsiya aksiyadorlik jamiyati moliyaviy mablalarini ko‘paytirish uchun chiqariladi. Aksiya egasi korxona mulkdori, obligatsiya egasi esa uning kreditori hisoblanadi. Undan tashqari, obligatsiya aksiyadan farq qilib, o‘z egasiga yillik kafolatlangan daromad keltiradi, ammo aksiyadorlik jamiyati ishlarini hal qilishda ovoz berish huquqini bermaydi. Obligatsiyalar bo‘yicha to‘lanadigan daromad odatdagi ssuda foizi miqdoridan ortiq bo‘lmaydi. Uning qiymati aksiyadorlik jamiyati tomonidan maolum muddat o‘tgandan so‘ng to‘lanadi. Aksiyaga qo‘yilgan mabla obligatsiyaga joylashtirilgandan farq qilib, aksiyador talabi bo‘yicha qaytarilishi mumkin emas va faqat sotish orqali qoplanadi. Tadbirkorlik faoliyatini tashkil etish va boshqarishning zamonaviy tizimlari sifatida marketing va menejment katta ahamiyat kasb etadi. Marketing – tovar-pul munosabatlari sharoitida tadbirkorlik faoliyatini tashkil etishning yaxlit tizimi bo‘lib, bunda xo‘jalik muammolarini hal etishda bozor talablari, xaridorlarning tovar va xizmatlarga real talablari va ehtiyojlari yotadi. Marketing faoliyati korxona amal qilishining tashqi sharoitlari to‘risidagi axborotning olinishi; raqobatchilarning tovarlariga qaraganda bozor talablarini to‘laroq qondiruvchi tovarlar to‘plamini yaratish; sotish sohasining eng yuqori nazoratini belgilab beruvchi isteomolchi, talab, bozorga zarur darajada taosir ko‘rsatishni taominlashi lozim. Marketingning zamonaviy konsepsiyasi bozor uchun zarur bo‘lgan va bozorda sotish mumkin bo‘lgan tovarlarni zarur hajmda ishlab chiqarishni tashkil etish 205 tamoyiliga asoslanadi. Korxonaning ishlab chiqarish-texnikaviy, tashkiliy, investitsiya va boshqa faoliyati isteomolchining ehtiyojlariga, ularning yaqin istiqboldagi o‘zgarishiga yo‘naltiriladi. Xaridorlarning talablari tovar ishlab chiqarish hajmi va nomenklaturasini, mazkur talab va ehtiyojlarni qondirishni yuqori darajasi esa eng ko‘p foyda olishni belgilab beradi. Marketingning maqsadi va vazifalarini belgilab olish muhim hisoblanadi. Marketingning maqsadi – eng yuqori isteomol qoniqishi, isteomol, turmush sifatini oshirish, tovar va xizmatlarning keng tanlovini taominlovchi korxona mahsulotini sotishning zarur hajmiga erishish uchun ishlab chiqarishning yuqori daromadliligi va samaradorligini taominlash. Bu maqsadga marketingning quyidagi vazifalari orqali erishiladi: korxonaning ichki va tashqi marketing muhitini tahlil qilish; marketing chora-tadbirlarini amalga oshirish bilan boliq bo‘lgan bozor va muammolarni kompleks o‘rganish; isteomolchilar va talabning shakllanishini tahlil qilish; raqobatchilar va raqobatni o‘rganish; sotishni jadallashtirish bo‘yicha chora- tadbirlarni ishlab chiqish; yangi tovarning konsepsiyasini shakllantirish; marketing tadqiqotlari asosida tovar ishlab chiqarishni rejalashtirish; narx siyosatini shakllantirish va amalga oshirish; marketing dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirish; marketingni axborot bilan taominlash; marketingni boshqarish. Marketing tamoyillari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: - yuqori darajada foydali va samarali xo‘jalik yuritishni taominlash; - ishlab chiqarish-sotish faoliyatini bozor talablari asosida yo‘naltirish; - tovar ishlab chiqarishning xaridorlarning ehtiyojlariga funksional boliqligini taominlash; - faoliyatni ishlab chiqarish imkoniyatlari asosida emas, balki bozor ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda tashkil etish; - bozorda yuqori raqobatbardoshlikni taominlash; - xaridorlarning ehtiyojlarini qondiruvchi tovarlarni tayyorlash va takomillashtirish bo‘yicha ilmiy-tadqiqot, tajriba-konstruktorlik hamda ishlab chiqarish faoliyatini tashkil etish; 206 - bozor holatini, uning