TALABALARNI MEHNATSEVARLIK RUHIDA TARBIYALASHDA GURUH RAHBARINING ROLI. Reja: 5.1.Mehnat tarbiyasining mazmuni 5.2.Mehnat tarbiyasini singdirishda guruh rahbarining tutgan o‘rni. 5.3.Talabalarning o‘quv mehnatini tashkil etish usullari. Mehnat tarbiyasining mazmuni hilma- hildir. U ta’lim muasasalarining butun o‘quv-tarbiyaviy ishlarini o‘z ichiga oladi. Umumiy tarzda aytganda, umumiy ta’lim va hunap o‘quv muassasasiidagi, mehnat tarbiyasi fan asoslari yuzasidan uquv mehnatini va mehnat ta’limini uz ichiga oladiki, ularning vazifasi talabalarda aqliy va jismoniy mehnatga ijobiy munosabatni shakllantirishdan va ularni umumiy polite hnik bilimlar, mehnat malakalari va kunikmalari bilan qurollantirishdan iboratdir. Lekin fan asoslari yuzasidan o‘quv mehnati va mehnat ta’limi faqat o‘quv maqsadlari bilan cheklanmaydi. Ular mehnat tarbiyasi bilan qo‘shilib, talabalarni ma’naviy, aqliy, jismoniy va estetik rivojlantirishning muhim asosi bo‘lib maydonga chiqadi. O‘qish bilan qo‘shilgan ijodiy mehnatda talabalarning barcha qobiliyatlari rivojlanadi va takomillashadi, ular sha hsining g‘oyaviy-ma’naviy sifatlari shakllanadi. Talabalarning ijtimoiy foydali mehnati mehnat tarbiyasi butun sistemasining asosi hisoblanadi. Bunday mehnat deganda talabalarning ta’lim muassasasi, rayon va butun mamlakat turmushida bevosita faol ishtiroki shaklida amalga oshiriladigan, umum foydasi uchun qilinadigan baholi – qudrat maqsadga muovofiq mehnat faoliyati tushuniladi. Bu mehnat kungilli bulib, aksariyat hollarda unga haq to‘lanmaydi. Ijtimoiy foydali mehnatga quyidagilar kiradi: - jamoat ishi - talabalar jamoasini uyushtirish, uni g‘oyaviy-siyo-siy tarbiyalash, aholiga ommaviy-madaniy hizmat ko‘rsatish maqsadlariga hizmat qiladigan faoliyat; - o‘z-o‘ziga hizmat qilish - o‘quv muassasasi jamoasi oila foydasiga qilinadigan ijtimoiy foydali mehnat; - unumli mehnat - talabalarning o‘quv bilim yurti sharoitida (o‘quv usta honasi, o‘quv bilim yurti huzuridagi usta honalarda) bo‘lganidek, ishlab chiqarish sohasida (fabrikalar va zavodlarda, kol hozlar va sov hozlarda va hokazo) ham moddiy boyliklarni yaratish bilan bog‘liq ijtimoiy foydali mehnat faoliyati. Biroq ayrim mehnat turlarining tarbiyaviy ahamiyati bir hil emas, ularning har biri uz hususiyatlariga, afzalliklariga va qiyinchiliklariga ega. Ulardan faqat eng muhimlarini ko‘rib chiqamiz. Oulada va ta’lim muassasasida o‘z-o‘zuga huzmat qiqlish – bu eng qulay va kundalik mehnat turidir. shaxsda mehnatsevarlikni tarbiyalash, uni tobora murshkkablashib oradigan mehnat faoliyati turlari bilan oshno etish shundan boshlanadi. Kup yillik tajribaning ko‘rsatishicha, tarbiya umumiy sistemasida bu mehnatni pedagogik jihatdan to‘g‘ri tashkil etish o‘z-o‘ziga hizmat qilishga doir bu mehnat ya hshi odatga aylanadi, faqat majburiyat emas, talabalarning ehtiyoji bulib qolishga yordam beradi. Tarbiyalanuvchini o‘z-o‘ziga hizmat qilishga o‘rgatish oiladan bashlanadi. U mehnat tarbiyasi vazifalarini hal etishga eng ko‘p darajada samarali ko‘maklashishi uchun uni qanday tashkil etish kerak? Mehnat tarbiyasining birinchi bosqichi shaxslarni kichik va mazkur yosh uchun mos keladigan mehnat topshiriqlariga asta-sekin o‘rgatish hisoblanadi. Ota- onalar shaxslarning