Таълим методлари ва воситалари

Yuklangan vaqt

2024-10-18

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

29

Faytl hajmi

163,0 KB


Таълим методлари ва воситалари Режа: 1. “Таълим методлари” тушунчасининг моҳияти ва тавсифи. 2. Таълим методларининг классификацияси. 3. Таълим олганликни ташхис этиш. Таянч иборалар! Метод, усул, методика, таълим методлари, усуллари, Таълим методларининг классификацияси, тахлим воситалари, Таълим олганликни ташхис этиш, бахолаш, текшириш. 1. “Таълим методлари” тушунчасининг моҳияти ва тавсифи. “Метод” сўзининг юнонча таржимаси “тадқиқот”, “усул”, “мақсадга эришиш йўли” каби маъноларни англатади. Фалсафа луғатида ушбу тушунча умумий тарзда “мақсадга эришиш йўллари” дея шарҳланган. “Таълим методлари дастлаб педагог онгида муайян йўналишдаги фаолиятнинг умумлашма лойиҳаси тарзида намоён бўлади. Мазкур лойиҳа амалиётга ўқитувчи ва ўқувчилар фаолиятининг ўзаро туташуви, ўқитиш ва ўқишга қаратилган аниқ ҳаракатлар, амаллар ёки усуллар мажмуаси сифатида жорий этилади. Метод бошқа шаклларда намоён бўлмайди, бунинг боиси таълим методи ўзида умумий ҳолда фаолиятнинг дидактик моделини  Философиский словарь. 5-изд. //Под ред. П.Т.Фролова. – Москва: Наука, 1987. – С. 278 Таълим методлари ва воситалари Режа: 1. “Таълим методлари” тушунчасининг моҳияти ва тавсифи. 2. Таълим методларининг классификацияси. 3. Таълим олганликни ташхис этиш. Таянч иборалар! Метод, усул, методика, таълим методлари, усуллари, Таълим методларининг классификацияси, тахлим воситалари, Таълим олганликни ташхис этиш, бахолаш, текшириш. 1. “Таълим методлари” тушунчасининг моҳияти ва тавсифи. “Метод” сўзининг юнонча таржимаси “тадқиқот”, “усул”, “мақсадга эришиш йўли” каби маъноларни англатади. Фалсафа луғатида ушбу тушунча умумий тарзда “мақсадга эришиш йўллари” дея шарҳланган. “Таълим методлари дастлаб педагог онгида муайян йўналишдаги фаолиятнинг умумлашма лойиҳаси тарзида намоён бўлади. Мазкур лойиҳа амалиётга ўқитувчи ва ўқувчилар фаолиятининг ўзаро туташуви, ўқитиш ва ўқишга қаратилган аниқ ҳаракатлар, амаллар ёки усуллар мажмуаси сифатида жорий этилади. Метод бошқа шаклларда намоён бўлмайди, бунинг боиси таълим методи ўзида умумий ҳолда фаолиятнинг дидактик моделини  Философиский словарь. 5-изд. //Под ред. П.Т.Фролова. – Москва: Наука, 1987. – С. 278 ифода этади”. Аксарият муаллифлар “Таълим методлари ўқувчиларнинг ўқув-билиш фаолиятини ташкил этиш усуллари” деган қарашга ён босадилар. Демак, таълим методлари таълим жараёнида қўлланилиб, унинг самарасини таъминловчи усуллар мажмуидир. Таълим методлари таълим мақсадини ёритишга хизмат қилади, у ёрдамида таълим мазмунини ўзлаштириш йўллари ифода этилади, ўқитувчи ва ўқувчиларнинг ўзаро ҳаракати, хусусияти акс эттирилади. Метод, биринчидан, таълим мақсадига эришиш воситаси сифатида намоён бўлса, иккнчидан, таълим фаолиятини амалга ошириш шарти ҳисобланади. Таълим методлари қуйидаги асосий функцияларни бажаради: Бу функциялар таълим методини қўллаш жараёнида бир-биридан ажратилган ҳолда ёки кетма-кет жорий этилмайди, аксинча бир-бирига ўзаро сингиб кетади. Мисол учун, ташхисли функция ўқитувчининг бир қатор методлардан яхлит фойдаланиши эвазига бажарилади. “Таълим методи” тушунчаси билан бирга кўп ҳолларда “методик усул” (синонимлари – педагогик усул, дидактик усул) тушунчаси ҳам қўлланилади. У  Ларнер И.Я. Дидактические основы методов общения. – Москва: Педагогика, 1981. – С. 35 Таълим методлари Мотивацияли Ривожлантирувчи Ташкилий Тарбиявий Таълимий Тарбия методларининг асосий функциялари ифода этади”. Аксарият муаллифлар “Таълим методлари ўқувчиларнинг ўқув-билиш фаолиятини ташкил этиш усуллари” деган қарашга ён босадилар. Демак, таълим методлари таълим жараёнида қўлланилиб, унинг самарасини таъминловчи усуллар мажмуидир. Таълим методлари таълим мақсадини ёритишга хизмат қилади, у ёрдамида таълим мазмунини ўзлаштириш йўллари ифода этилади, ўқитувчи ва ўқувчиларнинг ўзаро ҳаракати, хусусияти акс эттирилади. Метод, биринчидан, таълим мақсадига эришиш воситаси сифатида намоён бўлса, иккнчидан, таълим фаолиятини амалга ошириш шарти ҳисобланади. Таълим методлари қуйидаги асосий функцияларни бажаради: Бу функциялар таълим методини қўллаш жараёнида бир-биридан ажратилган ҳолда ёки кетма-кет жорий этилмайди, аксинча бир-бирига ўзаро сингиб кетади. Мисол учун, ташхисли функция ўқитувчининг бир қатор методлардан яхлит фойдаланиши эвазига бажарилади. “Таълим методи” тушунчаси билан бирга кўп ҳолларда “методик усул” (синонимлари – педагогик усул, дидактик усул) тушунчаси ҳам қўлланилади. У  Ларнер И.Я. Дидактические основы методов общения. – Москва: Педагогика, 1981. – С. 35 Таълим методлари Мотивацияли Ривожлантирувчи Ташкилий Тарбиявий Таълимий Тарбия методларининг асосий функциялари таълим методининг таркибий қисми, унинг муҳим унсури, методни жорий қилишдаги алоҳида қадам сифатида таърифланади. Ҳар бир таълим методи муайян таълим усулларини чоғиштириш орқали жорий этилади. Таълим фаолиятида қўлланиладиган усулларни қуйидаги гуруҳларга ажратиш мумкин: Таълим методларини танлаш қуйидаги мезонлари асосида аниқланади: дидактик мақсад асосида; таълим мазмуни асосида; ўқувчиларнинг ўқув кўникмаларини эгаллаш ва ривожланиш даражаси асосида; ўқитувчининг тажрибаси ва касбий тайёргарлик даражаси асосида. 2. Таълим методлари классификацияси. Дидактик жараён тузилмасига кўра таълим методлари қуйидаги уч гуруҳга ажратилади: Методик усуллар Масалани ўргатиш Намойиш (кўргазмали, объектив – тажриба, амалий ва ақлий ҳаракатни намойиш этиш, ҳоказолар) Йўл-йўриқ кўрсатиш Топшириқ бериш Методик усулларнинг турлари Гуруҳлар Ўқиш ва меҳнатга рағбатлантирувчи ҳамда мотивлаштириш методлари Таълим методлари гуруҳлари Ўқув-билиш фаолиятини ташкил этиш ва амалга ошириш методлари Ўқув-билиш фаолиятини бошқариш методлари таълим методининг таркибий қисми, унинг муҳим унсури, методни жорий қилишдаги алоҳида қадам сифатида таърифланади. Ҳар бир таълим методи муайян таълим усулларини чоғиштириш орқали жорий этилади. Таълим фаолиятида қўлланиладиган усулларни қуйидаги гуруҳларга ажратиш мумкин: Таълим методларини танлаш қуйидаги мезонлари асосида аниқланади: дидактик мақсад асосида; таълим мазмуни асосида; ўқувчиларнинг ўқув кўникмаларини эгаллаш ва ривожланиш даражаси асосида; ўқитувчининг тажрибаси ва касбий тайёргарлик даражаси асосида. 2. Таълим методлари классификацияси. Дидактик жараён тузилмасига кўра таълим методлари қуйидаги уч гуруҳга ажратилади: Методик усуллар Масалани ўргатиш Намойиш (кўргазмали, объектив – тажриба, амалий ва ақлий ҳаракатни намойиш этиш, ҳоказолар) Йўл-йўриқ кўрсатиш Топшириқ бериш Методик усулларнинг турлари Гуруҳлар Ўқиш ва меҳнатга рағбатлантирувчи ҳамда мотивлаштириш методлари Таълим методлари гуруҳлари Ўқув-билиш фаолиятини ташкил этиш ва амалга ошириш методлари Ўқув-билиш фаолиятини бошқариш методлари Юқорида кўрсатилган методлар қуйидаги тарзда ҳам номланади: 1. Ўқув-билиш фаолиятини ташкил этиш ва бажариш методлари. 2. Ўқув-билиш фаолиятини рағбатлантириш ва мотивлаш методлари. 3. Назорат ва ўз-ўзини назорат методлари. Ўқувчига билимларни етказиш шаклига кўра таълим методлари: 1. Оғзаки баён қилиш методлари. 2. Кўргазмали методлар. 3. Амалий методлар каби турларга ҳам ажратилади. Таълим методлари тизимида муҳим ўрин тутадиган оғзаки баён қилиш методларининг ўзи ҳам қуйидаги турларга ажратилади: Оғзаки баён қилиш методлари ўқувчиларнинг умумий маданияти, мантиқий фикрлаши ҳамда билиш қобилиятини ривожлантириш билан боғлиқдир. Ушбу методлар ўқувчининг нутқ бойлигини ошириш ва хорижий тилларни ўрганишдаги аҳамияти беқиёс. Методнинг самараси кўп жиҳатдан ўқитувчининг нуқт маҳорати, сўзларни ўз ўрнида, ифодали баён қилиши, шунингдек, ўқувчиларнинг ёши, ривожланиш даражасини инобатга олган ҳолда ёндашувига боғлиқ. Шу боис ҳикоя мазмуни ўқувчиларнинг мавжуд билимларига таяниши, уларни Турлари Ҳикоя Суҳбат Тушунтириш Маъруза Оғзаки баён қилиш методларининг турлари Ҳикоя ўқитувчи томонидан мавзуга оид далил, ҳодиса ва воқеаларнинг яхлит ёки қисмларга бўлиб, тасвирий воситалар ёрдамида образли тасвирлаш йўли билан ихчам, қисқа ва изчил баён қилиниши Юқорида кўрсатилган методлар қуйидаги тарзда ҳам номланади: 1. Ўқув-билиш фаолиятини ташкил этиш ва бажариш методлари. 2. Ўқув-билиш фаолиятини рағбатлантириш ва мотивлаш методлари. 3. Назорат ва ўз-ўзини назорат методлари. Ўқувчига билимларни етказиш шаклига кўра таълим методлари: 1. Оғзаки баён қилиш методлари. 2. Кўргазмали методлар. 3. Амалий методлар каби турларга ҳам ажратилади. Таълим методлари тизимида муҳим ўрин тутадиган оғзаки баён қилиш методларининг ўзи ҳам қуйидаги турларга ажратилади: Оғзаки баён қилиш методлари ўқувчиларнинг умумий маданияти, мантиқий фикрлаши ҳамда билиш қобилиятини ривожлантириш билан боғлиқдир. Ушбу методлар ўқувчининг нутқ бойлигини ошириш ва хорижий тилларни ўрганишдаги аҳамияти беқиёс. Методнинг самараси кўп жиҳатдан ўқитувчининг нуқт маҳорати, сўзларни ўз ўрнида, ифодали баён қилиши, шунингдек, ўқувчиларнинг ёши, ривожланиш даражасини инобатга олган ҳолда ёндашувига боғлиқ. Шу боис ҳикоя мазмуни ўқувчиларнинг мавжуд билимларига таяниши, уларни Турлари Ҳикоя Суҳбат Тушунтириш Маъруза Оғзаки баён қилиш методларининг турлари Ҳикоя ўқитувчи томонидан мавзуга оид далил, ҳодиса ва воқеаларнинг яхлит ёки қисмларга бўлиб, тасвирий воситалар ёрдамида образли тасвирлаш йўли билан ихчам, қисқа ва изчил баён қилиниши кенгайтиришга хизмат қилиши зарур. Ҳикоянинг ахборотлар билан бойитилиши мақсадга мувофиқдир. Ҳикоя қилинаётган материални самаралаш махсус режа асосида амалга оширилади. Ўқитувчи ҳар бир дарсда унинг мақсадини аниқ белгилаб олади, ундаги асосий тушунчаларга алоҳида урғу беришга эътиборни қаратади. Ҳикоя қисқа бўлиши ҳамда ўқувчиларда ҳис-ҳаяжон ва мавзуга нисбатан қизиқишни уйғотиши керак. Суҳбат методи фанга қадимдан маълум, хатто ундан ўз фаолиятида Суқрот ҳам моҳирона фойдаланган. Суҳбат таълим жараёнида кўп функциялар (ақлий фикрлаш, ҳозиржавоблик, мулоқот маданияти ва бошқа сифатларни шакллантиради) бажаради, аммо асосийси ўқувчида фаолликни юзага келтиради. Суҳбат ўқитувчи фикрига мос ҳаракат қилиш, натижада янги билимларни босқичма-босқич эгаллашга имкон беради. Суҳбат – фаолиятини эндигина бошлаган ўқитувчи учун мураккаб таълим методи ҳисобланади, бинобарин, саволларни тайёрлаш, уларнинг кетма-кетлигини таъминлаш кўп вақт талаб этади, уни ташкил этишда эса барча ўқувчиларнинг диққатини жалб этиш талаб қилинади. Ўқитувчи оддий саволлар бериши, ўқувчиларга