rivojlanish istiqbolini, tovar va xizmatlarga mavjud va potensial talabni kompleks o‘rganish; - ishlab chiqarish va moliyalashtirishni muvofiqlashtirish va rejalashtirish; - mahsulot tayyorlash va sotishning anoanaviy shakl va kanallarini takomillashtirish, shuningdek, yangilarini topish; - boshqaruv tizimining moslashuvchan va samarali tashkiliy tuzilmalarini joriy etish; - ishlab chiqarish va sotish jarayonlarining o‘zaro aloqasi va taosirining yuqori darajasini taominlash4. Menejment – ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va yuqori natijalarga erishish maqsadida qo‘llaniluvchi ishlab chiqarishni boshqarishning shakllari, vositalari, usullari va tamoyillarining majmui. Menejmentning asosiy maqsadi bo‘lib isteomolchilarning ehtiyojlarini hisobga olgan holda mavjud moddiy va ishchi kuchi resurslari asosida tovar ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatishni tashkil etish hamda korxona faoliyati rentabelligini va uning bozordagi barqaror holatini taominlash hisoblanadi. Shunga ko‘ra, menejment quyidagi vazifalarni bajarishga qaratilgan bo‘ladi: - ishlab chiqarishni avtomatlashtirishni taominlash va yuqori malakaga ega bo‘lgan ishchilardan foydalanishga o‘tish; - korxona xodimlari uchun mehnatning qulay sharoitlarini taominlash va nisbatan yuqori ish haqi belgilash orqali ish faoliyatini rabatlantirish; - korxona faoliyati samaradorligi ustidan muntazam nazorat o‘rnatish, uning barcha bo‘linmalari ishini muvofiqlashtirish; - yangi bozorlarni muntazam izlash va o‘zlashtirish; - korxona rivojlanishi aniq maqsadlarini aniqlash; - maqsadlarning ustuvorligi, ularning ketma-ketligi va yechimning izchilligini ochib berish; - turli davrlarga mo‘ljallangan muammolarning hal etilishi uchun chora-tadbirlar tizimini ishlab chiqish; 4 Ekonomichеskaya tеoriya: Uchеbnik. / Pod obsh.rеd. akad. V.I.Vidyapina, A.I.Dobrinina, G.P.Juravlеvoy, L.S.Tarasеvicha. – M.: INFRA-M, 2005, s.199. 207 - zarur resurslar va ularni taominlash manbalarini aniqlash; - belgilangan vazifalarning bajarilishi ustidan nazoratni o‘rnatish5. Tadbirkorlik faoliyatini tashkil etish va boshqarishning zamonaviy bozor tizimi sifatida marketing va menejmentning rivojlantirilishi, milliy iqtisodiyotda ularning usul va vositalaridan keng foydalanish pirovardida korxona va tashkilotlar faoliyatining yuksalishi va iqtisodiy o‘sishning taominlanishiga qulay zamin yaratadi. 3. O‘zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning yanada erkinlashtirilishi va rabatlantirilishi O‘zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning jadal rivojlanishini har tomonlama qo‘llab-quvvatlash, shu asosda aholining bandligi va farovonligini oshirish muammolarini hal etish iqtisodiy siyosatning ustuvor yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Mamlakatimizda kichik tadbirkorlikning rivojlanishiga mazkur sohani turli darajalarda qo‘llab-quvvatlashning samarali tizimi katta taosir ko‘rsatdi. Davlat tomonidan uning meoyoriy-huquqiy asoslari ishlab chiqildi va takomillashtirildi, kichik korxonalarni moliya-kredit va investitsiya jihatidan qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha muayyan ishlar amalga oshirildi. Kichik tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha davlat va mintaqaviy dasturlari ishlab chiqildi va bugungi kunda ham hayotga izchil ravishda tatbiq etilmoqda. Bu sohada mintaqalararo va xalqaro aloqalar yo‘lga qo‘yilmoqda, hukumatlararo va xalqaro shartnomalar tasdiqlanmoqda, tadbirkorlarning jamoatchilik uyushmalari faoliyati jonlantirilmoqda, axborot taominoti tizimi vujudga keltirilmoqda. Mamlakatimizda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sektorining shakllanishi va mustahkamlanishida Savdo-sanoat palatasi, Dehqon va fermer xo‘jaliklari uyushmasi, «Madad», «Kafolat», «O‘zagrosuurta» kabi qator suurta kompaniyalari, Respublika biznes-inkubatori, Dehqon va fermer xo‘jaliklarini qo‘llab-quvvatlash jamarmasi, Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligining Ish bilan 5 Ekonomichеskaya tеoriya: Uchеbnik. / Pod obsh.rеd. akad. V.I.Vidyapina, A.I.Dobrinina, G.P.Juravlеvoy, L.S.Tarasеvicha. – M.: INFRA-M, 2005, s.212. 