uz-uziga hizmat ko‘rsatish mehnati majburan ekanligini, mustaqil bajarish mumkin bulgan narsalarni kattalar qilishiga majbur etish ya hshi emasligni tushunishlariga yordam berishlari kerak. Ikkinchi bosqich mehnat turlarini uz-uziga hizmat kursatishdan umuman oilaga hizmat ko‘rsatishgacha kengaytirish hisoblanadi. Kichik yoshdagi tarbiyalanuvchilar ukasi yoki singlisining paltosidagi uzilib ketgan tugmasini qadab, sochiq va dastrumollarni dazmallab, otasining kastyumini tozalab qo‘yishga qodirdir. Dastavval bu ishlar ota-onaning tashabbusi bilan bajarilishi mumkin, lekin keyinchalik oilaning boshqa a’zolariga uz tashabbusi bilan yordam berish ehtiyojini asta-sekin tarbiyalab borish kepak. Buning sabablari har hil bulishi mumkin. Masalan, bugun ota charchagan, shuning uchun uni uy ishlaridan ozod qilishga harakat qilish kerak bugun ona nimadandir ranjigan, uni quvontirish - honani tozalab chiqish, metall idish-tovoqlarni yaraqlatib qo‘yish kerak. Oilaga hizmat ko‘rsatishga doir mehnat ko‘nikmalari rivojlanishi bilan talabalarning mehnat faoliyati sohasini asta-sekin kengaytirish, muhtoj bo‘lgan boshqa kishilarga mehnat yordai kursatishga jalb etish muhimdir. Bu o‘ziga hos hudbinlikni, faqat uziga yaqinlari uchun ish bajarishga tayyorlikni bartaraf etishga kumaklashadi. 5.2.Mehnat tarbiyasini singdirishda guruh rahbarining tutgan o‘rni. Mehnat tarbiyasida tarbiyalanuvchilarning o‘ziga hos hususiyatlarini hisobga olish ham muhim hisoblanadi. Jumladan, jismoniy zaif shaxslarga ularni mehnatdan ozod qilmagan holda kichik ishni topshirish va uni ochiq havoda bajariladigan qilib tanlashga harakat qilish, shu bilan ular salomatligini mustahkamlashga intilish kerak. Asabiy shaxslar uchun ularni tinchlantiradigan, vazmin holatga tushiradigan mehnatni izlab topish kerak. Qizlarning kashta kashta tikishi, to‘qishi, o‘g‘il shaxslarning ishlab chiqarish- texnika sohasidagi qo‘l mehnati bilan sho‘g‘ullanishlari foydalidir. Kitob o‘qish va boshqa o‘tirib bajariladigan, mehnat turlariga qiziqadigan shaxslar uchun harakt qilish va muskullarni mashq qildirishni talab etadigan ishlarni tanlash maqsadga muvofiqdir. Va aksincha, agar shaxs ko‘p yugursa, turli haraktli o‘yinlarni o‘ynasa, unga o‘tirib bajaradigan ishni berish kerak. 1 Hayoli parishon tarbiyalanuvchiga diqqat-e’tibarni jamlashni talab etadigan mehnatni: sutni qaynatishni, tu hum pishirishni, yuvib qo‘yilgan choyshab va kurpa- yostiq jildlari qurib ketmasligini kuzatishni, uz vaqtida tovuqlarni boqishni,sinchikovlik bilan rezavor buta sha hchalarini qirqishni, belgilangan vaqtda magazinga harid qilishga borib kelishni va hokazolarni topshirish mumkin. Irodasi bush shaxslar uchun ular har bir ishni oxirigacha yetkazishlari muhimdir. Ularga uzlari uchun qiziqarli bo‘lib ko‘rinmagan mehnatni topshirish va asta – sekin ular 1 Р.Сарсенбаева “Меҳнат таълими негизида ўқув – тарбиявий тадбирлар ўтказишнинг илмий методик асослари” номзодлик диссертацияси, Т., 2004. irodaviy kuch – g‘ayrat ko‘ratishlarga erishish foydalidir. Dangasalikka moyil bo‘lgan yoki yengil-yelpi ishlaydigan shaxslar uchun aksincha, dastlab ularni qiziqtira oladigan, ularning ijodiy fikrlarni uyg‘otadigan ishni tanlash kerak. Turmushning har bir holati uchun tavsiya berish qiyin. Lekin bo‘lajak pedagoglar mehnatdan tarbiya vositasi sifatida foydalanganda eng muhim narsa – mehnat topshiriqlariga yondoshish kerakligini o‘z hamkasblari, guruh rahbarilari bilan tez – tez maslahatlashishni yoddan chiqarmasliklari kerak. 