улар юзасидан батафсил ўйлаш учун вақт ажратиши, ўқувчиларнинг жавобларини эса диққат билан тинглаши, зарур ўринларда уларни шарҳлаши лозим. Шу боис суҳбатда билиш дедуктив ёки индуктив йўл билан амалга ошади. Дедуктив суҳбат ўқувчиларга олдиндан маълум бўлган қоидалар, тушунчалар, ҳодисалар, жараёнлар асосида ташкил этилиб, ўқувчилар таҳлил ёрдамида хусусий хулосаларга келадилар. Суҳбатнинг индуктив шаклида алоҳида далиллар, тушунчаларнинг таҳлил асосида умумий хулосага келинади. Суҳбат кўпроқ ўқувчиларни янги билимлар билан таништириш, билимларни тизимлаштириш ва мустаҳкамлаш, назоратни ташкил этиш Суҳбат - савол ва жавоб шаклидаги диалогик таълим методи кенгайтиришга хизмат қилиши зарур. Ҳикоянинг ахборотлар билан бойитилиши мақсадга мувофиқдир. Ҳикоя қилинаётган материални самаралаш махсус режа асосида амалга оширилади. Ўқитувчи ҳар бир дарсда унинг мақсадини аниқ белгилаб олади, ундаги асосий тушунчаларга алоҳида урғу беришга эътиборни қаратади. Ҳикоя қисқа бўлиши ҳамда ўқувчиларда ҳис-ҳаяжон ва мавзуга нисбатан қизиқишни уйғотиши керак. Суҳбат методи фанга қадимдан маълум, хатто ундан ўз фаолиятида Суқрот ҳам моҳирона фойдаланган. Суҳбат таълим жараёнида кўп функциялар (ақлий фикрлаш, ҳозиржавоблик, мулоқот маданияти ва бошқа сифатларни шакллантиради) бажаради, аммо асосийси ўқувчида фаолликни юзага келтиради. Суҳбат ўқитувчи фикрига мос ҳаракат қилиш, натижада янги билимларни босқичма-босқич эгаллашга имкон беради. Суҳбат – фаолиятини эндигина бошлаган ўқитувчи учун мураккаб таълим методи ҳисобланади, бинобарин, саволларни тайёрлаш, уларнинг кетма-кетлигини таъминлаш кўп вақт талаб этади, уни ташкил этишда эса барча ўқувчиларнинг диққатини жалб этиш талаб қилинади. Ўқитувчи оддий саволлар бериши, ўқувчиларга улар юзасидан батафсил ўйлаш учун вақт ажратиши, ўқувчиларнинг жавобларини эса диққат билан тинглаши, зарур ўринларда уларни шарҳлаши лозим. Шу боис суҳбатда билиш дедуктив ёки индуктив йўл билан амалга ошади. Дедуктив суҳбат ўқувчиларга олдиндан маълум бўлган қоидалар, тушунчалар, ҳодисалар, жараёнлар асосида ташкил этилиб, ўқувчилар таҳлил ёрдамида хусусий хулосаларга келадилар. Суҳбатнинг индуктив шаклида алоҳида далиллар, тушунчаларнинг таҳлил асосида умумий хулосага келинади. Суҳбат кўпроқ ўқувчиларни янги билимлар билан таништириш, билимларни тизимлаштириш ва мустаҳкамлаш, назоратни ташкил этиш Суҳбат - савол ва жавоб шаклидаги диалогик таълим методи ҳамда ўзлаштирилган билимларни ташхислашда ижобий натижаларни беради. Суҳбат турли кўринишларда, яъни, кириш, якуний, индивидуал ва гуруҳли суҳбат тарзида ташкил этилади. Кириш суҳбати ўқув ишларининг бошида ташкил этилади. Уни ташкил этишдан кўзланган мақсад ҳал этилиши зарур бўлган ишлар моҳиятининг ўқувчилар томонидан англаб етилганлигини текшириб кўришдан иборат. Якуний суҳбат ўқувчилар томонидан эгалланган билимларни умумлаштириш ва тизимлаштириш мақсадида амалга оширилади. Катехизисм (қисқа баёнли) суҳбат – ўқувчиларнинг бошланғич билим даражаси ва уларнинг янги мавзуни ўзлаштиришга тайёргарлигини аниқлаш учун дарс аввалида ёки сўнггида қўлланилади. Эвристик суҳбат янги билимларни муаммоли тарзда эгаллашга йўналтирилади. Саволлар шундай кетма-кетликда берилиши зарурки, улар ўқувчиларни мустақил фикрлаш, уларда фаолликнинг юзага келишини таъминлаш, уларни таҳлил қилишга ундаш, далилларни илгари суришга рағбатлантирсин. Тушунтириш ўқув материали мазмунини исбот, таҳлил, умумлашма, таққослаш асосида баён қилишдир. Бу метод ҳикояга нисбатан бирмунча кенг қўлланилади. Ундан одатда назарий материаллар ҳамда мураккаб масалаларни ўрганишда фойдаланилади. Тушунтириш жараёнида ўқув материалининг бир қадар қийин ўринларига алоҳида урғу берилиб, мазмуни очиб берилади. Тушунтириш самараси кўп ҳолларда ўқитувчининг кўргазмали воситалардан оқилона фойдаланишига боғлиқ бўлади. Маъруза мазмуни муракаб тизимлар, ҳодисалар, объектлар, жараёнлар, уларнинг сабабли-оқибатли боғланишлари, қонун ва қоидалардан ташкил Маъруза йирик ҳажмдаги ўқув материалини оғзаки баён қилиш методи саналиб, у қатъий мантиқий кетма-кетлик, узатилаётган ахборотларнинг кўплиги, билимлар баёнининг тизимлилиги каби ўзига хос хусусиятларини намоён этади ҳамда ўзлаштирилган билимларни ташхислашда ижобий натижаларни беради. Суҳбат турли кўринишларда, яъни, кириш, якуний, индивидуал ва гуруҳли суҳбат тарзида ташкил этилади. Кириш суҳбати ўқув ишларининг бошида ташкил этилади. Уни ташкил этишдан кўзланган мақсад ҳал этилиши зарур бўлган ишлар моҳиятининг ўқувчилар томонидан англаб етилганлигини текшириб кўришдан иборат. Якуний суҳбат ўқувчилар томонидан эгалланган билимларни умумлаштириш ва тизимлаштириш мақсадида амалга оширилади. Катехизисм (қисқа баёнли) суҳбат – ўқувчиларнинг бошланғич билим даражаси ва уларнинг янги мавзуни ўзлаштиришга тайёргарлигини аниқлаш учун дарс аввалида ёки сўнггида қўлланилади. Эвристик суҳбат янги билимларни муаммоли тарзда эгаллашга йўналтирилади. Саволлар шундай кетма-кетликда берилиши зарурки, улар ўқувчиларни мустақил фикрлаш, уларда фаолликнинг юзага келишини таъминлаш, уларни таҳлил қилишга ундаш, далилларни илгари суришга рағбатлантирсин. Тушунтириш ўқув материали мазмунини исбот, таҳлил, умумлашма, таққослаш асосида баён қилишдир. Бу метод ҳикояга нисбатан бирмунча кенг қўлланилади. Ундан одатда назарий материаллар ҳамда мураккаб масалаларни ўрганишда фойдаланилади. Тушунтириш жараёнида ўқув материалининг бир қадар қийин ўринларига алоҳида урғу берилиб, мазмуни очиб берилади. Тушунтириш самараси кўп ҳолларда ўқитувчининг кўргазмали воситалардан оқилона фойдаланишига боғлиқ бўлади. Маъруза мазмуни муракаб тизимлар, ҳодисалар, объектлар, жараёнлар, уларнинг сабабли-оқибатли боғланишлари, қонун ва қоидалардан ташкил Маъруза йирик ҳажмдаги ўқув материалини оғзаки баён қилиш методи саналиб, у қатъий мантиқий кетма-кетлик, узатилаётган ахборотларнинг кўплиги, билимлар баёнининг тизимлилиги каби ўзига хос хусусиятларини намоён этади топади ва у бутун дарс жараёнини қамраб олиши мумкин. Маъруза методи тушунтириш ва суҳбатнинг аста-секин кенгайиб боришидан вужудга келади, бир вақида ўқувчиларни қисқача ёзиб олиш (конспектлаш)га ўргата боради. Мактаб маърузасининг самарадорлигини таъминлаш шартлари қуйидагилардан иборат: маъруза режасини тузиш; ўқувчиларни маъруза мавзуси, режаси билан таништириш; маъруза бандларини мантиқийлик ва кетма-кетликда баён этиш; ҳар бир бандини қисқача хулосалаш; маърузанинг бир қисмидан иккинчисига ўтишда мантиқий алоқадорликни таъминлаш; маърузани муаммоли ва ҳиссий тарзда баён қилиш; бунжа нутқ имконияти, мисоллар, аниқ далиллар ва қиёслашлардан фойдаланиш; ўқувчиларнинг билиш фаолиятини маҳорат билан бошқариш; маърузанинг муҳим жиҳатларини очиб бериш; ўқувчилар маърузанинг асосий ўринларини ёзиб боришларига имкон яратиш; муҳим ўринларни таъкидлаб кўрсатиш; маъруза мазмунини кўргазмали тарзда (намойиш, иллюстрация, видеофильм ва бошқалардан фойдаланган ҳолда) ёритиш. Таълим сифатини оширишда кўргазмали методлар ҳам алоҳида аҳамиятга эга. Кўргазмали методнинг қуйидаги турлари мавжуд: Ушбу методлардан фойдаланиш зарурияти кўрсатмалилик тамойилига амал қилиш мақсадга мувофиқ эканлигида кўринади. Инсон миясининг 30 фоиз ҳажмини кўришни, фақат 3 фоизигина эшитишни таъминловчи нейронлар ташкил этади. Педагогик-психологик йўналишда олиб борилган тадқиқотлар натижаларидан маълум бўладики, шахс томонидан ўзлаштирилаётган Турлари Намойиш Тасвирлаш Кўргазмали методнинг турлари Экскурсия топади ва у бутун дарс жараёнини қамраб олиши мумкин. Маъруза методи тушунтириш ва суҳбатнинг аста-секин кенгайиб боришидан вужудга келади, бир вақида ўқувчиларни қисқача ёзиб олиш (конспектлаш)га ўргата боради. Мактаб маърузасининг самарадорлигини таъминлаш шартлари қуйидагилардан иборат: маъруза режасини тузиш; ўқувчиларни маъруза мавзуси, режаси билан таништириш; маъруза бандларини мантиқийлик ва кетма-кетликда баён этиш; ҳар бир бандини қисқача хулосалаш; маърузанинг бир қисмидан иккинчисига ўтишда мантиқий алоқадорликни таъминлаш; маърузани муаммоли ва ҳиссий тарзда баён қилиш; бунжа нутқ имконияти, мисоллар, аниқ далиллар ва қиёслашлардан фойдаланиш; ўқувчиларнинг билиш фаолиятини маҳорат билан бошқариш; маърузанинг муҳим жиҳатларини очиб бериш; ўқувчилар маърузанинг асосий ўринларини ёзиб боришларига имкон яратиш; муҳим ўринларни таъкидлаб кўрсатиш; маъруза мазмунини кўргазмали тарзда (намойиш, иллюстрация, видеофильм ва бошқалардан фойдаланган ҳолда) ёритиш. Таълим сифатини оширишда кўргазмали методлар ҳам алоҳида аҳамиятга эга. Кўргазмали методнинг қуйидаги турлари мавжуд: Ушбу методлардан фойдаланиш зарурияти кўрсатмалилик тамойилига амал қилиш мақсадга мувофиқ эканлигида кўринади. Инсон миясининг 30 фоиз ҳажмини кўришни, фақат 3 фоизигина эшитишни таъминловчи нейронлар ташкил этади. Педагогик-психологик йўналишда олиб борилган тадқиқотлар натижаларидан маълум бўладики, шахс томонидан ўзлаштирилаётган Турлари Намойиш Тасвирлаш Кўргазмали методнинг турлари Экскурсия билимларнинг 85 фоизи кўриш рецепторлари ёрдамида ўзлаштирилади. Демак, ўзбек халқи томонидан кўп бора қўлланиладиган “Юз марта эшитгандан бир марта кўрган яхши” мақоли илмий асосга эга экан. Табиий объектларни намойиш қилишда одатда унинг ташқи кўриниши (шакли, ҳажми, миқдори, ранги, қисмлари, уларнинг ўзаро муносабатлари)га эътибор қаратилади, сўнгра ички тузилиши ёки алоҳида хусусиятларини ўрганишга ўтилади. Кўрсатиш кўп ҳолатларда ўрганилаётган объектларнинг субъекти ёки чизмаси ёрдамида кузатилади. Тажрибалар намойиши эса синф тахтасига чизиш ёки ўқитувчининг махсус жиҳозлар ёрдамида кўрсатиб бериши ҳисобига амалга ошади. Предметлар, ҳодиса ёки жараёнларни табиий ҳолатда намойиш қилиш янада кўпроқ дидактик самара беради, бироқ, бундай намойишни амалга ошириш ҳар доим ҳам мумкин бўлавермайди. Шу боис ўқитувчилар табиий предметларни намойиш қилишда сунъий муҳитга мурожаат қилишади (масалан, ҳайвонлар билан ҳайвонот боғида, турли ўсимликлар билан эса иссиқхоналарда танишиш) ёки сунъий равишда яратилган объектлар (макет, модел, скелет ва бошқалар)дан фойдаланилади. Метод ёрдамида ўқитувчи ўқувчиларни мустақил равишда объектларни ўрганиш, зарурий ўлчов ишларини олиб бориш, алоқадорликни ўрнатиш, шунингдек, ҳодисаларнинг моҳиятини англаб етишга бир сўз билан айтганда фаол билиш жараёнига йўналтириши лозим. Намойиш самараси кўп жиҳатдан ўқитувчининг билиш жараёни моҳиятан ўқувчиларнинг ёшига мос ҳолда тўғри танланиши ҳамда мумкин қадар уларнинг диққатини намойиш этилаётган