208 taominlashga ko‘maklashish jamarmasi kabi budjetdan tashqari jamarmalarning roli juda katta bo‘ldi. O‘zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning yanada erkinlashtirish va rabatlantirish chora-tadbirlari kuchaytirilmoqda. Jumladan, keyingi yillarda xususiy mulk va xususiy tadbirkorlik huquqini himoya qilish borasidagi qonunchilik mustahkamlandi, bozor infratuzilmasini shakllantirish ishlari jadallashtirildi, biznesni ro‘yxatga olish, ixtiyoriy ravishda yopish va tugatish, faoliyatning alohida turlari bilan shuullanish huquqini beradigan litsenziya va ruxsatnomalar berish jarayonlari soddalashtirildi va tartibga solindi. Moliya, soliq va statistika hisobotlarining barcha shakllari va muddatlari keskin qisqartirilmoqda. Soliqqa tortish stavkalari unifikatsiya qilindi va kamaytirildi. Xususan, 2007 yilda kichik korxonalar uchun yagona soliq to‘lovi stavkasi 13 foizdan 10 foizga tushirildi. Shuningdek, tadbirkorlarga, avvalo, kichik biznes suboektlariga asosiy, shu jumladan, talab yuqori bo‘lgan moddiy resurslardan keng foydalanish imkonini beradigan barqaror bozor mexanizmi shakllandi. Masalan, o‘tgan yilda O‘zbekiston tovar-xomashyo birjasida umumiy savdo aylanmasi qariyb 2 barobar oshdi. Bugungi kunda birja tarkibida markaziy savdo maydonchasi va viloyatlardagi 12 filiallar faoliyat ko‘rsatmoqda. Ularda akkreditatsiyadan o‘tgan 2300 dan ziyod brokerlar xizmat ko‘rsatadi. Ixtisoslashgan savdo maydonchalarining (xorijiy mamlakatlardagi maydonchalar bilan birga) soni 340 tadan oshib ketgan. Mazkur savdo maydonlarida paxta va undan ishlab chiqariladigan mahsulotlar, neft mahsulotlari, qora va rangli metallar, polietilen, un, shakar, paxta yoi, mineral o‘itlar va boshqa tovarlar sotilmoqda. Jumladan, birja tovar aylanmasining 2007 yildagi tarkibi quyidagicha bo‘lgan: isteomol tovarlari – 22%, qurilish materiallari – 23%, neft mahsulotlari – 13%, paxta va undan ishlab chiqariladigan mahsulotlar – 7%, qora va rangli metallar – 6%, suyultirilgan gaz – 4%, polietilen – 4%, boshqalar – 21%. Amalga oshirilayotgan chora-tadbirlarning samarasi o‘laroq, keyingi yillarda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik suboektlarning yalpi ichki mahsulot hajmidagi ulushi sezilarli ravishda ortib bormoqda. 209 «2008 yilda mamlakatimizda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohasi barqaror rivojlandi. Xo‘jalik yurituvchi suboektlarning soliq yukini yanada kamaytirish, mikrofirma va kichik korxonalar uchun yagona soliq to‘lovining 10 foizdan 8 foizga, 2009 yildan boshlab esa 7 foizga tushirilishi, jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solii stavkalarining kamaytirilishi va ayni paytda uni hisoblash tartiblarining takomillashtirilishi tadbirkorlik, kichik va xususiy biznesni izchil rivojlantirish uchun kuchli rabatlantiruvchi omillar yaratdi. Natijada so‘nggi olti yil mobaynida faoliyat yuritayotgan kichik biznes suboektlari soni 1,9 barobar ko‘paydi va 2008 yili qariyb 400 mingtani tashkil etdi. Kichik biznes suboektlari tomonidan ishlab chiqarilayotgan sanoat mahsulotlari hajmi o‘tgan yili salkam 22 foizga ko‘paydi. Bu sanoat tarmoidagi o‘rtacha o‘sish ko‘rsatkichidan ancha ko‘pdir. Shuning natijasida kichik biznesning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi 2007 yildagi 45,5 foizdan 2008 yilda 48,2 foizga ko‘tarildi. Bugungi kunda mamlakatimizda ish bilan band bo‘lgan jami aholining 76 foizdan ko‘proi aynan shu sohada mehnat qilayotgani ayniqsa eotiborlidir»6. Mamlakatimizdagi kichik biznes va xususiy tadbirkorlik suboektlarining tashqi iqtisodiy faoliyatdagi ishtiroki ham yildan-yilga kengayib bormoqda. Respublikamiz mustaqilligining dastlabki yillarida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik suboektlari umuman eksport faoliyatida ishtirok etmagan bo‘lsa, 1996 yilga kelib bu ulush 2,5 foizni tashkil etgan. Mazkur ko‘rsatkich 2007 yilda 14,8 foizga yetgan, yaoni 1996 yildagi darajadan deyarli 6 baravar oshgan7. Yuqoridagi maolumotlardan ko‘rinadiki, O‘zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyati jadal rivojlanib, iqtisodiyotning mustaqil va samarali sektoriga aylanib bormoqda. 4. Tadbirkorlik kapitali va uning harakati bosqichlari 6 Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbеkiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari. – T.: O’zbеkiston, 2009, 24-b. 7 Bеkmurodov A.SH., G’afurov U.V. O’zbеkiston – iqtisodiyotni modеrnizatsiyalash hamda islohotlarni chuqurlashtirishning yangi va yuksak bosqichi yo’lida: O’quv qo’llanma. – T.: «Iqtisodiyot» nashr, 2008, 32-34, 59- 60-b. 210 Tadbirkor ixtiyorida bo‘lib, foyda olish maqsadida ishlatiladigan va yollanma mehnat tomonidan harakatga keltiriladigan barcha moddiy vositalar, tovarlar va pul mablalari birgalikda tadbirkorlik kapitali deb ataladi. Tadbirkorlik kapitali ishlab chiqarish va muomala jarayonida doimo harakatda bo‘ladi va bu harakat jarayonida bir qator bosqichlarni bosib o‘tadi. Kapital ikki xil xususiyatga ega bo‘lib, uning qiymati – ko‘pchilikka maolum bo‘lganidek, ushbu kapitalni ishlab chiqarishga sarflangan ijtimoiy zaruriy mehnat sarfidan iboratdir. Kapitalning nafliligi esa uning: a) ko‘plab turdagi va miqdordagi nafliliklarni (tovar va xizmatlarni) yaratishda; b) ishchi kuchining ish bilan bandligini taominlashda; v) qisman qiymatning tashkil topishida, yaoni shakllanishida; g) eng muhimi, qo‘shimcha mahsulotni yaratishda va o‘zlashtirishda to‘liq ishtirok etishi orqali namoyon bo‘ladi. Kapital qaysi sohada va qanday shaklda amal qilmasin hamda qanday tarkibiy qismlardan iborat bo‘lishidan qatoiy nazar, u barcha ko‘rinishlarda ikki tomonlama xususiyatga ega bo‘ladi va shu xususiyatlarning birligi sifatida amal qiladi. Kapitalning bu xususiyatlari tovardagi ikki xil xususiyatdan va uni keltirib chiqaruvchi sabab – tovarda gavdalangan mehnatning ikki yoqlama tavsifidan kelib chiqadi. Chunki pul tovar ayirboshlash rivojlanishining mahsuli bo‘lib, tarixiy va mantiqiy jihatdan kapitalning boshlanich bo‘ini hisoblanadi. Tadbirkorlik kapitali va uning harakatidagi ikki tomonlama xususiyatni quyidagicha ifodalash mumkin (10.1-chizma). Chizmadan ko‘rinadiki, tovardagi ikki tomonlama xususiyat o‘z navbatida tadbirkorlik kapitaliga ham o‘tadi. Chunki, u pul, ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchi ko‘rinishidagi unumli kapital hamda tayyor tovarlardan iborat bo‘ladi. Ayni paytda, kapital tovarlari o‘sish xususiyatiga ega bo‘lgan qiymatni ham namoyon etadi. Tadbirkorlik kapitalining harakat jarayoni ikki jihatdan, yaoni – bir turdagi naflilikning sifat jihatdan boshqa turdagi naflilikka o‘tishi va miqdor jihatdan ko‘payishi hamda qiymatning o‘sish jarayonidan iborat. 