5.3.Talabalarning o‘quv mehnatini tashkil etish usullari. Talabalarning o‘quv mehnatini tashkil etishda mehnat topshriqlarini bajarish jarayonida ularning bilish faoliyatini faollishtirish muammosi g‘oyat muhim hisoblanadi. Bu yerda gap fan asoslari bilimlarini topa olish va mehnat ta’limida qo‘llashga ularning o‘zlarni qanday o‘rgatish, ko‘r – ko‘rona emas, ongli ishlashlarini qanday o‘rgatish haqida bormoqda. Bu muammoni hal etish mehnat topshiriqlari hususiyatlariga bog‘liq. Mamlakat ta’lim muassasalari ilg‘or tajribasining ko‘rsatishicha, agar talabalarga sanoat mehnatining ayrim nisbatan jo‘n turlari (masalan, mazkur jarayonga oldindan sozlab qo‘yilgan dastgohda ayrim murakkab bo‘lmagan jarayonlarni bajarish yoki konveyrda ishlash va hakozo) topshirilsa, bunday mehnat odatda ulardan bilimni qo‘llashni talab etmaydi. Talabalar oldiga kompleks vazifalar qo‘yilganda ahvol keskin o‘zgaradi. Bunday topshiriqlarni bajarishda talabalar o‘zlari harakt qila boshlash oldidan ko‘pgina narsalarni o‘ylab ko‘rishlari kerak bo‘lgan real vaziyatlarga duch kelidlar. Bular buyumlarni konstuksiya qilish, detallarga aniq ishlov berish, ularning te hnik talablariga mos bo‘lishi masalalari, materiallarni tanlash, operatsiyalarining te hnologik ketma – ketligini o‘rgatish, asboblarni tanlash, qatnashchilar o‘rtasida mehnatni taqsimlash, uskunalarni mehnat unumdorligini oshiradigan, brakni kamaytiradigan moslamalar bilan jihozlash masalalari va hakozolardir. Bu va ko‘gina masalalarni hal etish matematika, fizika, chizmachilik va boshqa bilimlarni qo‘llashni talab etardi. Qishloq ho‘jalik mehnatida ham shunga o‘ hshash narsa ko‘zga tashlanadi. Agar ta’lim muassasalar talabalardan ayrim, ancha jo‘n qishloq ho‘jalik ishlarida (masalan ekinlarni chopiq qilishda, ekinlarni sug‘orishda, hosilni yig‘ishtirib olishda) foydalansalar, bunday ishlar odatda yuzaki, fikrlash faoliyatsiz va fan asoslari bilimlaridan foydalanmasdan bajariladi. Har qanday qo‘l mehnatiga o‘rgatishni hunarmandchilik deb atash, tokarlik yoki boshqa dastgohda, tikuv mashinasida har qanday o‘rgatishni polite hnik mehnat deb hisoblash noto‘g‘ri bo‘ladi. Ishning mohiyati uni qaeday qurollardan foydalanib bajarishda emas, baki mehnatning o‘z hususiyati, aqliy mazmuni qandayligidadir. Jamiyat farovonligi yo‘lida qilinadigan ijtimoiy foydali, unumli mehnat – talabalarga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatishi jihatdan eng ahamiyatli mehnatdir. Bundan tashqari, u eng ko‘p tarqalgan mehnat bo‘lib, shahar ta’lim muassasalarda ham qishloq ta’lim muassasalarda ham qo‘llaniladi. Unda talabalarning ishtirok etish shakllari ham hilma – hildir. Biz o‘quv bilim yurti talabalari mehnat birlashmalari deb nom olgan mehnatning faqat ayrim shakllariga to‘ htalib o‘tamiz. Ular faqat mehnat tarbiyasida emas, shu Bilan birga hoviy – siyosiy, aqliy, a hloqiy, estetik, jismoniy, iqtisodiy, ekologik tarbiyada ham g‘oyat muhim ahamiyatga egadir. Talabalarni jamoat ishlab chiqarishida ongli