предметнинг муҳим жиҳатларига йўналтиришига боғлиқдир. Тасвирлаш (иллюстрация) методи намойиш методига чамбарчас Намойиш методи ўрганилаётган объект ҳаракат динамикасини очиб беришда қўл келади ва айни чоғда предметнинг ташқи кўриниши ва ички тузилиши ҳақида тўлақонли маълумот беришда кенг қўлланилади билимларнинг 85 фоизи кўриш рецепторлари ёрдамида ўзлаштирилади. Демак, ўзбек халқи томонидан кўп бора қўлланиладиган “Юз марта эшитгандан бир марта кўрган яхши” мақоли илмий асосга эга экан. Табиий объектларни намойиш қилишда одатда унинг ташқи кўриниши (шакли, ҳажми, миқдори, ранги, қисмлари, уларнинг ўзаро муносабатлари)га эътибор қаратилади, сўнгра ички тузилиши ёки алоҳида хусусиятларини ўрганишга ўтилади. Кўрсатиш кўп ҳолатларда ўрганилаётган объектларнинг субъекти ёки чизмаси ёрдамида кузатилади. Тажрибалар намойиши эса синф тахтасига чизиш ёки ўқитувчининг махсус жиҳозлар ёрдамида кўрсатиб бериши ҳисобига амалга ошади. Предметлар, ҳодиса ёки жараёнларни табиий ҳолатда намойиш қилиш янада кўпроқ дидактик самара беради, бироқ, бундай намойишни амалга ошириш ҳар доим ҳам мумкин бўлавермайди. Шу боис ўқитувчилар табиий предметларни намойиш қилишда сунъий муҳитга мурожаат қилишади (масалан, ҳайвонлар билан ҳайвонот боғида, турли ўсимликлар билан эса иссиқхоналарда танишиш) ёки сунъий равишда яратилган объектлар (макет, модел, скелет ва бошқалар)дан фойдаланилади. Метод ёрдамида ўқитувчи ўқувчиларни мустақил равишда объектларни ўрганиш, зарурий ўлчов ишларини олиб бориш, алоқадорликни ўрнатиш, шунингдек, ҳодисаларнинг моҳиятини англаб етишга бир сўз билан айтганда фаол билиш жараёнига йўналтириши лозим. Намойиш самараси кўп жиҳатдан ўқитувчининг билиш жараёни моҳиятан ўқувчиларнинг ёшига мос ҳолда тўғри танланиши ҳамда мумкин қадар уларнинг диққатини намойиш этилаётган предметнинг муҳим жиҳатларига йўналтиришига боғлиқдир. Тасвирлаш (иллюстрация) методи намойиш методига чамбарчас Намойиш методи ўрганилаётган объект ҳаракат динамикасини очиб беришда қўл келади ва айни чоғда предметнинг ташқи кўриниши ва ички тузилиши ҳақида тўлақонли маълумот беришда кенг қўлланилади боғлиқ бўлсада, дидактикада алоҳида ўрганилади. Намойиш ва тасвир методлари ўзаро боғлиқликда бир-бирини тўлдирган ҳолда қўлланилади. Агар ҳодиса ва жараённи ўқувчи яхлит ҳолда қабул қилиши зарур бўлса намойишдан фойдаланиш, агар ҳодиса моҳияти ҳамда унинг унсурлари ўртасидаги боғланишларни англаш талаб этилса иллюстрацияга мурожаат қилинади. Тасвирнинг самараси кўпинча ўқитувчи томонидан кўрсатув технологияси қай даражада ўзлаштирилганлигига боғлиқ бўлади. Кўрсатмалардан фойдаланишнинг билиш жараёнидаги дидактик аҳамияти ўрганилаётган объект моҳиятини тўлақонли ёрита олиши билан белгиланади. Аслида иллюстрациялар олдиндан тайёрланиб, дарс жараёнида зарур ўринларда керакли ҳажмда кўрсатилади, акс ҳолда улар сонининг ошиб кетиши ўқувчиларни ҳодиса моҳиятини англашда чалғитади. Айрим ҳолларда тарқатма материаллар (фотосурат, жадвал, табиий объектлар ва бошқалар) ёки техник воситалар хизматидан фойдаланишга тўғри келади. Ўрганилаётган мавзунинг мазмунига боғлиқ бўлган нарса, ҳодиса ва воқеаларни ҳамма вақт синф шароитида намойиш қилиш мумкин бўлмайди. Шунинг учун ҳам ўтилаётган мавзунинг характерига қараб, экскурсия методидан ҳам фойдаланилади. Мазкур метод синф шароитида – дарс жараёнида қўлланиладиган таълим методларидан иубдан фарқ қилади. Экскурсия бир вақтнинг ўзида мустақил таълим тури ҳам саналади. Тасвирлаш нарса, ҳодисалар ва жараёнларни уларнинг рамзий кўринишлари – чизма, расм, фотосурат, ясси моделлар ва бошқалар ёрдамида кўрсатишни тақозо этади Экскурсия нарса ва ҳодисалар моҳиятини табиий шароитлар (ишлаб чиқариш муассасалари, фермер ва жамоа хўжаликлари, табиат) ёки махсус муассасалар (музей, кўргазма заллари ва ҳоказолар)да бевосита ўрганилишининг ташкил этилиши боғлиқ бўлсада, дидактикада алоҳида ўрганилади. Намойиш ва тасвир методлари ўзаро боғлиқликда бир-бирини тўлдирган ҳолда қўлланилади. Агар ҳодиса ва жараённи ўқувчи яхлит ҳолда қабул қилиши зарур бўлса намойишдан фойдаланиш, агар ҳодиса моҳияти ҳамда унинг унсурлари ўртасидаги боғланишларни англаш талаб этилса иллюстрацияга мурожаат қилинади. Тасвирнинг самараси кўпинча ўқитувчи томонидан кўрсатув технологияси қай даражада ўзлаштирилганлигига боғлиқ бўлади. Кўрсатмалардан фойдаланишнинг билиш жараёнидаги дидактик аҳамияти ўрганилаётган объект моҳиятини тўлақонли ёрита олиши билан белгиланади. Аслида иллюстрациялар олдиндан тайёрланиб, дарс жараёнида зарур ўринларда керакли ҳажмда кўрсатилади, акс ҳолда улар сонининг ошиб кетиши ўқувчиларни ҳодиса моҳиятини англашда чалғитади. Айрим ҳолларда тарқатма материаллар (фотосурат, жадвал, табиий объектлар ва бошқалар) ёки техник воситалар хизматидан фойдаланишга тўғри келади. Ўрганилаётган мавзунинг мазмунига боғлиқ бўлган нарса, ҳодиса ва воқеаларни ҳамма вақт синф шароитида намойиш қилиш мумкин бўлмайди. Шунинг учун ҳам ўтилаётган мавзунинг характерига қараб, экскурсия методидан ҳам фойдаланилади. Мазкур метод синф шароитида – дарс жараёнида қўлланиладиган таълим методларидан иубдан фарқ қилади. Экскурсия бир вақтнинг ўзида мустақил таълим тури ҳам саналади. Тасвирлаш нарса, ҳодисалар ва жараёнларни уларнинг рамзий кўринишлари – чизма, расм, фотосурат, ясси моделлар ва бошқалар ёрдамида кўрсатишни тақозо этади Экскурсия нарса ва ҳодисалар моҳиятини табиий шароитлар (ишлаб чиқариш муассасалари, фермер ва жамоа хўжаликлари, табиат) ёки махсус муассасалар (музей, кўргазма заллари ва ҳоказолар)да бевосита ўрганилишининг ташкил этилиши Кўргазмали методлардан фойдаланишда қуйидаги шартларга амал қилиш мақсадга мувофиқдир: кўргазмалиликнинг ўқувчилар ёши ва ривожланиш даражасига мос келиши; намойиш этилаётган объектлар барча ўқувчиларга яхши кўриниб туриши; намойишда унинг бошланғич босқичи ва асосий жараён (ҳолат)ларнинг ажралиб туриши; тажрибалар намойиши макет, жиҳоз, қуроллар ёки тажриба схемасини чизиб кўрсатиш асосида ташкил этилиши; намойиш ва иллюстрация ўқув материалининг мазмуни билан уйғун бўла олиши лозим. Амалий ишлар синфда ёки табиий шароитлар – мактаб ер майдони, иссиқхона, географик майдонларда амалга оширилади. Уларни амалга оширишда содир этиладиган ҳаракатлар ўқитувчи томонидан назорат қилинади ва зарур ҳолларда йўриқнома ёки махсус кўрсатмани ўқувчилар эътиборига ҳавола этади. Амалий ишлар методи ўқувчилар томонидан ўзлаштирилган назарий билимлар ёрдамида уларда амалий кўникма ва малакаларни ҳосил қилишда алоҳида аҳамият касб этади: Қайд этилганидек, ушбу методлар ўқувчиларда амалий кўникма ва Турлари Машқ Амалий ишлар Амалий ишлар методларининг турлари Лаборатория Амалий ишлар методи ўзлаштирилган билимларни амалий масалалар ечимини топишга йўналтирилган жараёнда қўллашни тақозо этади, бунда назарий билимларни амалиётда қўллаш кўникмаси ҳосил қилинади Кўргазмали методлардан фойдаланишда қуйидаги шартларга амал қилиш мақсадга мувофиқдир: кўргазмалиликнинг ўқувчилар ёши ва ривожланиш даражасига мос келиши; намойиш этилаётган объектлар барча ўқувчиларга яхши кўриниб туриши; намойишда унинг бошланғич босқичи ва асосий жараён (ҳолат)ларнинг ажралиб туриши; тажрибалар намойиши макет, жиҳоз, қуроллар ёки тажриба схемасини чизиб кўрсатиш асосида ташкил этилиши; намойиш ва иллюстрация ўқув материалининг мазмуни билан уйғун бўла олиши лозим. Амалий ишлар синфда ёки табиий шароитлар – мактаб ер майдони, иссиқхона, географик майдонларда амалга оширилади. Уларни амалга оширишда содир этиладиган ҳаракатлар ўқитувчи томонидан назорат қилинади ва зарур ҳолларда йўриқнома ёки махсус кўрсатмани ўқувчилар эътиборига ҳавола этади. Амалий ишлар методи ўқувчилар томонидан ўзлаштирилган назарий билимлар ёрдамида уларда амалий кўникма ва малакаларни ҳосил қилишда алоҳида аҳамият касб этади: Қайд этилганидек, ушбу методлар ўқувчиларда амалий кўникма ва Турлари Машқ Амалий ишлар Амалий ишлар методларининг турлари Лаборатория Амалий ишлар методи ўзлаштирилган билимларни амалий масалалар ечимини топишга йўналтирилган жараёнда қўллашни тақозо этади, бунда назарий билимларни амалиётда қўллаш кўникмаси ҳосил қилинади малакаларни шакллантиришга ёрдам беради. Айнан амалий фаолият жараёнида назарий билимлар ҳаракатдаги шаклга эга бўлади. Машқ – ақлий ёки амалий (жисмоний) ҳаракатларни бажариш кўникмаларини эгаллаш йўлидаги кўп марта такрорланишлар бўлиб, машқсиз кўникма ҳамда малакаларни шакллантириш мумкин эмас. Машқлар оғзаки, ёзма, градикавий (техник жараёнлар моҳиятини ифодалаш), ижтимоий-фойдали, жисмоний ва бошқа турларга бўлинади. Ёзма машқлар – таълимнинг таркибий қисми сифатида зарурий кўникма ва малакаларни шакллантириш ҳамда мустаҳкамлаш мақсадида қўлланилади. Диктант, иншо, масала, мисол, шунингдек, реферат ёзиш ва тажриба моҳиятини ёритиш ҳам ёзма машқлар сирасига киради. Графикавий ишлар жиҳатларига кўра ёзма ишларга ўхшаш бўлиб, улардан асосан техник жараёнлар (яъни география, физика, математика, чизмачилик, расм ҳамда технологик таълим)да кенг кўламда фойдаланилади. Машқларнинг бажарилиш самараси қуйидаги шартлар ҳисобга олинганда бирмунча юқори бўлади: машқларни бажришга нисбатан онгли ёндашиш; бажариш қоидасини билиш; вақт бўйича такрорланишнинг тўғри тақсимланиши. Машқни бажаришни ташкил этиш қуйидаги босқичлардан иборат: ўқитувчининг фаолият мақсади ва мазмунини тушунтириши; топшириқни бажариш кетма-кетлигини кўрсатиши; ўқитувчи назорати остида ўқувчилар томонидан ўқув ҳаракатининг дастлабки бажарилиши; зарур кўникма ва малакалар шакллангунича ўқув ҳаракатларнинг кўп бора такрорланиши. Айрим ҳолатларда ўқувчилар овоз чиқариб ўқув ҳаракатларини такрорлашлари ва бажаришлари лозим бўлади. Улар изоҳли машқлар деб номланади ва бажариладиган ҳаракатларнинг моҳиятини англаган ҳолда кўникма ва малакаларни эгаллашга имкон беради. Лаборатория ишлари ўқувчиларнинг жиҳоз, махсус ускуна, қурол ҳамда турли техникавий қолиплардан фойдаланган ҳолда тажрибаларни малакаларни шакллантиришга ёрдам беради. Айнан амалий фаолият жараёнида назарий билимлар ҳаракатдаги шаклга эга бўлади. Машқ – ақлий ёки амалий (жисмоний) ҳаракатларни бажариш кўникмаларини эгаллаш йўлидаги кўп марта такрорланишлар бўлиб, машқсиз кўникма ҳамда малакаларни шакллантириш мумкин эмас. Машқлар оғзаки, ёзма, градикавий (техник жараёнлар моҳиятини ифодалаш), ижтимоий-фойдали, жисмоний ва бошқа турларга бўлинади. Ёзма машқлар – таълимнинг таркибий қисми сифатида зарурий кўникма ва малакаларни шакллантириш ҳамда мустаҳкамлаш мақсадида қўлланилади. Диктант, иншо, масала, мисол, шунингдек, реферат