211 10.1-chizma Tadbirkorlik kapitali va uning harakatidagi ikki tomonlama xususiyatning namoyon bo‘lishi Tadbirkorlik kapitali va uning harakatidagi ikki tomonlama xususiyat pirovardida yangidan yaratilgan tovarning ikki tomoni, birinchidan, sifat jihatdan Аниқ меҳнат Абстракт меҳнат Меҳнат Нафлилиг и (истеомол қиймати) Қиймати Товар Ишлаб чиқариш воситалари ва ишчи кучи Ўсиш хусусиятига эга бўлган ыиймат Тадбиркорлик капитали Бир турдаги нафлиликнинг бошқа турдаги нафлиликка ўтиши ва кщпайиши жараёни Қийматнинг ўсиш жараёни Тадбиркорлик капиталининг ҳаракати жараёни Янги турдаги ва кўринишдаги нафлилик Ўтказилган ва қўшилган қиймат Янгидан яра- тилган товар 212 yangi turdagi va ko‘rinishdagi, miqdor jihatdan esa ko‘paygan naflilik, ikkinchidan esa, o‘tkazilgan va qo‘shilgan qiymatda namoyon bo‘ladi8. Tadbirkorlik kapitali ishlab chiqarish va muomala jarayonida doimo harakatda bo‘ladi va bu harakat jarayonida bir qator bosqichlarni bosib o‘tadi. Ishlab chiqarishga sarflanadigan har qanday sarmoya o‘z harakatini pul shaklidan boshlaydi. Pul (P) tegishli resurslar bozoridan zarur tovarlar, ya’ni ishlab chiqarish vositalari (Iv) va ishchi kuchi (Ik) sotib olishga sarflanadi (avanslanadi). Bu holda pul shunchaki tovarlar sotib olishgagina emas, balki ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan iqtisodiy faoliyat omillarini sotib olishga sarflanadi. Ushbu muomala sohasida pul kapitali o‘z harakatining birinchi bosqichidan o‘tadi: 8 Хajiyev B.D. Tadbirkorlik kapitali va uning samarali amal qilishi. I.f.n. ilmiy darajasini olish uchun taqdim etilgan diss. avtorеf. – T., 2008, 13-14 -b. 213 Iv P T Ik Mazkur jarayon natijasida pul shaklidagi mablag‘lar unumli kapital shakliga aylanadi va ular ishlab chiqarish jarayonining potensial omillari hisoblanadi. Kapital harakatida ikkinchi bosqich ishlab chiqarish (I) jarayoni hisoblanib, uning natijasida iste’molga tayyor tovar tovar (T) shaklini oladi. Bu yerda hosil qilingan tovarlar qiymati ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchiga sarflangan qiymatdan ortiq bo‘ladi, yaoni: Iv T . . . I . . . To Ik Chunki hosil qilingan tovarlar qiymatida ishlab chiqarish vositalarining ko‘chgan qiymati, ishchi kuchi qiymatining ekvivalenti va ular tomonidan vujudga keltirilgan qo‘shimcha mahsulot qiymati ham mavjud bo‘ladi. Uchinchi bosqichda ishlab chiqarilgan tovarlarni sotish sodir bo‘ladi ToPo ushbu bosqichda tovarlar pulga aylanadi va o‘zining dastlabki shakliga qaytib keladi. Dastlab, pul shaklida sarflangan mabla yana pul shaklida, ammo miqdor jihatidan ko‘proq bo‘lib qaytadi. Shu sababli uni Po=P+p ko‘rinishida ifodalash mumkin. Tovarlarni sotishdan tushgan pul kapitali yana ishlab chiqarish omillari sotib olish uchun sarflanadi va shu tariqa yuqoridagi harakat to‘xtovsiz takrorlanaveradi. Tadbirkorlik kapitalining o‘z harakatida uch bosqichni izchil bosib o‘tib, muntazam ravishda bir shakldan boshqa bir shakliga aylanib, yana dastlabki shakliga qaytib kelishi uning doiraviy aylanishi deyiladi. Doiraviy aylanishning birinchi va uchinchi bosqichlari muomala sohasida, yaoni resurslar va tovarlar bozorida, ikkinchi bosqichi esa ishlab chiqarishda ro‘y beradi. Shuning uchun formulada ishlab chiqarish jarayoni va muomala sohasi o‘rtasidagi oraliqlar nuqtalar (…) bilan ajratilib ko‘rsatiladi. 214 Har bir bosqichda kapital muayyan harakat shakliga kiradi. Birinchi bosqichda u pul shaklida, ikkinchi bosqichda unumli yoki ishlab chiqarish omillari va uchinchi bosqichda tovar shaklida yuzaga chiqadi. Kapital doiraviy aylanish jarayonida uning har bir shakli alohida vazifani bajaradi va shunga ko‘ra ular kapitalning harakati shakllari deyiladi. Kapital pul shaklining harakati iqtisodiy faoliyat uchun zarur bo‘lgan shart- sharoitlarni yaratishdan iborat. Bunga pulni ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchi sotib olishga avanslash orqali erishiladi. Kapital unumli shaklining harakati tovarlar ishlab chiqarish va xudi shu jarayonda qiymatning o‘sishiga erishishni taominlash