va ijodiy ishtirok eitshiga tayyorlashda, shuningdek kasb tanlashda ham ularning ahamiyati kam emas. Mehnat brlashmalaridagi ishni tashkil etishning metodik masalalari ko‘pgina o‘quv qo‘llanmalarida o‘z aksini topgan. Ularda asosiy e’tibor dastavval shunga qaratiladiki, talabalarning mehnat brlashmalari – bu ular mustaqil mehnat hayotining birinchi o‘quv muassasasii, topshirlgan ish uchun yuksak ma’suliyatni tarbiyalash o‘quv muassasasiidir.2 Jismoniy va aqliy mehnatga birday hurmatda bo‘lish kabi hislatlarni shakllantirish o‘sib kelayotgan yosh avlodning tarbiyasidagi eng muhim vazifalardan biridir. Respublikamizda bozor iqtisodiyoti sharoiti shakllanayotgan bir kezda talabalarda turmushga va mehnatga yangicha munosabatni, layoqatni shakllantirish – mehnat tarbiyasining asosiy maqsadlaridan biridir. Bunda albatta, ishlab chiqarishning asosiy shakllarini, ayniqsa iqtisodiy munosabatlarning Yang – yangi omillarini, ularga tanish hizmat turlarini belgilab olish darkor. shaxslarda hunar va kasbga bo‘lgan muhabbatni uyg‘otish jarayonida ularning ijobiy hislatlarini 2 М.Мавлянкулов «Баркамол авлодни тарбиялашда меҳнат ва касб тарбиясининг роли” Т., 2005 (Б.М.И.) shakllantirishga ham e’tibor qaratish lozim. Tarbiyalanuvchilarni quyi guruhdan kasbga yo‘naltirib, 9 guruhni tugatganlarida akdemik litsey yoki kasb hunar kollejlariga yo‘llanma berish maqsadga muvofiqdir. Tarbiyalanuvchilarni bozor sharoitiga o‘rgatishning o‘zi ularning halol va fidokorona mehnati tufayli foyda olish haqidagi amaliy bilimlarini boyitadi. Tarbiyalanuvchilarni jamoa bo‘lib hamkorlikdagi mehnati natijasida mahsulot soni va hizmat turlarini oshirish mumkinligiga o‘rgatish lozim. tarbiyalanuvchilarning qurilish maydonchalari, yordamchi yg‘im – terim otryadlari va birgadalari saflarida hunarmandchiliklari bilan sho‘g‘illanishlari, usta shogird o‘quv muassasasilariga qatnashib halq amaliy san’atida, bemorlarni parvarish qilishda va nafaqa ho‘rlarga hizmat ko‘rsatish bo‘limlaridagi, hovlilarni va ko‘cha kuylarni tartibga kltirishdagi, sanoat – kor honalarida, hisoblash markazlari, kasal honalar va o‘quv muassasasigacha ta’lim muassaslalaridagi ishlarni alohida qo‘llab quvvatlamoq lozim. Ular bu ishlarning barchasidan foyda topish malaksini oshirib borish kerak. bozor munosabatlari bugungi kunda ja honda tan olingan moddiy barqarorlik va odamlarning iqtisodiy faoliyatini rag‘batlantirib turadigan birdan – bir vosita ekanligini anglamoq kerak. Bu munosabatlarda yuqori ko‘rsatkichlarga erishish uchun qat’iy intizomga, te hnik va iqtisodiy bilimga, malakali muta hassislarga, ishni to‘g‘ri rivojlantirishga asoslanadi. talaba bozor qarama qarshiliklarini va ularni bartaraf etish yo‘llarini ham topa bilish kerak. Bugungi kunda mukammal iqtisodiy tarbiyani takomillashtirmasdan ish qilib bo‘lmaydi. Shu bois pedagoglar, guruh rahbari, o‘quv muassasasidan tashqari ta’lim muassasasi hodimlari nafaqat bilim berishlari, balki tarbiyalanuvchilarda iqtisodiy faoliyat malakasini hosil etish, bozor munosabatlari sharoitida mustaqil fikrlashga o‘rganish lozim bo‘ladi. shaxslarga savdo va hizmat sohasidagi Yangi iqtisodiy termin va tushunchalarni o‘rgatish, ularni qanday qo‘llash ko‘nikmalarini shakllantirish lozim. Ishga ijodiy