ёзиш ва тажриба моҳиятини ёритиш ҳам ёзма машқлар сирасига киради. Графикавий ишлар жиҳатларига кўра ёзма ишларга ўхшаш бўлиб, улардан асосан техник жараёнлар (яъни география, физика, математика, чизмачилик, расм ҳамда технологик таълим)да кенг кўламда фойдаланилади. Машқларнинг бажарилиш самараси қуйидаги шартлар ҳисобга олинганда бирмунча юқори бўлади: машқларни бажришга нисбатан онгли ёндашиш; бажариш қоидасини билиш; вақт бўйича такрорланишнинг тўғри тақсимланиши. Машқни бажаришни ташкил этиш қуйидаги босқичлардан иборат: ўқитувчининг фаолият мақсади ва мазмунини тушунтириши; топшириқни бажариш кетма-кетлигини кўрсатиши; ўқитувчи назорати остида ўқувчилар томонидан ўқув ҳаракатининг дастлабки бажарилиши; зарур кўникма ва малакалар шакллангунича ўқув ҳаракатларнинг кўп бора такрорланиши. Айрим ҳолатларда ўқувчилар овоз чиқариб ўқув ҳаракатларини такрорлашлари ва бажаришлари лозим бўлади. Улар изоҳли машқлар деб номланади ва бажариладиган ҳаракатларнинг моҳиятини англаган ҳолда кўникма ва малакаларни эгаллашга имкон беради. Лаборатория ишлари ўқувчиларнинг жиҳоз, махсус ускуна, қурол ҳамда турли техникавий қолиплардан фойдаланган ҳолда тажрибаларни ўтказиш методлари бўлиб, улар кўпроқ табиий фанлар асосларини ўрганишда қўлланилади. Бу метод ўқувчиларнинг асбоб-ускуналар билан иш кўриш, ўлчаш ишларини амалга ошириш ва уларнинг натижаларига ишлов бериш каби кўникмаларини тезкор шакллантиришга имкон беради. Лаборатория ишларини бажариш махсус қурилма ва жиҳозлар, шунингдек, материаллар ҳамда вақтни сарфлаш, уларни ишга тайёр ҳолатга келтиришни талаб этади. Бироқ бу ҳаракатлар ўқувчиларнинг юқори даражадаги фаоллиги асосида мустақил равишда тажриба ва ўлчаш ишларини ташкил этиш билан такомиллаштирилиб борилади. Лабораториядан амалий ишларнинг фарқи шундаки, бу метод ўқувчиларнинг мавжуд назарий билимларни амалий масалалар ечимини топишга йўналтирилган фаолиятини ташкил этишга хизмат қилади. У ўқувчиларнинг билимларини чуқурлаштириш, билиш фаолиятини назорат қилиш ҳамда йўл қўйилган камчиликларни тузатиш борасидаги кўникмаларини шакллантириш каби функцияларни бажаради. Амалий машғулотларда ўқувчиларнинг билиш фаолияти қуйидаги беш босқичда ташкил этилади: Босқичлар Ўқитувчининг тушунтириши, фаолият моҳиятини назарий жиҳатдан англаш Таълим жараёнини бошқариш босқичлари Кўрсатма бериш, йўл-йўриқ кўрсатиш Тажриба-синовни ташкил этиш (бу босқичда икки-уч нафар ўқувчи амалий ҳаракатларни бажаради, қолган ўқиувчилар эса уларнинг фаолиятини кузатади) Фаолиятни ташкил этиш (ўқувчи топшириқни мустақил равишда бажаради, бажаришга қийланалган ўқувчиларга эътибор қаратилиб, уларга ёрдам кўрсатилади) Назорат (бу босқичда ўқувчиларнинг ишлари қабул қилинади ва баҳоланади; ишнинг сифати, материалнинг мақсадга мувофиқ танланганлиги, вақт нутқаи назардан тезкорлик, топшириқни бажариш тизимининг тўғрилиги ва самарадорлигига эътибор берилади) ўтказиш методлари бўлиб, улар кўпроқ табиий фанлар асосларини ўрганишда қўлланилади. Бу метод ўқувчиларнинг асбоб-ускуналар билан иш кўриш, ўлчаш ишларини амалга ошириш ва уларнинг натижаларига ишлов бериш каби кўникмаларини тезкор шакллантиришга имкон беради. Лаборатория ишларини бажариш махсус қурилма ва жиҳозлар, шунингдек, материаллар ҳамда вақтни сарфлаш, уларни ишга тайёр ҳолатга келтиришни талаб этади. Бироқ бу ҳаракатлар ўқувчиларнинг юқори даражадаги фаоллиги асосида мустақил равишда тажриба ва ўлчаш ишларини ташкил этиш билан такомиллаштирилиб борилади. Лабораториядан амалий ишларнинг фарқи шундаки, бу метод ўқувчиларнинг мавжуд назарий билимларни амалий масалалар ечимини топишга йўналтирилган фаолиятини ташкил этишга хизмат қилади. У ўқувчиларнинг билимларини чуқурлаштириш, билиш фаолиятини назорат қилиш ҳамда йўл қўйилган камчиликларни тузатиш борасидаги кўникмаларини шакллантириш каби функцияларни бажаради. Амалий машғулотларда ўқувчиларнинг билиш фаолияти қуйидаги беш босқичда ташкил этилади: Босқичлар Ўқитувчининг тушунтириши, фаолият моҳиятини назарий жиҳатдан англаш Таълим жараёнини бошқариш босқичлари Кўрсатма бериш, йўл-йўриқ кўрсатиш Тажриба-синовни ташкил этиш (бу босқичда икки-уч нафар ўқувчи амалий ҳаракатларни бажаради, қолган ўқиувчилар эса уларнинг фаолиятини кузатади) Фаолиятни ташкил этиш (ўқувчи топшириқни мустақил равишда бажаради, бажаришга қийланалган ўқувчиларга эътибор қаратилиб, уларга ёрдам кўрсатилади) Назорат (бу босқичда ўқувчиларнинг ишлари қабул қилинади ва баҳоланади; ишнинг сифати, материалнинг мақсадга мувофиқ танланганлиги, вақт нутқаи назардан тезкорлик, топшириқни бажариш тизимининг тўғрилиги ва самарадорлигига эътибор берилади) Замонавий таълим тизимида ўқувчилар томонидан ўзлаштирилган назарий билимлар негизида амалий кўникма ва малакаларни шакллантиришда дидактик ўйинлардан фойдаланишга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Бинобарин, ўйин ҳам ижтимоий фаолият кўриниши саналади. Ҳозирги вақтда ўқитувчилар қўлида барча ўқув фанлари бўйича дидактик ўйинларнинг ишланмалари мавжуд, айниқса, бошланғич таълим бўйича яратилган ўқув дастурларда турли дидактик ўйинларнинг рўйхати етарли даражада кўрсатилган. Таълимнинг глобаллашуви таълимий ва ривожлантирувчи характерига эга ва йўналиши жиҳатидан хилма-хил бўлган компьютер ўйинларининг мактаб амалиётига жадал кириб келишини таъминламоқда. Дидактик ўйинлар ўқувчиларга ижтимоий-фойдали меҳнат ҳамда ўқиш кўникмаларини фаол ўзлаштиришда муҳим аҳамиятга эга. Дидактик ўйинларнинг аҳамияти унинг натижаси билан эмас, балки жараённинг мазмуни ва унинг кечиши билан белгиланади. Ўйинлар болаларни ижтимоий муносабатлар жараёнида фаол иштирок этишга тайёрлайди, уларнинг турли психологик зўриқишларини камайтиради. Дидактик ўйинлардан фойдаланилганда ўқувчиларнинг манфаатдор бўлишлари ижобий аҳамиятга эга бўлган тақдирдагина уларни тақдирлаш мумкин. Аксинча, методик жиҳатдан пухта асосланмаган ҳамда шунчаки ташкил этилган ўйин ижобий натижа бермайди. Дидактик ўйин ўрганилаётган объект, ҳодиса ва жараёнларни моделлаштириш асосида ўқувчининг билишга бўлган қизиқиши ва фаоллик даражасини рағбатлантирувчи ўқув фаолияти тури Замонавий таълим тизимида ўқувчилар томонидан ўзлаштирилган назарий билимлар негизида амалий кўникма ва малакаларни шакллантиришда дидактик ўйинлардан фойдаланишга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Бинобарин, ўйин ҳам ижтимоий фаолият кўриниши саналади. Ҳозирги вақтда ўқитувчилар қўлида барча ўқув фанлари бўйича дидактик ўйинларнинг ишланмалари мавжуд, айниқса, бошланғич таълим бўйича яратилган ўқув дастурларда турли дидактик ўйинларнинг рўйхати етарли даражада кўрсатилган. Таълимнинг глобаллашуви таълимий ва ривожлантирувчи характерига эга ва йўналиши жиҳатидан хилма-хил бўлган компьютер ўйинларининг мактаб амалиётига жадал кириб келишини таъминламоқда. Дидактик ўйинлар ўқувчиларга ижтимоий-фойдали меҳнат ҳамда ўқиш кўникмаларини фаол ўзлаштиришда муҳим аҳамиятга эга. Дидактик ўйинларнинг аҳамияти унинг натижаси билан эмас, балки жараённинг мазмуни ва унинг кечиши билан белгиланади. Ўйинлар болаларни ижтимоий муносабатлар жараёнида фаол иштирок этишга тайёрлайди, уларнинг турли психологик зўриқишларини камайтиради. Дидактик ўйинлардан фойдаланилганда ўқувчиларнинг манфаатдор бўлишлари ижобий аҳамиятга эга бўлган тақдирдагина уларни тақдирлаш мумкин. Аксинча, методик жиҳатдан пухта асосланмаган ҳамда шунчаки ташкил этилган ўйин ижобий натижа бермайди. Дидактик ўйин ўрганилаётган объект, ҳодиса ва жараёнларни моделлаштириш асосида ўқувчининг билишга бўлган қизиқиши ва фаоллик даражасини рағбатлантирувчи ўқув фаолияти тури Таълим методларини танлаш. Педагогика фанида ўқитувчиларнинг амалий тажрибасини ўрганиш ва умумлаштириш асоcида таълим методларини танлашга ўқув-тарбия жараёни кечаётган шарт-шароитлар ва аниқ ҳолатларга боғлиқ муайян ёндашувлар вужудга келади. Таълим методларини танлашда қуйидаги ҳолатлар инобатга олиниши лозим: замонавий дидактиканинг етакчи ғоялари, таълим, тарбия ва ривожлантиришнинг умумий мақсадлари; ўрганилаётган фан мазмуни ва методлари, мавзуларининг ўзига хослиги; хусусий фанлар методикасининг ўзига хослиги ва умумдидактик методларни саралашга қўйилувчи талабларнинг ўзаро алоқадорлиги; муайян дарс материалининг мақсади, вазифалари ва мазмуни; у ёки бу мавзуни ўрганишга ажратилган вақт; ўқувчиларнинг ёш хусусияти, билиш имкониятлари, даражаси; ўқувчиларнинг дарсга тайёргарлик даражаси; ўқув муассасалари, аудиторияларнинг моддий таъминланганлик даражаси, жиҳозлар, кўрсатмали қуроллар, техник воситаларнинг мавжудлиги; ўқитувчининг имкониятлари, назарий ва амалий жиҳатдан касбий тайёргарлик даржаси, педагогик маҳорати, шахсий сифатлари; ўқув муассасаларида фанлараро ҳамкорликнинг ўрнатилганлиги. Ўқитувчи бу ҳолатларни инобатга олиб, у ёки бу кетма-кетликда оғзаки, кўргазмали ёки амалий методларни, репродуктив ёки мустақил ишларни бошқариш методларини назорат ва ўз-ўзини назорат методларини танлаш борасида аниқ ечимлар қабул қилади. 3. Таълим олганликни ташхис этиш. Ташхис – бу дидактик жараён кечадиган барча шароитларни ойдинлаштириш, унинг натижаларини белгилаш саналади. Ташхиссиз дидактик жараённи самарали бошқариш, мавжуд шароит учун оптимал натижаларга эришиш мумкин эмас. Ўқувчилар билимни ташхислаш орқали эришилган натижалар ва таълим Таълим методларини танлаш. Педагогика фанида ўқитувчиларнинг амалий тажрибасини ўрганиш ва умумлаштириш асоcида таълим методларини танлашга ўқув-тарбия жараёни кечаётган шарт-шароитлар ва аниқ ҳолатларга боғлиқ муайян ёндашувлар вужудга келади. Таълим методларини танлашда қуйидаги ҳолатлар инобатга олиниши лозим: замонавий дидактиканинг етакчи ғоялари, таълим, тарбия ва ривожлантиришнинг умумий мақсадлари; ўрганилаётган фан мазмуни ва методлари, мавзуларининг ўзига хослиги; хусусий фанлар методикасининг ўзига хослиги ва умумдидактик методларни саралашга қўйилувчи талабларнинг ўзаро алоқадорлиги; муайян дарс материалининг мақсади, вазифалари ва мазмуни; у ёки бу мавзуни ўрганишга ажратилган вақт; ўқувчиларнинг ёш хусусияти, билиш имкониятлари, даражаси; ўқувчиларнинг дарсга тайёргарлик даражаси; ўқув муассасалари, аудиторияларнинг моддий таъминланганлик даражаси, жиҳозлар, кўрсатмали қуроллар, техник воситаларнинг мавжудлиги; ўқитувчининг имкониятлари, назарий ва амалий жиҳатдан касбий тайёргарлик даржаси, педагогик маҳорати, шахсий сифатлари; ўқув муассасаларида фанлараро ҳамкорликнинг ўрнатилганлиги. Ўқитувчи бу ҳолатларни инобатга олиб, у ёки бу кетма-кетликда оғзаки, кўргазмали ёки амалий методларни, репродуктив ёки мустақил ишларни бошқариш методларини назорат ва ўз-ўзини назорат методларини танлаш борасида аниқ ечимлар қабул қилади. 