vazifasiga qaratiladi. Kapital tovar shaklining harakati orqali ishlab chiqarilgan tovarlar qiymatining narx shaklida ro‘yobga chiqishi sodir bo‘ladi va o‘sgan qiymatning pulga aylanishi bilan tadbirkorning foyda olish maqsadi taominlanadi. Ishlab chiqarish uzluksiz davom etishi uchun tadbirkorlik kapitali o‘zining bir shaklidan boshqa bir shakliga aylanib turishi va ayni paytda har uchala shaklda ham mavjud bo‘lmoi lozim. Agar tadbirkorlik kapitali bu shakllarning birortasida to‘xtab qolgudek bo‘lsa, uning harakatidagi uzluksizlik buziladi. Tadbirkorlik kapitalining har uchala shakli bir vaqtda o‘z doiraviy aylanishiga ega bo‘ladi. Tadbirkorlik kapitali pul shaklining doiraviy aylanishi: Iv P T . . . I . . . To Po Ich Unumli kapitalning doiraviy aylanishi: Iv Iv T . . . I . . . To Po T Ik Ik 215 Tadbirkorlik kapitali tovar shaklining doiraviy aylanishi: Iv T P T . . . I . . . To Ik Kapital o‘z harakatini qanday ijtimoy-iqtisodiy shakllarda amalga oshirmasin, ular uchun yuqorida taokidlaganimizdek, doiraviy aylanish va uning bosqichlarining harakat ko‘rinishi umumiy. Shu bilan birga xo‘jalik yuritishning ayrim shakllarida tadbirkorlik kapitalining doiraviy aylanishi, ularning bosqichlari va harakat shakllari o‘zlarning iqtisodiy mazmuni jihatidan farqlanadi. 5. Tadbirkorlik kapitalining aylanishi. Asosiy va aylanma kapital Tadbirkorlik kapitalining harakati bir doiraviy aylanish bilan to‘xtab qolmaydi, balki u uzluksiz davom etib, takrorlanib turadi. Doiraviy aylanishlarning bunday uzluksiz takrorlanib, yangilanib turishi tadbirkorlik kapitalining aylanishi deyiladi. Kapitalning ayrim qismlari turli tezlikda harakat qilishi tufayli sarflangan mablalarning aylanish tezligi turlicha bo‘ladi. Masalan, unumli isteomolda bo‘lgan xomashyo va materiallar qiymati, bir doiraviy aylanishdan keyin boshqa qismi masalan, mehnat qurollari qiymati bir necha doiraviy aylanishdan keyin o‘zining boshlanich shakliga qaytadi. Kapital o‘zining aylanish tavsifiga ko‘ra ikki qismga: asosiy va aylanma kapitalga bo‘linadi. Asosiy kapital – ishlab chiqarish jarayonida bir nechta doiraviy aylanishlar davomida qatnashadi, o‘zining qiymatini tayyorlanayotgan mahsulotga (xizmatga) bo‘lib-bo‘lib, asta-sekinlik bilan o‘tkazib boradi va bir necha yillik xizmat muddati davomida ashyoviy-buyum shaklini o‘zgartirmaydi. 216 Aylanma kapital – bir doiraviy aylanish davomida to‘liq isteomol qilinadi, o‘zining qiymatini ishlab chiqarish natijalariga to‘liq o‘tkazadi va ashyoviy- buyum shaklini ham yo‘qotadi. Asosiy va aylanma kapitallar bir-biridan quyidagi belgilar asosida farqlanadi. 1. Ishlab chiqarish jarayonida harakat qilish xususiyatlari. Asosiy kapital uzoq davr (masalan stanok 10 yil, bino 50-100 yil) davomida faoliyat qiladi, o‘zining oldingi natural-buyum shaklini shu davrdagi doiraviy aylanishlar davomida saqlab qoladi. Aksincha, aylanma kapital (masalan paxta, jun, metall va b.) har bir doiraviy aylanishda to‘liq unumli isteomol qilinadi, o‘zining ashyoviy-buyum shaklini yo‘qotadi va yangi turlari bilan almashinadi. 2. Qiymatini ishlab chiqarish natijalariga o‘tkazish xususiyati. Asosiy kapital ishlab chiqarish jarayonida qator yillar davomida faoliyat qilib, ularning qiymati tovarlarga qisman-qisman o‘tib boradi. Xomashyo va materiallar, yoqili va energiya kabi aylanma kapital elementlari har bir doiraviy aylanishda to‘liq unumli isteomol qilinadi va ularning qiymati mahsulot va xizmatlar qiymatiga to‘liq o‘tadi. 3. Kapital qiymatining aylanish usuli. Qiymatining aylanish usuli bo‘yicha asosiy kapital qiymati ikkiga bo‘linadi. Qiymatning mahsulotga o‘tgan qismi tovarlar va xizmatlar bilan birga muomalada bo‘ladi va doiraviy aylanish jarayonida tovar shaklidan pul shakliga o‘tadi hamda qoplash fondi shaklida asta-sekin jamariladi. Mahsulotga o‘tmagan qismi ishlab chiqarish doirasida mavjud bo‘lgan asosiy kapitalda gavdalanganicha qolaveradi. Isteomol qilingan mehnat predmetlari qiymati to‘la-to‘kis aylanib, yangi mahsulotlar qiymati tarkibiga kiradi. 