yondoshuvining rivoji, topqirlik, i htirochilik, ishbilarmonlik, faollik va tashabbus tufayligina yuqori Samara beruvchi foyda yuzaga kelishi mumkinligi tushuntirlsa, talabalar iqtisodiy faoliyatda muvafqiyat qozonadi. O‘quv muassasasi birlashmalari, shirkatlari faoliyatini nazorat qilish, o‘quv muassasasininig o‘zini- o‘zi boshqaruvi orqali olib boriladi. shaxslar tomonidan topilgan daromad ular i htiyorida qoldiriladi. shaxslarning roziligi Bilan tarbiyalanuvchilar mehnat birlashmalari, shirkat va korxonalardan daromad faqat ish haqqi sifatida tulanma, balki o‘quv muassasasi vujudiga jamoa tuzilmalari jamg‘armasiga ham o‘tkazilishi ham mumkin. Ta’lim muassasalarda kichik biznesni tashkil eitish, tarbiyalaunvchilarni mustaqil hayotga tayyorlashda muhim omil hisoblanadi. So‘zsiz ularda bir – birini qo‘llab quvvatlash, mehribonlik, homiylik, yordam kabi fuqarolik e’tiqodlari va fazilatlari shakllntirib boriladi. Bozorning a hloqiy va huquqiy me’yorlari bu insoniy a hloq me’yorlarining o‘zginasidir. Bular: - halollik, berilgan so‘zning ishonchli va qat’iyatliligi, batartiblik, ijrochilik, majburiy mehnatni tashkil qilish, kredit va qarzlarni qoplash, broker (vositachi)lik ishlarini olib borish, hushmomilalak, sherikka, iste’molchiga bo‘lgan hurmat va hakozolar. ularning barii talabaga singdirilishi lozim. Ta’lim muassasalarida rivojlangan nazoratli, bozor munosabatlarini tashkil qilish bo‘lg‘usi biznesmen va ishbilramon kishilarni shakllantirish, uddaburon ho‘jalik yurituvchi, iqtisodiy fikr va musho hadasi rivojlangan odani tayyorlash imkonini beradi. Mehnat tarbiyasida shaxslarni tizimli iqtisodiy bilimlar bilan qo‘rollantirish, iqtisodiy qonunlar va qrama – qarshiliklardan oqilona foydalana oladigan qilib tarbiyalash juda muhimdir. Bu ishlarning hammasi samarali kasbga yo‘naltirish ishlarini ta’minlashga qaratilan bo‘lib, kasb tanlagan o‘smirga yordam berish va uning ma horatini, iqtidorini namoyish etish lozim. Tajribalarni ta hlil etish shuni ko‘rsatadiki har qanday mehnatni tashkil etishning asosiy bosqichlari: rejalashtirish va tayyorgarlik ishlari, ishning boshlanishini tashkil etish va talabalarni ish joylariga to‘g‘ri taqsimlash, musobaqa va o‘zaro yordam elementlari bo‘lgan mehnat jarayoninig o‘zini uyushtirish, ishni uyushqoqlik bilan tamomlash va uni baholashdan iborat. Rejalashtirishda: ishni to‘g‘ri borishini, uyushqoqlmk Bilan tugallanishi, mehnatni hisobga olish va baholash shakllarini kuzda tutish zarur. Ishni to‘g‘ri boshlash, talabalarni ish joylariga eng maqsadga muvofiq tarzda taqsamlash kelgusi butun ishlar uchun hal qiluvchi ahamiyatga egadir. Talabalrda mehnatga doimiy psi hologik va Amaliy tayyorgarlik har doim ham shakllanmasligini nazarda tutish kerak. Ayrimlar darhol ishga kirishishni ba’zilar esa aksincha ishlashni istamaydi. Shuning uchun mehnatni tashkil qilishda avvalombor moyillikni keltirib chiqarib bajariladigan mehnat jarayoniga yo‘l yo‘riq berish, qiziqtirish lozim. Bu mehnatni psi hologik ehtiyojga aylanishida eng kerakli shart hisoblanadi . Mehnatning maqsadi aniqlangach uni taqsimlash boshlanadi. Yakka holdagi topshiriqlarni berish ko‘pincha ya hshi natijalarga olib keladi. Yakka tartibdagi ish har bir talabaning qobiliyati va