3. Таълим олганликни ташхис этиш. Ташхис – бу дидактик жараён кечадиган барча шароитларни ойдинлаштириш, унинг натижаларини белгилаш саналади. Ташхиссиз дидактик жараённи самарали бошқариш, мавжуд шароит учун оптимал натижаларга эришиш мумкин эмас. Ўқувчилар билимни ташхислаш орқали эришилган натижалар ва таълим олганлик даражаси ўртасида фарқ аниқланади. Дидактик ташхиснинг мақсади ўқув жараёнида кечадиган барча жиҳатларни унинг маҳсули билан боғлиқ ҳолда, ўз вақтида аниқлаш, баҳолаш ва таҳлил қилишдан иборат. Таълимни баҳолаш ёки текшириш фақат натижаларни қайд этади, бироқ уларнинг келиб чиқишини изоҳламайди. Ташхис натижаларини уларга эришиш йўллари ва воситалари, усуллари билан алоқадорликда баҳолайди, таълим самарасини таъминловчи жараён ва босқичларини аниқлайди. Ташхис қуйидаги назорат шаклларини ўз ичига олади: Ўқувчиларнинг БКМни назорат қилиш, баҳолаш ташхислашнинг зарурий таркибий қисмлари саналади. Таълим жараёнида назорат ва ҳисобга олишнинг вазифалари. Ўқувчиларнинг ўқув фаолиятини назорат қилиш турлари. Таълим жараёнининг муҳим таркбий қисмларидан бири – назорат ва ҳисобга Ташхислаш Назорат Маълумотларни таҳлил қилиш Динамика Текшириш Баҳолаш Статистик маълумотларни тўплаш ва уларни таҳлил қилиш Воқеликнинг кейинги ривожини тахмин қилиш Ривожланиш анъаналарини аниқлаш Ташхислашнинг асосий таркибий қисмлари олганлик даражаси ўртасида фарқ аниқланади. Дидактик ташхиснинг мақсади ўқув жараёнида кечадиган барча жиҳатларни унинг маҳсули билан боғлиқ ҳолда, ўз вақтида аниқлаш, баҳолаш ва таҳлил қилишдан иборат. Таълимни баҳолаш ёки текшириш фақат натижаларни қайд этади, бироқ уларнинг келиб чиқишини изоҳламайди. Ташхис натижаларини уларга эришиш йўллари ва воситалари, усуллари билан алоқадорликда баҳолайди, таълим самарасини таъминловчи жараён ва босқичларини аниқлайди. Ташхис қуйидаги назорат шаклларини ўз ичига олади: Ўқувчиларнинг БКМни назорат қилиш, баҳолаш ташхислашнинг зарурий таркибий қисмлари саналади. Таълим жараёнида назорат ва ҳисобга олишнинг вазифалари. Ўқувчиларнинг ўқув фаолиятини назорат қилиш турлари. Таълим жараёнининг муҳим таркбий қисмларидан бири – назорат ва ҳисобга Ташхислаш Назорат Маълумотларни таҳлил қилиш Динамика Текшириш Баҳолаш Статистик маълумотларни тўплаш ва уларни таҳлил қилиш Воқеликнинг кейинги ривожини тахмин қилиш Ривожланиш анъаналарини аниқлаш Ташхислашнинг асосий таркибий қисмлари олишдир. Бу тушунчалар ўзига хос моҳият ва хусусиятларга эга. Ўқитувчи назорат ва ҳисобга олишни тўғри ташкил этса, таълим жараёнининг самарадорлиги ортади. Бунинг учун ўқитувчи ўқувчининг ўқув материалларини ўзлаштириш даражасини аниқлаб бериши лозим. Назорат (таълим жараёнида) таълим олувчининг билим, кўникма ва малакалари даражасини аниқлаш, ўлчаш ва баҳолаш жараёнини англатади. Аниқлаш ва ўлчаш текшириш деб ҳам аталади. Текшириш – назоратнинг таркибий қисми бўлиб, унинг асосий дидактик вазифаси ўқитувчи ва ўқувчилар ўртасида тескари алоқани таъминлаш, педагог томонидан ўқув материалини ўзлаштириш ҳақида объектив ахборот олиниши, билимлардаги камчилик ва нуқсонларни ўз вақтида аниқлашни таъминлашдир. Текширишнинг мақсади нафақат ўқувчининг билим даражаси, сифати, шунингдек, унинг ўқув меҳнати ҳажмини ҳам аниқлашдан иборат. Текшириш бир неча босқичларда амалга оширилади. Яъни: 1. Ўқувчиларнинг билим даражасини олдиндан аниқлаш. Одатда, у ўқув йили бошида ўқувчилар томонидан аввалги ўқув йилида ўзлаштирилган билимлари даражасини аниқлаш мақсадида ўтказилади. Бу каби текшириш, шунингдек, ўқув йилининг ўртасида янги бўлим (курс)ни ўрганишга киришилганда ҳам ўтказилиши мумкин ва ўринли. 2. Ҳар бир мавзуни ўзлаштириш жараёнидаги жорий текширишдир. Жорий текшириш таълим олувчилар томонидан ўқув дастурида белгиланган айрим алоҳида элементларни ўзлаштириш даражасини ташхислаш имконини беради. Мазкур текширишнинг асосий вазифаси алоҳида олинган муайян вазиятни ўрганишдир. Бундай текшириш шакл ва методлари турлича бўлиб, улар ўқув материали мазмуни, мураккаблиги, ўқувчиларнинг ёши ва тайёргарлиги, таълим босқичи ва мақсадлари, муайян педагогик шароитларга мувофиқ белгиланади. 3. Оралиқ текшириш билим, кўникма ва малакаларни текшириш. Ўқувчиларнинг ўқув материалининг муайян боб ёки бўлимлари бўйича олишдир. Бу тушунчалар ўзига хос моҳият ва хусусиятларга эга. Ўқитувчи назорат ва ҳисобга олишни тўғри ташкил этса, таълим жараёнининг самарадорлиги ортади. Бунинг учун ўқитувчи ўқувчининг ўқув материалларини ўзлаштириш даражасини аниқлаб бериши лозим. Назорат (таълим жараёнида) таълим олувчининг билим, кўникма ва малакалари даражасини аниқлаш, ўлчаш ва баҳолаш жараёнини англатади. Аниқлаш ва ўлчаш текшириш деб ҳам аталади. Текшириш – назоратнинг таркибий қисми бўлиб, унинг асосий дидактик вазифаси ўқитувчи ва ўқувчилар ўртасида тескари алоқани таъминлаш, педагог томонидан ўқув материалини ўзлаштириш ҳақида объектив ахборот олиниши, билимлардаги камчилик ва нуқсонларни ўз вақтида аниқлашни таъминлашдир. Текширишнинг мақсади нафақат ўқувчининг билим даражаси, сифати, шунингдек, унинг ўқув меҳнати ҳажмини ҳам аниқлашдан иборат. Текшириш бир неча босқичларда амалга оширилади. Яъни: 1. Ўқувчиларнинг билим даражасини олдиндан аниқлаш. Одатда, у ўқув йили бошида ўқувчилар томонидан аввалги ўқув йилида ўзлаштирилган билимлари даражасини аниқлаш мақсадида ўтказилади. Бу каби текшириш, шунингдек, ўқув йилининг ўртасида янги бўлим (курс)ни ўрганишга киришилганда ҳам ўтказилиши мумкин ва ўринли. 2. Ҳар бир мавзуни ўзлаштириш жараёнидаги жорий текширишдир. Жорий текшириш таълим олувчилар томонидан ўқув дастурида белгиланган айрим алоҳида элементларни ўзлаштириш даражасини ташхислаш имконини беради. Мазкур текширишнинг асосий вазифаси алоҳида олинган муайян вазиятни ўрганишдир. Бундай текшириш шакл ва методлари турлича бўлиб, улар ўқув материали мазмуни, мураккаблиги, ўқувчиларнинг ёши ва тайёргарлиги, таълим босқичи ва мақсадлари, муайян педагогик шароитларга мувофиқ белгиланади. 3. Оралиқ текшириш билим, кўникма ва малакаларни текшириш. Ўқувчиларнинг ўқув материалининг муайян боб ёки бўлимлари бўйича ўзлаштирган билим, кўникма ва малакалари даражасини аниқлаш, баҳолаш шакли. Янги мавзуни ўрганиш билан бирга ўқувчилар аввал ўзлаштирилганларни такрорлайдилар. Такрорий текшириш билимларни мустаҳкамлашга кўмаклашади, бироқ ўқув ишлари босқичини тавсифлаш, билимларнинг мустаҳкамлик даражасини ташхислаш имконини бермайди. Ташхиснинг бошқа шакл ва методлари билан бирга қўлланилсагина ушбу текшириш кутилган самарани беради. 4. Ўқувчиларнинг билим, кўникма ва малакаларини яхлит бўлим ёки курснинг алоҳида мавзуси бўйича даврий текшириш. Унинг мақсади – курснинг турли қисмларида ўрганилган ўқув материалининг структуравий элементлари ўртасидаги ўзаро алоқаларни ўзлаштириш сифатини ташхислаш. Даврий текширишнинг асосий вазифаси – тизимлаштириш ва умумлаштириш. 5. Ўқувчиларнинг таълим жараёнининг барча босқичларида эгалланган билим, кўникма ва малакаларини якуний текшириш ва ҳисобга олиш. Ўзлаштиришнинг якуний ҳисоби ҳар бир чорак ва ўқув йили охирида ўтказилади. У олинган баҳоларни қўшиб, ўртача арифметик баллни механик тарзда чиқаришдангина иборат бўлмаслиги лозим. Бу, аввало, мазкур босқичда белгиланган мақсадга мувофиқ тарзда мавжад билим даражаси (сифати)ни ташхислашдир. Назорат, шунингдек, ўқувчиларнинг ўзлаштириш даражасини баҳолаш ва таҳлил қилишни ҳам ўз ичига олади. Ўзлаштириш табеллари, синф, гуруҳ журналлари, рейтинг дафтарчалари ва шу кабиларда баҳолар шартли белгилар, код сигналлари, хотиралаш белгилари ва ҳоказолар баҳо кўринишида қайд этилади. Ўқувчининг ўзлаштириш даражасини баҳолаш учун назорат якунлари (натижалари) асос бўлади. Бунда ўқувчилар ишининг ҳам сифат, ҳам миқдор кўрсаткичлари ҳисобга олинади. Миқдор кўрсаткичлари кўпроқ баллар ёки фоизларда. Сифат кўрсаткичли эса аъло, Баҳо - ўқувчиларга уларнинг таълим олиши, билимларни ўзлаштиришга нисбатан ижодий ёндашишини рағбатлантириш мақсадида таъсир кўрсатиш воситаси ўзлаштирган билим, кўникма ва малакалари даражасини аниқлаш, баҳолаш шакли. Янги мавзуни ўрганиш билан бирга ўқувчилар аввал ўзлаштирилганларни такрорлайдилар. Такрорий текшириш билимларни мустаҳкамлашга кўмаклашади, бироқ ўқув ишлари босқичини тавсифлаш, билимларнинг мустаҳкамлик даражасини ташхислаш имконини бермайди. Ташхиснинг бошқа шакл ва методлари билан бирга қўлланилсагина ушбу текшириш кутилган самарани беради. 4. Ўқувчиларнинг билим, кўникма ва малакаларини яхлит бўлим ёки курснинг алоҳида мавзуси бўйича даврий текшириш. Унинг мақсади – курснинг турли қисмларида ўрганилган ўқув материалининг структуравий элементлари ўртасидаги ўзаро алоқаларни ўзлаштириш сифатини ташхислаш. Даврий текширишнинг асосий вазифаси – тизимлаштириш ва умумлаштириш. 5. Ўқувчиларнинг таълим жараёнининг барча босқичларида эгалланган билим, кўникма ва малакаларини якуний текшириш ва ҳисобга олиш. Ўзлаштиришнинг якуний ҳисоби ҳар бир чорак ва ўқув йили охирида ўтказилади. У олинган баҳоларни қўшиб, ўртача арифметик баллни механик тарзда чиқаришдангина иборат бўлмаслиги лозим. Бу, аввало, мазкур босқичда белгиланган мақсадга мувофиқ тарзда мавжад билим даражаси (сифати)ни ташхислашдир. Назорат, шунингдек, ўқувчиларнинг ўзлаштириш даражасини баҳолаш ва таҳлил қилишни ҳам ўз ичига олади. Ўзлаштириш табеллари, синф, гуруҳ журналлари, рейтинг дафтарчалари ва шу кабиларда баҳолар шартли белгилар, код сигналлари, хотиралаш белгилари ва ҳоказолар баҳо кўринишида қайд этилади. Ўқувчининг ўзлаштириш даражасини баҳолаш учун назорат якунлари (натижалари) асос бўлади. Бунда ўқувчилар ишининг ҳам сифат, ҳам миқдор кўрсаткичлари ҳисобга олинади. Миқдор кўрсаткичлари кўпроқ баллар ёки фоизларда. Сифат кўрсаткичли эса аъло, Баҳо - ўқувчиларга уларнинг таълим олиши, билимларни ўзлаштиришга нисбатан ижодий ёндашишини рағбатлантириш мақсадида таъсир кўрсатиш воситаси яхши, қониқарли ва ҳоказо баҳоловчи фикрлар ёрдамида қайд этилади. Ҳар бир баҳоловчи фикрга олдиндан келишилган (белгиланган) маълум балл, кўрсаткич (масалан, ўрин – 1, 2, 3, 4 ва ҳоказо) тайинланади. Баҳони амалда эгалланган БКМ билан давлат таълим стандартига кўра ўзлаштирилиши белгиланган БКМ умумий ҳажми ўртасидаги нисбат сифатида тушуниш зарур. Ҳисобга олиш таълимнинг муайян даврида ўқувчилар ва ўқитувчи фаолиятини умумлаштириш, хулосалаш демакдир. Ўқувчиларнинг ўзлаштириш