4. Qayta tiklanish usuli. Qayta tiklanish usulida asosiy kapitalning ishlab chiqarish natijlariga o‘tkazilgan qiymati, bu vositalar bir qator doiraviy aylanishlarni o‘z ichiga olgan muayyan davr davomida yeyilib, ishdan chiqqandan keyin pul shaklidan yangi asosiy kapital shakliga aylanadi. Aylanma kapital har bir doiraviy aylanishdan keyin ashyoviy-buyum shaklida qaytib tiklanadi. Tadbirkorlik kapitali o‘z harakatida ishlab chiqarish va muomala bosqichlarini bosib o‘tadi. Shu sababli uning aylanish vaqti (Av) ishlab chiqarish vaqti (Iv) va muomala vaqti (Mv) yiindisidan iborat: 217 Mv Iv Àv   . Sarflangan mablalarning ishlab chiqarish jarayonida bo‘lish vaqti, yaoni ishlab chiqarish vositalari sotib olingandan tayyor tovar bo‘lgan davrgacha o‘tgan vaqt ishlab chiqarish vaqtini, muomala jarayonida bo‘lish vaqti, yaoni ishlab chiqarish vositalari sotib olish va tayyor tovarlarni sotish uchun ketgan vaqt muomala vaqtini tashkil etadi. Ishlab chiqarish vaqti uch qismdan iborat bo‘ladi: 1) bevosita mehnat jarayoni yoki ish davri (Id); 2) turli tanaffuslar davri (Td); 3) ishlab chiqarish vositalarining ishlab chiqarish zaxiralarida bo‘lish davri (Zd). Demak, Zd Тd Id Iv    . Ish davri – ishlab chiqarish vaqtining asosiy tarkibiy qismidir. Bu vaqt davomida mahsulot mehnatning bevosita taosiri ostida bo‘ladi. Ish davrining uzunligi ishlab chiqariladigan mahsulot xususiyatiga, qo‘llaniladigan mehnatning miqdori va uning unumdorligi darajasiga boliqdir. Tanaffuslarni tabiiy jarayonlarning mehnat buyumlariga taosir ko‘rsatish zarurligi va tashkiliy tavsifdagi sabablar taqozo etadi. Birinchi holda, mehnat buyumlari u yoki bu darajada uzoq davom etadigan jismoniy, kimyoviy va biologik jarayonlarning taosiri ostida bo‘ladi (quritish, achitish va shunga o‘xshash jarayonlar). Bunda mehnat jarayoni qisman yoki to‘liq to‘xtaydi, ishlab chiqarish jarayoni esa davom etadi. Tashkiliy sabablarga ko‘ra tanaffuslar vaqti korxonalarning ish rejimi bilan, shuningdek ishlab chiqarishni tashkil qilish xususiyatlari bilan belgilanadi. Ishlab chiqarish vositalarning zaxira va ehtiyotlar sifatida bo‘lish vaqti – bu ularning ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini taominlash uchun zarur bo‘lgan davrdir. Tez quritadigan, tez achitadigan, umuman texnologik jarayonlarni tezlashtiradigan yangi texnika va texnologiyalarning qo‘llanilishi tanaffus davrining va binobarin ishlab chiqarish vaqtining qisqarishiga olib keladi. Transport 218 shaxobchalarini rivojlantirish, xo‘jalik aloqalarining samarali tizimini belgilash, ishlab chiqarish vositalari bozorini shakllantirish, ehtiyojlarni puxta hisobga olish, muomala vaqtini qisqartirish uchun muhim ahamiyatga ega. Kapitalning aylanish tezligi ulardan foydalanish samaradorligiga jiddiy taosir qiladi. Aylanish tezligi muayyan davr ichida (A) qilingan aylanishlar soni (n) yoki bir aylanishning uzun-qisqaligi (a) bilan belgilanadi: n=A/a; a=A/n. 6. Asosiy kapitalni takror ishlab chiqarish va undan foydalanish samaradorligi Kapitalning samaradorlik darajasi turli omillarning taosiri ostida shakllanadi. Ular orasida asosiy kapitalning tarkibi (tarmoq tarkibi, turlar bo‘yicha tarkibi); asosiy kapitaldan foydalanish va uni taqsimlash samaradorligi; eskirgan mehnat vositalarini yangilari bilan amashtirish yo‘llari va usullari muhim ahamiyatga ega. Asosiy kapitalning tarmoq tarkibi ularning ayrim tarmoqlar bo‘yicha taqsimlanishi