mehnatini ya hshiroq hisobga oliga yordam beradi . Lekin shu Bilan birga u jamoa ishi va talabaning o‘z – o‘zini boshqarish ahamiyatinin pasaytiradi. Guruhlarga ajralib umumiy guruh Bilan topshiriqni normada bajarish usuli ham mavjud. Lekin bu usul ham o‘zini unchalik oqlamaydi chunki unda har bir guruh a’zosini va uning mehnat natijalari tenglashib qoladi. Ko‘pchilik tajribalarda kichik guruhlar (5-10 ta) kishidan iborat guruhlarda ish bir oz ya hshiroq borishi kuzatilgan bunda talabalrni o‘z – o‘zini boshqarishini keng rivojlantirish ishni oson rejalashtirish nzoratni ya hshiroq o‘rnatish, natijalarini hisobga olish imkoniyati tug‘iladi. Pedagog talabalarning bevosita faoliyati davomida mehnatga muhabbatni tarbiyalashning barcha usullarini mohirona qo‘llashi kerak. Bir shaxsning chiroyli va tartibli bajargan ishi Bilan fa hrlanish boshqasiga odob bilan mulohaza qilish, o‘z mehnati bilan yordam ko‘rsatish, kichikroq bo‘lgan intilishni qo‘llab quvvtlash, rag‘batlantirish bularning hammasi talabalarning ma’naviy qiyofasini shakllantiradi. Mehnat qilinayotgan paytda musobaqa va o‘zaro yordamni tashkil etish alohida katta tarbiyaviy qiymatga egadir. Ayni paytda ishning boshqa tomonini ham unitmaslik kerak. Ba’zan ish su’rati ketidan quvish uning sifati pasayishiga jismonan zaif talabalarning charchab qolishiga olib kelishi mumkin. Hulosa. Respublikamizda bozor iqtisodiyoti sharoiti shakllanayotgan bir kezda talabalarda turmushga va mehnatga yangicha munosabatni, layoqatni shakllantirish – mehnat tarbiyasining asosiy maqsadlaridan biridir. Bunda albatta, ishlab chiqarishning asosiy shakllarini, ayniqsa iqtisodiy munosabatlarning Yangi – yangi omillarini, ularga tanish hizmat turlarini belgilab olish darkor. Ishga ijodiy yondoshuvining rivoji, topqirlik, i htirochilik, ishbilarmonlik, faollik va tashabbus tufayligina yuqori Samara beruvchi foyda yuzaga kelishi mumkinligi tushuntirlsa, talabalar iqtisodiy faoliyatda muvafqiyat qozonadi Tayanch iboralar. Mehnatga layoqat, insonning shakllanishida mehnatning o‘rni, ahamiyati, ishga ijodiy yondoshish, ishbilarmonlik, mehnatsevarlik, jismoniy mehnat, aqliy mehnat, ishni rejalashtirish, mehnatni uyushtirish, tashabbuskorlik, foydali mehnat, faollik, ishlab chiqarish, layoqat. Nazorat uchun savollar. Mehnatning mazmuni nimalardan iborat? Mehnatni tashkil qilishda nimalarga e’tibor berish kerak? Yoshlarning mehnatga layoqatini o‘stirish uchun nima qilish kerak? Mehnatga oid maqollarni bilasizmi? Yoshlarning mehnatni qadrlaydigan bo‘lishlarida oilaning roli qanday? Ta’lim muassasalarida mehnat tarbiyasi qanday yo‘lga qo‘yilgan? Hozirga kunda shanbaliklar kerak deb o‘ylaysizmi? Mehnat tarbiyasini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish uchun rag‘batlantirishning o‘rni qanday deb o‘ylaysiz? Adabiyotlar 1. Kotov V. Vospitatelnaya rabota v shkole: opo‘t i problemo‘. – SPb: Sev.siyanie 2003. 2. G‘aybullaev N. va boshqalar. Pedagogika. T., 2000. 3. Ziyomuxammedov B., Abdullaeva Sh. «Pedagogika». T., 2000. 4.«Pedagogika» V.A.Slastenin, I.F.Isaev, A.I.Mihenko, Ye.N.Shiyanov. Moskva. «Shkolnaya pressa». 2004 5. Mahkamov M. «Bo‘lajak tarbiyachilarning pedagogik muloqat madaniyatini shakllantirish” nomzodlik dissertatsiyasi. T., 2005.