натижаларини ҳисобга олишда қуйидагиларга эътиборни қаратиш лозим: 1) ўқув дастури асосида мавзу ва булимни ўрганишда ўқувчиларнинг билим, кўникма ва малакаларини ҳар томонлама назорат қилиш; 2) ҳар бир якунланган мавзу бўйича ўқувчиларнинг фаолияти тўғрисида хулоса чиқариш; 3) ўртача арифметик маълумотларга таянибгина ўқувчиларнинг ўзлаштириш даражасини баҳоламаслик; 4) ўқувчиларнинг мавжуд билимларига аниқ, батафсил маълумот (тавсиф) бериш учун уларнинг бир неча ўқув йилидаги статистик ўзлаштириш маълумотларга асосланиб таҳлил этиш. Ўзлаштиришни назорат қилиш қуйидаги вазифаларини бажаради: Назорат қилишнинг асосий вазифаси ўқувчиларнинг БКМ даражасини аниқлаш ва баҳолашдан иборат. Бу ўқув материалларини ўрганишнинг Вазифалар Ўқитиш Назорат Тарбиялаш Ривожлантириш Назорат қилиш ва ҳисобга олиш вазифалари яхши, қониқарли ва ҳоказо баҳоловчи фикрлар ёрдамида қайд этилади. Ҳар бир баҳоловчи фикрга олдиндан келишилган (белгиланган) маълум балл, кўрсаткич (масалан, ўрин – 1, 2, 3, 4 ва ҳоказо) тайинланади. Баҳони амалда эгалланган БКМ билан давлат таълим стандартига кўра ўзлаштирилиши белгиланган БКМ умумий ҳажми ўртасидаги нисбат сифатида тушуниш зарур. Ҳисобга олиш таълимнинг муайян даврида ўқувчилар ва ўқитувчи фаолиятини умумлаштириш, хулосалаш демакдир. Ўқувчиларнинг ўзлаштириш натижаларини ҳисобга олишда қуйидагиларга эътиборни қаратиш лозим: 1) ўқув дастури асосида мавзу ва булимни ўрганишда ўқувчиларнинг билим, кўникма ва малакаларини ҳар томонлама назорат қилиш; 2) ҳар бир якунланган мавзу бўйича ўқувчиларнинг фаолияти тўғрисида хулоса чиқариш; 3) ўртача арифметик маълумотларга таянибгина ўқувчиларнинг ўзлаштириш даражасини баҳоламаслик; 4) ўқувчиларнинг мавжуд билимларига аниқ, батафсил маълумот (тавсиф) бериш учун уларнинг бир неча ўқув йилидаги статистик ўзлаштириш маълумотларга асосланиб таҳлил этиш. Ўзлаштиришни назорат қилиш қуйидаги вазифаларини бажаради: Назорат қилишнинг асосий вазифаси ўқувчиларнинг БКМ даражасини аниқлаш ва баҳолашдан иборат. Бу ўқув материалларини ўрганишнинг Вазифалар Ўқитиш Назорат Тарбиялаш Ривожлантириш Назорат қилиш ва ҳисобга олиш вазифалари кейинги босқичига ўтиш имкониятларини аниқлаштиради ва ўқитувчининг ўқув метод ҳамда усулларини тўғри танлаганини назорат қилади. Назорат қилиш вазифаси ўқув материалларини ўрганишнинг мақбул йўлларини топиш билан боғлиқдир. Ўқитиш вазифаси ўқувчиларнинг билимини текширишда аниқ кўринади. Янги мавзуни мустаҳкамлаш жараёнида ёки уй вазифаларини текширишда ўқувчиларнинг ўтилган мавзуни такрорлашга, улар учун тушунарсиз бўлган маълумотларни билиш олишларига имкон туғилади. Назоратнинг тарбиявий вазифаси шундан иборатки, ўқувчилар текширишга тайёр бўлиш учун дарсларни ўз вақтида тайёрлайдилар,бўш вақтдан унумли фойдавланишга ҳаракат қиладилар, интизомга ўрганадилар. Текшириш ва баҳолаш ўқувчининг ўз билимлари ва қобилиятларини ўзи мустақил аниқлашига ҳам ёрдам беради. Ўзидаги камчиликларни кўра олишга ва уни тугатиш йўлларини излашга кўмаклашади. Лекин ўқувчининг билимини баҳолашда ўқитувчи ноҳақликка йўл қўйса, ўқувчи билан ўқитувчи ўртасида зиддият келиб чиқади. Уй вазифаларининг эса ҳаддан зиёд кўп бўлиши ҳам ўқувчиларнинг юзаки дарс тайёрлашига олиб келади. Агар назорат ўқитиш ва тарбиялаш вазифалари тўғри амалга оширилса, шахснинг тафаккурини ривожлантириш ҳамда ҳис-туйғулари ва ахлоқий сифатларини тарбиялашга имкон туғилади. Бу ўз-ўзидан назоратнинг ривожлантирувчи вазифаси саналади. Ўқувчиларнинг ўқув фаолиятини назорат қилиш ва ташхислаш тамойиллари. Педагогика ўқувчиларнинг билим, кўникма ва малакаларини назорат қилиш ва ташхислаш тамойиллари аниқланган. Улар: холислик (объективлик), тизимлилик ва ошкоралик. Холислик (объективлик) ташхис тестлари (топшириқлари, саволлари), ташхис жараёни мазмунининг илмий асосланганлиги, педагогнинг барча таълим олувчиларга дўстона муносабати ҳамда билим, кўникма, малакаларни баҳолашдан аниқ мақсаднинг кўзланганлиги каби талаблардан иборат. кейинги босқичига ўтиш имкониятларини аниқлаштиради ва ўқитувчининг ўқув метод ҳамда усулларини тўғри танлаганини назорат қилади. Назорат қилиш вазифаси ўқув материалларини ўрганишнинг мақбул йўлларини топиш билан боғлиқдир. Ўқитиш вазифаси ўқувчиларнинг билимини текширишда аниқ кўринади. Янги мавзуни мустаҳкамлаш жараёнида ёки уй вазифаларини текширишда ўқувчиларнинг ўтилган мавзуни такрорлашга, улар учун тушунарсиз бўлган маълумотларни билиш олишларига имкон туғилади. Назоратнинг тарбиявий вазифаси шундан иборатки, ўқувчилар текширишга тайёр бўлиш учун дарсларни ўз вақтида тайёрлайдилар,бўш вақтдан унумли фойдавланишга ҳаракат қиладилар, интизомга ўрганадилар. Текшириш ва баҳолаш ўқувчининг ўз билимлари ва қобилиятларини ўзи мустақил аниқлашига ҳам ёрдам беради. Ўзидаги камчиликларни кўра олишга ва уни тугатиш йўлларини излашга кўмаклашади. Лекин ўқувчининг билимини баҳолашда ўқитувчи ноҳақликка йўл қўйса, ўқувчи билан ўқитувчи ўртасида зиддият келиб чиқади. Уй вазифаларининг эса ҳаддан зиёд кўп бўлиши ҳам ўқувчиларнинг юзаки дарс тайёрлашига олиб келади. Агар назорат ўқитиш ва тарбиялаш вазифалари тўғри амалга оширилса, шахснинг тафаккурини ривожлантириш ҳамда ҳис-туйғулари ва ахлоқий сифатларини тарбиялашга имкон туғилади. Бу ўз-ўзидан назоратнинг ривожлантирувчи вазифаси саналади. Ўқувчиларнинг ўқув фаолиятини назорат қилиш ва ташхислаш тамойиллари. Педагогика ўқувчиларнинг билим, кўникма ва малакаларини назорат қилиш ва ташхислаш тамойиллари аниқланган. Улар: холислик (объективлик), тизимлилик ва ошкоралик. Холислик (объективлик) ташхис тестлари (топшириқлари, саволлари), ташхис жараёни мазмунининг илмий асосланганлиги, педагогнинг барча таълим олувчиларга дўстона муносабати ҳамда билим, кўникма, малакаларни баҳолашдан аниқ мақсаднинг кўзланганлиги каби талаблардан иборат. Тизимлилик назорат таълим жараёнининг барча босқичларида – билимларнинг ўзлаштирилиши уларни бошланғич идрок этишдан то амалда қўллашгача бўлган даврлар ўртасида ўзаро боғлиқлик мавжуд бўлишини англатади. Бу тамойил барча таълим олувчини унинг таълим муассасасида бўлган биринчи кунларидан бошлаб сўнгги кунларигача мунтазам равишда ташхисга жалб этилишини ифодалайди. Таълим олувчининг билими, кўникма ва малакаларини ишончли текшириш учун назоратни муайян вақт оралиқларида мунтазам ўтказиб бориш талаб этилади. Ошкоралик барча таълим олувчиларни айнан бир хил мезонлар бўйича очиқ синовдан ўтказишни англатади. Ташхис жараёнида белгиланадиган ҳар бир ўқувчининг рейтинги ошкора характер касб этади. Ошкоралик тамойили, шунингдек, баҳоларни эълон қилиш ва мотивациялашни талаб этади. Ўқувчиларнинг ўқув фаолиятини назорат қилиш турлари, шакл ва методлари. Ҳар бир фан бўйича ўқувчининг ўқув фаолиятини назорат қилиш ва баҳолаш чорак ёки ярим йиллик давомида мунтазам равишда олиб борилади ва қуйидаги назорат турлари орқали баҳоланади: 1) жорий назорат (ЖН); 2) оралиқ назорат (ОН); 3) якуний назорат (ЯН). Тизимлилик назорат таълим жараёнининг барча босқичларида – билимларнинг ўзлаштирилиши уларни бошланғич идрок этишдан то амалда қўллашгача бўлган даврлар ўртасида ўзаро боғлиқлик мавжуд бўлишини англатади. Бу тамойил барча таълим олувчини унинг таълим муассасасида бўлган биринчи кунларидан бошлаб сўнгги кунларигача мунтазам равишда ташхисга жалб этилишини ифодалайди. Таълим олувчининг билими, кўникма ва малакаларини ишончли текшириш учун назоратни муайян вақт оралиқларида мунтазам ўтказиб бориш талаб этилади. Ошкоралик барча таълим олувчиларни айнан бир хил мезонлар бўйича очиқ синовдан ўтказишни англатади. Ташхис жараёнида белгиланадиган ҳар бир ўқувчининг рейтинги ошкора характер касб этади. Ошкоралик тамойили, шунингдек, баҳоларни эълон қилиш ва мотивациялашни талаб этади. Ўқувчиларнинг ўқув фаолиятини назорат қилиш турлари, шакл ва методлари. Ҳар бир фан бўйича ўқувчининг ўқув фаолиятини назорат қилиш ва баҳолаш чорак ёки ярим йиллик давомида мунтазам равишда олиб борилади ва қуйидаги назорат турлари орқали баҳоланади: 1) жорий назорат (ЖН); 2) оралиқ назорат (ОН); 3) якуний назорат (ЯН). Назоратнинг тури ўқув ишини ташкил этиш шаклига боғлиқ. Ўқитувчи мавзудан келиб чиқиб, назоратнинг қуйидаги шаклларидан фойдаланади: 1) назоратнинг оммавий (фронтал) шаклига кўра ўқитувчи ўқувчиларга материалнинг маълум бир ҳажми бўйича савол беради, ўқувчилар унга қисқача жавоб қайтарадилар. Бу каби сўраш кўпчилик ўқувчини бир вақтнинг ўзида назорат қилишни таъминлайди ва бутун гуруҳни фаоллаштиради. Аммо бу назоратни ўқувчиларнинг билим даражасини ҳар томонлама аниқлаш учун қўллаб бўлмайди; 2) назоратнинг гуруҳли шаклига кўра ўқувчиларнинг маълум бир қисми назорат қилинади. Ўқитувчи томонидан ўқувчилар гуруҳига вазифа берилади ва уни гуруҳ муайян вақт оралиғида бажаради. Лекин масалани ҳал қилишда бошқа ўқувчилар ҳам иштирок этишлари мумкин. 3) назоратнинг индивидуал шаклидан ҳар бир ўқувчининг билим. кўникма ва малакалари даражасини мукаммал ташхислаш учун Ўқувчиларнинг ўқув фаолиятини назорат қилиш турлари ЖН ўқувчиларнинг ўқув дастурида белгиланган мавзулар бўйича БКМни аниқлаш, баҳолаш шакли; у ўқитувчи томонидан ўтказилади, ўқувчиларга мавзу бўйича кундалик баллар қўйилади ОН ўқувчилар томонидан фаннинг муайян боб ёки бўлимлари бўйича ўзлаштирилганБКМни аниқлаш, баҳолаш шакли;уни ўқитувчи ўқув жадвали асосида ўқув материалининг ўзига хос хусусиятини инобатга олган ҳолда ташкил этади ЯН чораклик, ярим йиллик, йиллик ва давлат аттестацияси синовлари сингари турларга бўлинади; у оғзаки, ёзма, т ест ва амалий топшириқлар шаклида ўтказилади Асосий турлари Назоратнинг тури ўқув ишини ташкил этиш шаклига боғлиқ. Ўқитувчи мавзудан келиб чиқиб, назоратнинг қуйидаги шаклларидан фойдаланади: 1) назоратнинг оммавий (фронтал) шаклига кўра ўқитувчи ўқувчиларга материалнинг маълум бир ҳажми бўйича савол беради, ўқувчилар унга қисқача жавоб қайтарадилар. Бу каби сўраш кўпчилик ўқувчини бир вақтнинг ўзида назорат қилишни таъминлайди ва бутун гуруҳни фаоллаштиради. Аммо бу назоратни ўқувчиларнинг билим даражасини ҳар томонлама аниқлаш учун қўллаб бўлмайди; 2) назоратнинг гуруҳли шаклига кўра ўқувчиларнинг маълум бир қисми назорат қилинади. Ўқитувчи томонидан ўқувчилар гуруҳига вазифа берилади ва уни гуруҳ муайян вақт оралиғида бажаради. Лекин масалани ҳал қилишда бошқа ўқувчилар ҳам иштирок этишлари мумкин. 3) назоратнинг индивидуал шаклидан ҳар бир ўқувчининг билим. кўникма ва малакалари даражасини мукаммал ташхислаш учун Ўқувчиларнинг ўқув фаолиятини назорат қилиш турлари ЖН ўқувчиларнинг ўқув дастурида белгиланган мавзулар бўйича БКМни аниқлаш, баҳолаш шакли; у ўқитувчи томонидан ўтказилади, ўқувчиларга мавзу бўйича кундалик баллар қўйилади ОН ўқувчилар томонидан фаннинг муайян боб ёки бўлимлари бўйича ўзлаштирилганБКМни аниқлаш, баҳолаш шакли;уни ўқитувчи ўқув жадвали асосида ўқув материалининг ўзига хос хусусиятини инобатга олган ҳолда ташкил этади ЯН чораклик, ярим йиллик, йиллик ва давлат аттестацияси синовлари сингари турларга бўлинади; у оғзаки, ёзма, т ест ва амалий топшириқлар шаклида ўтказилади Асосий турлари фойдаланилади. Назоратнинг бу шаклида, одатда ўқувчилар жавоб бериш учун синф ёзув тахтаси олдига чақирилади: 4) назоратнинг уйғунлаштирилган (комбинацияланган) шакли индивидуал назоратни оммавий ва гуруҳли шакллар билан бирлаштиришни тақозо этади. Бу назоратдан йирик ҳажмли мавзуларни бир вақтнинг ўзида барча ўқувчилардан сўраш мақсадида фойдаланилади, ҳар бир ўқувчига алоҳида топшириқ берилади ва бир вақтда бир неча ўқувчини текшириш имконияти юзага келади; 5) ўз-ўзини назорат қилиш таълим жараёнида ички қайтар алоқани юзага келтиришга хизмат қилади ва психологик мезонларга асосланади. Унинг самарадорлиги ўқитувчининг касбий маҳоратига боғлиқ бўлади. Ўқувчиларнинг фаолиятини назорат қилиш методлари қуйидагилар: оғзаки текшириш, ёзма текшириш, амалий топшириқларни бажаришга асосланган текшириш, уй вазифаларини текшириш. Оғзаки текшириш. Бу метод билимларни назорат қилиш ва баҳолашнинг анча кенг тарқалган анъанавий усулларидан биридир. Текшириш чоғида ўқитувчи ўқувчиларга ўрганилган мавзунинг мазмунидан келиб чиқиб, савол-жавоб усули асосида амалга оширилади. Ушбу усул айрим ҳолларда суҳбат усули деб ҳам аталади. Оғзаки текширишда ўқитувчи ўрганилаётган мавзуни алоҳида қисмларга ажратади ва уларни ҳар биридан ўқувчиларга саволлар беради. Бироқ, ўқувчиларнинг нутқини ўстириш ҳамда уларнинг чуқур ва мустаҳкам билимга эга бўлишлари учун улардан шу ёки олдинги мавзуни бутунлай эсга туширишни талаб қилиш мумкин. Кенг тарқалганлиги ва самарали эканлигига қарамай оғзаки текшириш айрим камчиликларга ҳам эга. Чунончи, уни қўллаш жараёнида: нисбатан кўп меҳнат сарфланади; дарс мобайнида 3-4 нафар ўқувчинигина билимини текшириш мумкин. Ёзма текшириш. Ўқувчиларнинг билим, кўникма ва малакаларини назорат қилиш ва баҳолашнинг энг самарали усулларидан бири бўлиб, уларнинг ижодий қобилиятларини баҳолаш имконини беради. Унга кўра фойдаланилади. Назоратнинг бу шаклида, одатда ўқувчилар жавоб бериш учун синф ёзув тахтаси олдига чақирилади: 4) назоратнинг уйғунлаштирилган (комбинацияланган) шакли индивидуал назоратни оммавий ва гуруҳли шакллар билан бирлаштиришни тақозо этади. Бу назоратдан йирик ҳажмли мавзуларни бир вақтнинг ўзида барча ўқувчилардан сўраш мақсадида фойдаланилади, ҳар бир ўқувчига алоҳида топшириқ берилади ва бир вақтда бир неча ўқувчини текшириш имконияти юзага келади; 5) ўз-ўзини назорат қилиш таълим жараёнида ички қайтар алоқани юзага келтиришга хизмат қилади ва психологик мезонларга асосланади. Унинг самарадорлиги ўқитувчининг касбий маҳоратига боғлиқ бўлади. Ўқувчиларнинг фаолиятини назорат қилиш методлари қуйидагилар: оғзаки текшириш, ёзма текшириш, амалий топшириқларни бажаришга асосланган текшириш, уй вазифаларини текшириш. Оғзаки текшириш. Бу метод билимларни назорат қилиш ва баҳолашнинг анча кенг тарқалган анъанавий усулларидан биридир. Текшириш чоғида ўқитувчи ўқувчиларга ўрганилган мавзунинг мазмунидан келиб чиқиб, савол-жавоб усули асосида амалга оширилади. Ушбу усул айрим ҳолларда суҳбат усули деб ҳам аталади. Оғзаки текширишда ўқитувчи ўрганилаётган мавзуни алоҳида қисмларга ажратади ва уларни ҳар биридан ўқувчиларга саволлар беради. Бироқ, ўқувчиларнинг нутқини ўстириш ҳамда уларнинг чуқур ва мустаҳкам билимга эга бўлишлари учун улардан шу ёки олдинги мавзуни бутунлай эсга туширишни талаб қилиш мумкин. Кенг тарқалганлиги ва самарали эканлигига қарамай оғзаки текшириш айрим камчиликларга ҳам эга. Чунончи, уни қўллаш жараёнида: нисбатан кўп меҳнат сарфланади; дарс мобайнида 3-4 нафар ўқувчинигина билимини текшириш мумкин. Ёзма текшириш. Ўқувчиларнинг билим, кўникма ва малакаларини назорат қилиш ва баҳолашнинг энг самарали усулларидан бири бўлиб, уларнинг ижодий қобилиятларини баҳолаш имконини беради. Унга кўра ўқитувчи алоҳида мавзу ёки ўқув дастурининг маълум бўлимини ўтиб бўлганидан сўнг ўқувчиларнинг билимларини назорат қилиш ва баҳолашни ташкил этади. Ёзма текшириш назорат иши, иншо, баён, диктант ва бошқалар ёрдамида олиб борилади. Ушбу жараёнда ўқитувчининг бажарилган иш билан танишиб чиқиши, унинг сифатини текшириши учун кўп меҳнат ва вақт сарфланади. Ўқитувчи ва ўқувчи ўртасида бевосита алоқанинг йўқлиги сабабли унинг фикрлашини кузатиш имкони бўлмайди. Амалий топшириқларни бажаришга асосланган текшириш. Амалий ҳаракатлар (спорт, меҳнат ҳаракатлари)нинг тўғрилигини кузатиш ёки олинган натижаларга таянишдан иборат бўлади. Текширишнинг бу шаклидан ўқувчиларнинг табиий фанлар бўйича билимларини ҳисобга олишда кенг фойдаланилади. Уй вазифаларини текшириш. Ўқувчиларнинг ўзлаштиришини назорат қилиш учун улар томонидан уйга берилган вазифаларнинг бажаришларини текшириш катта аҳамиятга эга. Уй вазифаларини текшириш ўқитувчига ўқувчиларнинг ўқув фаолиятига бўлган муносабатини, ўрганилган материални қанчалик эгаллаганлигини, уй вазифаларини бажаришдаги мустақиллик даражасини аниқлашга имкон беради. Шкалалаш. Аниқ жараёнларни рақамлар тизими ёрдамида моделлаштириш. Унинг турли услублари сифат тавсифларини миқдорий ўзгаришларга айлантиришга ёрдам беради. Тест. Аниқ мақсад асосида муайян ҳолат даражасини сифат ва миқдорий кўрсаткичларда белгилашга имкон берувчи синов воситаси. Педагогик амалиётда тестнинг бир қатор афзалликлари кўзга ташланади. Улар қуйидагилардир: 1) назорат учун вақтнинг кам сарфланиши; 2) назарий ва амалий билим даражасини объектив шароитда аниқлаш имконининг мавжудлиги; 3) бир вақтда кўп сонли ўқувчилар билан назоратни ташкил этиш мумкинлиги; 4) билим натижаларининг ўқитувчи томонидан қисқа муддатда текширилиши; 5) барча ўқувчиларга бир хил мураккабликдаги саволлар берилиб, улар учун бир хил шароитнинг яратилиши. ўқитувчи алоҳида мавзу ёки ўқув дастурининг маълум бўлимини ўтиб бўлганидан сўнг ўқувчиларнинг билимларини назорат қилиш ва баҳолашни ташкил этади. Ёзма текшириш назорат иши, иншо, баён, диктант ва бошқалар ёрдамида олиб борилади. Ушбу жараёнда ўқитувчининг бажарилган иш билан танишиб чиқиши, унинг сифатини текшириши учун кўп меҳнат ва вақт сарфланади. Ўқитувчи ва ўқувчи ўртасида бевосита алоқанинг йўқлиги сабабли унинг фикрлашини кузатиш имкони бўлмайди. Амалий топшириқларни бажаришга асосланган текшириш. Амалий ҳаракатлар (спорт, меҳнат ҳаракатлари)нинг тўғрилигини кузатиш ёки олинган натижаларга таянишдан иборат бўлади. Текширишнинг бу шаклидан ўқувчиларнинг табиий фанлар бўйича билимларини ҳисобга олишда кенг фойдаланилади. Уй вазифаларини текшириш. Ўқувчиларнинг ўзлаштиришини назорат қилиш учун улар томонидан уйга берилган вазифаларнинг бажаришларини текшириш катта аҳамиятга эга. Уй вазифаларини текшириш ўқитувчига ўқувчиларнинг ўқув фаолиятига бўлган муносабатини, ўрганилган материални қанчалик эгаллаганлигини, уй вазифаларини бажаришдаги мустақиллик даражасини аниқлашга имкон беради. Шкалалаш. Аниқ жараёнларни рақамлар тизими ёрдамида моделлаштириш. Унинг турли услублари сифат тавсифларини миқдорий ўзгаришларга айлантиришга ёрдам беради. Тест. Аниқ мақсад асосида муайян ҳолат даражасини сифат ва миқдорий кўрсаткичларда белгилашга имкон берувчи синов воситаси. Педагогик амалиётда тестнинг бир қатор афзалликлари кўзга ташланади. Улар қуйидагилардир: 1) назорат учун вақтнинг кам сарфланиши; 2) назарий ва амалий билим даражасини объектив шароитда аниқлаш имконининг мавжудлиги; 3) бир вақтда кўп сонли ўқувчилар билан назоратни ташкил этиш мумкинлиги; 4) билим натижаларининг ўқитувчи томонидан қисқа муддатда текширилиши; 5) барча ўқувчиларга бир хил мураккабликдаги саволлар берилиб, улар учун бир хил шароитнинг яратилиши. Ўқувчилар билимини баҳолашнинг беш балли тизимининг эскирганлиги, замон талабларига жавоб бера олмагани уни рейтинг тизими асосида баҳолаш услуби билан алмаштиришни тақозо этди. Рейтинг (инглизча “баҳолаш”, “тартибга келтириш”) муайян ҳодисани олдиндан белгиланган шкала бўйича баҳолаш. Рейтинг тизими ўқувчиларнинг билим сифатини назорат қилиш тури, методи ва шакли сифатида эътироф этилиб, унинг ёрдамида ўқувчиларнинг ўқув фанлари бўйича таълим стандартида белгиланган барча талаблар бўйича ўзлаштирилган билимлари сифати баҳоланади. Рейтинг назоратда ўқувчиларнинг ўқув фаолиятини назорат қилишнинг юқорида келтирилган методлари билан бирга тест усулидан ҳам самарали фойдаланилмоқда. Тест сўровидан нафақат ўқувчиларнинг билим, кўникма ва малакалари даражасини аниқлаш, балки 1993 йилдан бошлаб Ўзбекистон Республикасида абитуриентларни олий ўқув юртларига танлов асосида қабул қилиш жараёнида ҳам самарали фойдаланиб келинмоқда. Рейтинг тизими яна бир қатор афзалликларга эга. Масалан: баҳолаш тизими имкониятларини кенгайтириш; ўқувчи билимини объектив аниқлаш; таълимни стандартлаштириш имкониятини таъминлаш; ДТСда кўзда тутилиб, ўқув дастурига кирган мажбурий ихтиёрий БКМни тўла ўзлаштирилишини таъминлаш; ўқувчиларда мустақил билим олиш, эркин фикр юритиш кўникмаларини шакллантириш; ўқувчиларда билимларни ихтиёрий ўзлаштириш, камчиликларни бартараф этиш учун мустақил ишлаш имконияти яратилади. Ўқувчиларнинг БКМни баҳолаш мезонлари. Ўқувчиларнинг БКМни баҳолаш мезонлари ҳар бир фаннинг мақсад ва вазифалари, шунингдек, гуруҳдаги ўқувчиларнинг ўзлаштириш даражасига таянган ҳолда белгиланади. Баҳолаш мезонларини ишлаб чиқишда ўқувчиларнинг оғзаки жавоб беришлари, кўникма ва малакаларига алоҳида-алоҳида ёндашилади. Ўқувчиларнинг БКМ даражаси қуйидаги мезонларга мувофиқ баҳоланади: Ўқувчилар билимини баҳолашнинг беш балли тизимининг эскирганлиги, замон талабларига жавоб бера олмагани уни рейтинг тизими асосида баҳолаш услуби билан алмаштиришни тақозо этди. Рейтинг (инглизча “баҳолаш”, “тартибга келтириш”) муайян ҳодисани олдиндан белгиланган шкала бўйича баҳолаш. Рейтинг тизими ўқувчиларнинг билим сифатини назорат қилиш тури, методи ва шакли сифатида эътироф этилиб, унинг ёрдамида ўқувчиларнинг ўқув фанлари бўйича таълим стандартида белгиланган барча талаблар бўйича ўзлаштирилган билимлари сифати баҳоланади. Рейтинг назоратда ўқувчиларнинг ўқув фаолиятини назорат қилишнинг юқорида келтирилган методлари билан бирга тест усулидан ҳам самарали фойдаланилмоқда. Тест сўровидан нафақат ўқувчиларнинг билим, кўникма ва малакалари даражасини аниқлаш, балки 1993 йилдан бошлаб Ўзбекистон Республикасида абитуриентларни олий ўқув юртларига танлов асосида қабул қилиш жараёнида ҳам самарали фойдаланиб келинмоқда. Рейтинг тизими яна бир қатор афзалликларга эга. Масалан: баҳолаш тизими имкониятларини кенгайтириш; ўқувчи билимини объектив аниқлаш; таълимни стандартлаштириш имкониятини таъминлаш; ДТСда кўзда тутилиб, ўқув дастурига кирган мажбурий ихтиёрий БКМни тўла ўзлаштирилишини таъминлаш; ўқувчиларда мустақил билим олиш, эркин фикр юритиш кўникмаларини шакллантириш; ўқувчиларда билимларни ихтиёрий ўзлаштириш, камчиликларни бартараф этиш учун мустақил ишлаш имконияти яратилади. Ўқувчиларнинг БКМни баҳолаш мезонлари. Ўқувчиларнинг БКМни баҳолаш мезонлари ҳар бир фаннинг мақсад ва вазифалари, шунингдек, гуруҳдаги ўқувчиларнинг ўзлаштириш даражасига таянган ҳолда белгиланади. Баҳолаш мезонларини ишлаб чиқишда ўқувчиларнинг оғзаки жавоб беришлари, кўникма ва малакаларига алоҳида-алоҳида ёндашилади. Ўқувчиларнинг БКМ даражаси қуйидаги мезонларга мувофиқ баҳоланади: “5” баҳо (85-100 балл) қўйилади, агар: а) ўқувчи материални тўлиқ ўзлаштириб олган бўлса; б) ўрганилган мавзу бўйича асосий маълумотларнинг моҳиятини очиб бера олса; в) эгалланган билимларни амалда қўллай олса; г) ўрганилган мавзуни баён қилишда, ўзма ишларда хатоларга қўл қўймасдан, маълумотларни тушунтириб бера олса қўйилади. “4” баҳо (71-84 балл) қўйилади, агар: а) ўқувчи ўрганилган мавзунинг моҳиятини билса; б) ўқитувчининг саволларига қийналмасдан жавоб бера олса; в) эгалланган билимларни амалиётда қўллай олса; г) оғзаки жавоб беришда жиддий хатоларга йўл қўймасдан, ўқитувчининг қўшимча саволлари билан хатоларини тўғрилай олса ҳамда ёзма ишда унча жиддий бўлмаган хатога йўл қўйилса; “3” баҳо (55-70 балл) қўйилади, агар: а) ўқувчи ўрганилган мавзуни ўзлаштирган, лекин мустақил тушунтириш беришда ўқитувчининг аниқлаштирувчи саволларига эҳтиёж сезса; б) саволларнинг мантиқий тузуилишини ўзгартириб берганда, жавоб беришга қийналса; в) ёзма ишда хатолари бор бўлса. “2” баҳо (0-54 балл) қўйилади, агар: ўқувчи ўрганилган мавзу ҳақида тушунчага эга бўлса-да, бироқ, уни ўзлаштирмаса, ёзма ишда қўпол хатоларга йўл қўйса. Назорат учун саволлар: 1. Таълим методлари ва унинг вазифалари. 2. Таълим методлари классификацияси. 3. Таълим воситалари ва унинг турлари. 4. Таълимни ташхис этиш нима? Тест топшириқлари: 1. Ўқитиш методларини танлаш нималарга боғлиқ? A) Машғулот тури ва типига; B) Машғулот мавзусига; “5” баҳо (85-100 балл) қўйилади, агар: а) ўқувчи материални тўлиқ ўзлаштириб олган бўлса; б) ўрганилган мавзу бўйича асосий маълумотларнинг моҳиятини очиб бера олса; в) эгалланган билимларни амалда қўллай олса; г) ўрганилган мавзуни баён қилишда, ўзма ишларда хатоларга қўл қўймасдан, маълумотларни тушунтириб бера олса қўйилади. “4” баҳо (71-84 балл) қўйилади, агар: а) ўқувчи ўрганилган мавзунинг моҳиятини билса; б) ўқитувчининг саволларига қийналмасдан жавоб бера олса; в) эгалланган билимларни амалиётда қўллай олса; г) оғзаки жавоб беришда жиддий хатоларга йўл қўймасдан, ўқитувчининг қўшимча саволлари билан хатоларини тўғрилай олса ҳамда ёзма ишда унча жиддий бўлмаган хатога йўл қўйилса; “3” баҳо (55-70 балл) қўйилади, агар: а) ўқувчи ўрганилган мавзуни ўзлаштирган, лекин мустақил тушунтириш беришда ўқитувчининг аниқлаштирувчи саволларига эҳтиёж сезса; б) саволларнинг мантиқий тузуилишини ўзгартириб берганда, жавоб беришга қийналса; в) ёзма ишда хатолари бор бўлса. “2” баҳо (0-54 балл) қўйилади, агар: ўқувчи ўрганилган мавзу ҳақида тушунчага эга бўлса-да, бироқ, уни ўзлаштирмаса, ёзма ишда қўпол хатоларга йўл қўйса. Назорат учун саволлар: 1. Таълим методлари ва унинг вазифалари. 2. Таълим методлари классификацияси. 3. Таълим воситалари ва унинг турлари. 4. Таълимни ташхис этиш нима? Тест топшириқлари: 1. Ўқитиш методларини танлаш нималарга боғлиқ? A) Машғулот тури ва типига; B) Машғулот мавзусига; *C) Ўқув материалларининг мантиқий йўналиши, мазмуни ва мустақил иш характерига; D) Ўқитувчи билимига; 2. Масофадан ўқитиш қандай амалга оширилади? A) Ўқув адабиётлари орқали; *B) Коммуникацион технологиялар орқали; C) Компьютер техникаси орқали; D) Тъюторлар ёрдамида; 3. Таълимда проекцион ускуналар ва слайдларни қўллаш қайси дидактик тамойилда ўз ифодасини топган? A) Таълим ва тарбиянинг бирлиги; B) Назария ва амалиётнинг бирлиги; C) Онглилик ва фаоллик; *D) Кўргазмалилик. 4. Анъанавий таълимнинг асосий камчилигини кўрсатинг? A) Таълимда ўқувчининг мақсадлари инобатга олинмайди; B) Замонавий таълимнинг талабларига бутунлай жавоб бермайди; C) Таълим фақат дарслик ва ўқув қўлланмаларга асосланади; *D) Талабанинг ақлий, ижодий, коммутатив билим олишини етарлича таъминланмайди. 5. Интерактив сўзининг луғавий маъноси? A) Фаолликка ундаш B) Фикрлаш фаолиятини фаоллаштириш C) Ўқувчи-талаба фаолиятини фаоллаштириш *D) Ўзаро ҳаракат қилмоқ 6. Изоҳли-тасвирли, репродуктив, муаммоли баён, эвристик, тадқиқотчилик методларининг асосида нима ажратилиб кўрсатилган? А) мазмуннинг турли кўринишларини эгаллаш хусусияти; *В) функциялари; С) билимлар манбаи; *C) Ўқув материалларининг мантиқий йўналиши, мазмуни ва мустақил иш характерига; D) Ўқитувчи билимига; 2. Масофадан ўқитиш қандай амалга оширилади? A) Ўқув адабиётлари орқали; *B) Коммуникацион технологиялар орқали; C) Компьютер техникаси орқали; D) Тъюторлар ёрдамида; 3. Таълимда проекцион ускуналар ва слайдларни қўллаш қайси дидактик тамойилда ўз ифодасини топган? A) Таълим ва тарбиянинг бирлиги; B) Назария ва амалиётнинг бирлиги; C) Онглилик ва фаоллик; *D) Кўргазмалилик. 4. Анъанавий таълимнинг асосий камчилигини кўрсатинг? A) Таълимда ўқувчининг мақсадлари инобатга олинмайди; B) Замонавий таълимнинг талабларига бутунлай жавоб бермайди; C) Таълим фақат дарслик ва ўқув қўлланмаларга асосланади; *D) Талабанинг ақлий, ижодий, коммутатив билим олишини етарлича таъминланмайди. 5. Интерактив сўзининг луғавий маъноси? A) Фаолликка ундаш B) Фикрлаш фаолиятини фаоллаштириш C) Ўқувчи-талаба фаолиятини фаоллаштириш *D) Ўзаро ҳаракат қилмоқ 6. Изоҳли-тасвирли, репродуктив, муаммоли баён, эвристик, тадқиқотчилик методларининг асосида нима ажратилиб кўрсатилган? А) мазмуннинг турли кўринишларини эгаллаш хусусияти; *В) функциялари; С) билимлар манбаи; Д) шахс фаолиятининг тузилмаси. 7. Назарий билимларни бирмунча юқори даражасини шакллантиради: *А) маъруза; В) намойиш; С) амалий; Д) назорат. 8. Тафаккурни ривожлантиришда самарали саналувчи методни кўрсатинг. А) маъруза; *В) мунозара; С) иллюстрация; Д) давра суҳбати. 9. Кўникма ва малакаларни шакллантиришда асосий саналувчи метод, бу: А) дидактик ўйин; *В) машқ; С) намойиш; Д) муаммоли. 10. Ўқувчиларнинг билим, кўникма ва малакаларининг якуний назорати нима? А) ўқувчилардан сўраш; В) янги билимларни мустаҳкамлаш вақтида сўраш; *С) бўлим якуни, ярим йил ёки ўқув йили охирида сўраш; Д) дарс якунида сўраш. Машғулотда қўлланиладиган интерфаол метод ва технологиялар моҳияти “ФСМУ” технологияси талабаларда ўрганилаётган мавзу юзасидан фикрларни мустақил баён этиш, шахсий мулоҳазаларни далиллаш (мисоллар билан асослаш), баҳслашиш қобилиятини шакллантиришга хизмат қилади. Д) шахс фаолиятининг тузилмаси. 7. Назарий билимларни бирмунча юқори даражасини шакллантиради: *А) маъруза; В) намойиш; С) амалий; Д) назорат. 8. Тафаккурни ривожлантиришда самарали саналувчи методни кўрсатинг. А) маъруза; *В) мунозара; С) иллюстрация; Д) давра суҳбати. 9. Кўникма ва малакаларни шакллантиришда асосий саналувчи метод, бу: А) дидактик ўйин; *В) машқ; С) намойиш; Д) муаммоли. 10. Ўқувчиларнинг билим, кўникма ва малакаларининг якуний назорати нима? А) ўқувчилардан сўраш; В) янги билимларни мустаҳкамлаш вақтида сўраш; *С) бўлим якуни, ярим йил ёки ўқув йили охирида сўраш; Д) дарс якунида сўраш. Машғулотда қўлланиладиган интерфаол метод ва технологиялар моҳияти “ФСМУ” технологияси талабаларда ўрганилаётган мавзу юзасидан фикрларни мустақил баён этиш, шахсий мулоҳазаларни далиллаш (мисоллар билан асослаш), баҳслашиш қобилиятини шакллантиришга хизмат қилади. Машғулотларда ушбу методни қўллаш қуйидаги тартибда амалга оширилади: 1) ўқитувчи технологиянинг моҳиятини ёритади ва талабаларни технологиядан фойдаланиш шартлари билан таништиради; 2) ҳар бир талабага “ФСМУ” технологиясининг схемаси туширилган қоғозларни тақдим этади; 3) ўқитувчи талабаларга ушбу схема асосида мавзу моҳиятини ёритишга оид топшириқни беради; 4) талабалар кичик гуруҳларда топшириқни бажарадилар; 5) гуруҳлар ўз ечимларини жамоага маълум қилади; 6) жамоа гуруҳларнинг ечимларини муҳокама қилади; 7) ўқитувчи талабаларнинг машғулот самарадорлиги борасидаги фикрларини тинглайди ва машғулотга якун ясайди. Талабалар қуйидаги схема билан ишлаш тавсия этилади: № Тушунчалар (Ф) (С) (М) (У) 1 . Таълим методлари 2 . Таълим воситалари 3 . Таълимни ташхис қилиш Изоҳ: шартли белгилар қуйидаги мазмунни англатади: (Ф) – фикрингизни баён этинг; (С) – фикрингизни асословчи бирон сабаб кўрсатинг; (М) – кўрсатилган сабабнинг асосли эканлигини исботловчи мисол келтиринг; (У) – фикрингизни умумлаштиринг Маърузада талабаларга бериладиган топшириқ: Таълим методлари ва воситалари, шунингдек, таълимни ташхис қилиш мазмунини “ФСМУ” методи ёрдамида очиб беринг Машғулотларда ушбу методни қўллаш қуйидаги тартибда амалга оширилади: 1) ўқитувчи технологиянинг моҳиятини ёритади ва талабаларни технологиядан фойдаланиш шартлари билан таништиради; 2) ҳар бир талабага “ФСМУ” технологиясининг схемаси туширилган қоғозларни тақдим этади; 3) ўқитувчи талабаларга ушбу схема асосида мавзу моҳиятини ёритишга оид топшириқни беради; 4) талабалар кичик гуруҳларда топшириқни бажарадилар; 5) гуруҳлар ўз ечимларини жамоага маълум қилади; 6) жамоа гуруҳларнинг ечимларини муҳокама қилади; 7) ўқитувчи талабаларнинг машғулот самарадорлиги борасидаги фикрларини тинглайди ва машғулотга якун ясайди. Талабалар қуйидаги схема билан ишлаш тавсия этилади: № Тушунчалар (Ф) (С) (М) (У) 1 . Таълим методлари 2 . Таълим воситалари 3 . Таълимни ташхис қилиш Изоҳ: шартли белгилар қуйидаги мазмунни англатади: (Ф) – фикрингизни баён этинг; (С) – фикрингизни асословчи бирон сабаб кўрсатинг; (М) – кўрсатилган сабабнинг асосли эканлигини исботловчи мисол келтиринг; (У) – фикрингизни умумлаштиринг Маърузада талабаларга бериладиган топшириқ: Таълим методлари ва воситалари, шунингдек, таълимни ташхис қилиш мазмунини “ФСМУ” методи ёрдамида очиб беринг