va har bir tarmoqning kapitalning umumiy qiymatidagi hissasi bilan tavsiflanadi. Agar asosiy kapital tarkibida ko‘proq texnika taraqqiyoti va ishlab chiqarish samaradorligini belgilaydigan tarmoqlarning ulushi oshsa, ularning tarmoq tarkibining yaxshilanganligini bildiradi. Asosiy kapitalning turlari bo‘yicha tarkibi ular har bir turining kapital umumiy qiymatidagi hissasi va nisbati bilan tavsiflanadi. Asosiy kapitalning ayrim turlari ishlab chiqarishda o‘z ishtiroki bo‘yicha bir xil rol o‘ynamaydi. Agar binolar asosan ishlab chiqarish jarayonining bir meoyorda borishini taominlab, mehnatning umumiy sharoitini tashkil qilib, ishlab chiqarish samaradorligiga bilvosita tasir ko‘rsasa, mehnat qurollari (ish mashinalari, uskunalar, va boshqalar) ishlab chiqarish jarayonida faol rol o‘ynaydi va ishlab chiqarish samaradorligiga bevosita taosir ko‘rsatadi. Asosiy kapitalning mulk shakllari bo‘yicha tarkibi, kapitalning umumiy qiymatida har bir mulk shaklining hissasi bilan tavsiflanadi. Hozirgi vaqtda tijorat banklari aktivlari va jami kapitalining hajmlari 2000 yilga nisbatan tegishli ravishda 7,6 va 7,4 baravar ko‘paydi. Aholining omonat qo‘yilmalari 219 hajmi 38 baravar, bank kassalariga naqd pul mablalarining tushumlari – 8,1 baravar, iqtisodiyotning real sektoriga kredit qo‘yilmalari – 5 baravar ko‘paydi. Shu bilan birga, tijorat banklari hamon samarali investitsiya markazlariga aylangani yo‘q, korxonalarni modernizatsiya qilish va texnologik qayta jihozlashda o‘z kapitali bilan sust qatnashmoqda. Banklarning kapitallashuv darajasini keskin oshirish, bank tizimi barqarorligi, ishonchli pul muomalasi, banklar tomonidan naqd mablalar to‘siqsiz va to‘liq berilishi kafolatlarini yaratish vazifalari dolzarbligicha qolmoqda9. Tahlillar ko‘rsatadiki, tadbirkorlik kapitalini ko‘paytirish manbalarida qarz mablalari rolining oshishi asosan xorijiy kreditlarining ko‘payishi hisobiga yuz bergan. Bu esa respublikada chet el kreditlari bo‘yicha kafolatlarning yuqori darajasi va tijorat banklari kreditlari bo‘yicha foiz stavkalarining beqarorligi bilan izohlanadi. Respublika hukumati tadbirkorlik kapitalini ko‘paytirishda to‘ridan-to‘ri xorijiy investitsiyalarni jalb etish va qo‘shma korxonalarni rivojlantirishga katta eotibor bermoqda. 2008 yilda iqtisodiyotga kiritilgan xorijiy investitsiyalar hajmi 1,7 mlrd. AQSh doll.ni tashkil etib, bu 2007 yilga nisbatan 46 foiz ko‘p. Mazkur investitsiyalarning 74 foizini to‘ridan-to‘ri investitsiyalar tashkil etadi. Zamonaviy texnologiyalarni tatbiq qilish zaruriyati, tadbirkorlik bo‘yicha ilor xorijiy tajribalarni o‘zlashtirish va investitsiya muhitining yaxshilanishi borasida amalga oshirilgan chora-tadbirlar natijasida mamlakatga bevosita chet el investitsiyalarini olib kirish faollashib, kapital qo‘yilmalarning umumiy hajmida chet el investitsiyasi tarkibi sezilarli darajada o‘zgardi. Agar chet el investitsiyalari ishtirokidagi korxonalar soni 1992 yilda 120 taga yaqin bo‘lgan bo‘lsa, 2007 yil boshiga bu miqdor 2919 taga yetdi, yaoni 24 baravar ortdi. Chet el investitsiyalari uchun yoqili-yenergetika kompleksi, avtomobilsozlik va maishiy elektronika, oltin qazib olish asosiy tarmoqlarga aylandi10. Asosiy kapitalni shakllantirishda chet el investitsiyalarining ishtirokini barqarorlashtirish tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish, investitsiya muhitini 9 O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining Qarori. Bank tizimini yanada rivojlantirish va bo’sh pul mablag’larini bank aylanmasiga jalb etish chora-tadbirlari to’g’risida. 2007 yil 7 noyabr // Хalq so’zi, №221 (4374), 2007 yil 8 noyabr, 1-b. 10 O’zbеkiston Rеspublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari.