Ta’lim metodlari va vositalari Reja: 1.Talim metodlari tushunchasi 2. Zamonaviy didaktikada ta`lim metodlari tasnifiga turlicha yondashuvlar 3.Ta`lim metodlarining mohiyati va mazmuni. Maktabdagi o‘quv jarayonining sifati ko‘p omillarga bog‘liq bo‘lib, ular orasida o‘qitishning usul va metodlari hal qiluvchi ahamiyatga ega. Binobarin, ular bilimlarning ongli va chuqur o‘zlashtirilishiga, o‘quvchilarda mustaqillik va ijodiy faollikning rivojlanishiga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi. Usul va metod tushunchalari o‘zaro bog‘liqdir, chunki ularning har biri metod sifatida ham, usul sifatida ham namoyon bo‘ladi. Ta’lim metodlari: tushuncha, funksiya, tasnif. «Metod» so‘zining yunoncha tarjimasi «tadqiqot, usul, maqsadga erishish yo‘li» kabi ma’nolarni anglatadi. Filofosiya lug‘atida ushbu tushuncha umumiy tarzda «maqsadga erishish usullari»1 deya sharhlangan. Pedagogika amaliyotida o‘qitish usullari va metodlarining juda katta boyligi to‘plangan. Ularni tanlashda turli sharoitlar, o‘itilayotgan fanning xarakteri, bolalarning yosh xususiyatlari, oldingi tayyorgarlik darajasi va hokazolar hisobga olinadi. Sharq qomusiy olimlarining asarlarini tahlil qilish, hozirgi terminologiyadan foydalanib, mazkur asarlar mualliflarining prinsiplari va o‘qitish metodlari bilishning umumiy qonunlariga muvofiqligini anikqash imkonini beradi. Barcha qomusiy olimlar foydalangan o‘qitish metodlarini bir necha guruhga ajratish mumkin. Bular: ko‘rsatmali tajriba metodlari (Ibn Sino), bilimlarni bayon qilishning savol-javobli yo‘llari (Abu Rayhon Beruniy, Al-Xorazmiy), ko‘nikma va malakalarni shakllantirish metodlari, bilimlarni tekshirish metodlari (Forobiy, al- Xorazmiy) va hokazolardan iboratdir. Shunisi diqqatga sazovorki, mazkur olimlarning barchasi o‘quvchilar faoliyatini kuchaytirish va ularda mantiqiy tafakkurni rivojlantirish maqsadini ko‘zlaganlar. Metodlar va usullarni tanlash o‘qituvchi darsda hal qilishi mo‘ljallangan masalaga bog‘liq bo‘ladi. Chunonchi, yangi materialni bayon etishda bir xil metodlar qo‘llansa, uni mustahkamlashda ikkinchi va mavzuni umumlashtirishda yana boshqa xil metodlar qo‘llanadi. Darsning turli bosqichlarida puxta o‘ylash va samarali usullar hamda metodlarni tanlash juda muhimdir. O‘qituvchi darsning eng boshida 4-5 daqiqa umumiy so‘rashni amalga oshiradi va o‘quvchilarning qaysi guruhi o‘tgan dars bo‘yicha yetarli darajada o‘zlashtirmaganini aniqlaydi va keyingi so‘rashda sinfning diqqat-e'tiborini eng avval ana shu masalaga qaratadi. Dastlab savollarga batafsil javob bera oladigan o‘quvchilardan so‘raydi. Natijada sinfning bir qismi uchun murakkablik qilgan material tushunarli bo‘ladi. Bu usul o‘quvchilarning mashg‘ulotlardagi nuqsonlarini payqash va shu zaxoti bartaraf etishda yordam beradi. Mazkur usulning samaradorligi ham xuddi ana shundadir. Garchi har bir o‘qituvchining ishida anchagina usul va metodlar mavjud bo‘lsa-da, ularni qo‘llashdan ko‘zlanadigan maqsad tarbiyalanuvchining ta'limiy ishlarini faollashtirishdir. Bu tadbir juda muhim bo‘lib, birinchidan, o‘quvchilarni ularning e'tiqodiga, e'tiqodni esa amaliy faoliyatga, xatti-harakatga aylantiradi, ikkinchidan, o‘qitish jarayonining ishini osonlashtiradi. Zotan, o‘qish-o‘rganish diqqat-e'tiborni talab qiladigan murakkab faoliyatdir va unda o‘tkir aql, mustahkam iroda, tiniq tasavvur, kuchli xotira zarur. O‘qituvchining vazifasi samarali usul va metodlardan foydalanib, o‘quvchilarda ana shu sifatlarni tarkib toptirish va ularga qiyinchiliklarni yengishni o‘rgatishdir. Hozirgi o‘qitish jarayonida qo‘yiladigan talablar nima va o‘quvchilarda darsga qiziquvchanlikni oshiradigan, uni yangilik elementlari bilan boyitish uchun nima qilish kerak? Hozirgi zamon ta'limi faqat insoniyat erishgan bilimlarni o‘zlashtirishni emas, balki jamiyat endi hal qilishi va bunda bugungi o‘quvchilar qatnashishi lozim bo‘lgan masalalar bilan tanishishni ham talab qiladi. Bunday masalalar kosmosni o‘zlashtirish, atom energiyasidan tinchlik maqsadlarida foydalanish, cho‘llarni hosildor yerlarga va bog‘-rog‘larga aylantirish, qishloq xo‘jaligini intensivlashtirish va xokazolardan iborat bo‘lishi mumkin. Ta’lim maqsadi o‘qituvchi va o‘quvchilar faoliyati asosida, shuningdek, ta’lim vositalari yordamida natijalanadi, ushbu jarayonda aniq maqsadga yo‘naltirilgan mexanizm ishga tushadi. Ta’lim tizimlari maqsadga erishish jarayonida bosh xalqa aynan qanday va qaysi mexanizm asosida hamda mavjud tarkibiy unsurlarni qanday ishga solish mumkinligini ifodalashga xizmat qiladi. Shuningdek, ta’lim metodlarining o‘qituvchi va o‘quvchilarning o‘zaro hamkorlikdagi tartibli faoliyatlari usullari ekanligi to‘g‘risidagi fikrlar ham mavjud. Ta’lim metodlari dastlab pedagog ongida muayyan yo‘nalishdagi faoliyatning umumlashma loyihasi tarzida namoyon bo‘ladi. Mazkur loyiha amaliyotga o‘qituvchi va o‘quvchilar faoliyatining o‘zaro tutashuvi, o‘qitish va o‘qishga qaratilgan aniq harakatlar, amallar yoki usullar majmuasi sifatida joriy etiladi. Metod boshqa shakllarda namoyon bo‘lmaydi, buning boisi ta’lim metodi o‘zida umumiy holda faoliyatning didaktik modelini ifoda etadi. Ta’lim metodlari ta’lim maqsadini yoritishga xizmat qiladi, u yordamida ta’lim mazmunini o‘zlashtirish yo‘llari ifoda etiladi, o‘qituvchi va o‘quvchilarning o‘zaro harakati, xususiyati aks ettiriladi. Metod, bir tomondan, ta’lim maqsadiga erishish vositasi sifatida namoyon bo‘lsa, boshqa tomondan, boshqariluvchan o‘qish faoliyatini amalga oshirish sharti hisoblanadi. Ta’lim metodlari doimo u yoki bu o‘qish vositalari yordamida joriy etiladi, shu bois ularning o‘zaro shartlanganligini ta’kidlash joiz. Ta’lim maqsadi o‘qituvchi va o‘quvchilar faoliyati asosida, shuningdek, ta’lim vositalari yordamida natijalanadi, ushbu jarayonda aniq maqsadga yo‘naltirilgan mexanizm ishga tushadi. Ta’lim tizimlari maqsadga erishish jarayonida bosh xalqa aynan qanday va qaysi mexanizm asosida hamda mavjud tarkibiy unsurlarni qanday ishga solish mumkinligini ifodalashga xizmat qiladi. Ta’lim metodlari quyidagi asosiy funksiyalarni bajaradi: Bu funksiyalar ta’lim metodini qo‘llash jarayonida bir-biridan ajratilgan holda yoki ketma-ket joriy etilmaydi, aksincha bir-biriga o‘zaro singib ketadi. Misol uchun, tashhisli funksiya o‘qituvchining bir qator metodlardan yaxlit foydalanishi evaziga bajariladi. «Ta’lim metodi» atamasi bilan birga ko‘p hollarda «metodik usul» (sinonimlari – pedagogik usul, didaktik usul) tushunchasi ham qo‘llaniladi. U ta’lim metodining tarkibiy qismi, uning muhim unsuri, metodni joriy qilishdagi alohida qadam sifatida ta’riflanadi. Har bir ta’lim metodi muayyan ta’lim usullarini chog‘ishtirish orqali joriy etiladi. Metodik usullarni xilma-xilligi ularni tasniflashga imkon bermaydi, biroq o‘qituvchi faoliyatida tez-tez qo‘llaniladigan usullarni ajratib ko‘rsatish mumkin: Har bir metod ma’lum ta’limiy vazifani muvaffaqiyatli hal etish, qolganlari esa birmuncha samarasiz bo‘lishi mumkin. Universal ta’lim metodlari mavjud emas, shu bois darsda turli ta’lim metodlaridan yoki ularning majmuasidan foydalanish mumkin. Ta’lim metodlarini tanlash quyidagi mezonlari asosida aniqlanadi: - didaktik maqsad asosida; - ta’lim mazmuni asosida; - o‘quvchilarning o‘quv ko‘nikmalarini egallash va rivojlanish darajasi asosida; - o‘qituvchining tajribasi va kasbiy tayyorgarlik darajasi asosida. O‘qituvchi tomonidan qo‘llanilayotgan ta’lim metodlari majmuasi boshlang‘ich sinflardan yuqori sinflarga o‘tish asosida o‘zgarib hamda murakkab xususiyat kasb eta boradi. Ushbu jarayonda ayrim metodlarni qo‘llash chastotasi oshsa, ayrim metodlarni qo‘llashga bo‘lgan ehtiyoj kamayadi. Ta’lim metodlaridan foydalanish ko‘lami, holati o‘qituvchining kasbiy tayyorgarligi va mahorati darajasiga bog‘liq holda o‘zgaradi. Didaktikada munozaralarga sabab bo‘layotgan yana bir muhim obyekt ta’lim metodlarining tasnifidir. «Ta’lim metodlari tasnifi ularning ma’lum belgilari bo‘yicha tartibini ifodalovchi tizimdir. Hozirgi vaqtda o‘nlab ta’lim metodlari ma’lum», - ekanligini ta’kidlagan holda I.P.Podlaso‘y fikrini quyidagicha davom ettiradi, - «Biroq bugungi kunda yetakchi sanaluvchi didaktik g‘oya yagona va o‘zgarmas metodlar majmuini yaratishga intilish samarasiz ekanligini tushunishga yordam beradi. O‘qitish – favqulodda harakatchan, dialektik jarayon. Metodlar tizimi ham bu harakatlanishni aks ettiradigan darajada jo‘shqin bo‘lishi, metodlarni qo‘llash amaliyotidagi doimiy o‘zgarishlarni hisobga olishi kerak». Ta’lim metodlarini tanlash muammosi uzoq davrdan buyon tadqiq qilib kelinmoqda. Biroq tadqiqotlar soni ko‘p bo‘lsada, bu borada yagona to‘xtamgan kelinmagan. Ushbu o‘rinda ta’lim amaliyotida qo‘llanilib kelayotgan metodlar tizimi (tasnifi)ga to‘xtalib o‘tamiz. Ta’lim metodlarining tasnifi asosiy didaktik maqsadlar bo‘yicha tizimlashtiriladi. Suhbat. O‘quvchilar tomonidan bilimlarni o‘zlashtirish jarayoni: ular e’tiboriga havola etilayotgan savolning mohiyatini anglash, mavjud bilimlar va tajribani safarbar qilish, savolga oid obyektlarni o‘zaro taqqoslash, puxta o‘ylash va savollarga to‘g‘ri javob tayyorlashdan iborat. O‘qituvchining rahbarligi: mavzuni qo‘yish, savollarni ifodalash, berilgan javoblarni tuzatish, to‘ldirish va umumlashtirish kabi holatlarda namoyon bo‘ladi. Suhbat metodi yordamida bilimlarni o‘zlashtirishda o‘quvchilar mavjud bilimlari va tajribalariga tayanadilar. Darslik (umuman, kitob) bilan ishlash (umumlashma va xulosalarni anglash, ularni xotirada saqlashga xizmat qiladi). Bilimlarni o‘zlashtirish manbai bo‘lib bosma matn xizmai qiladi. O‘qituvchining rahbarligi esa topshiriqni ifodalash, faoliyat maqsadini belgilash, o‘quvchilarga darslik bilan ishlashning yangi usullarini o‘rgatish, o‘zlashtirilgan bilimlarning tushunilish va mustahkamlik darajasini tekshirish kabi ko‘rinishlarda aks etadi. O‘qituvchilarning kuzatuvi (sinfda va sinfdan tashqari (shu jumladan, sayohat va ekskursiyalar) jarayonlarda). O‘quvchilarning o‘quv predmetlari bo‘yicha o‘zlashtirish holati va hodisalarni kuzata borib, turli fan o‘qituvchilarining ko‘rsatmalari bo‘yicha ularni qismlarga taqsimlab har bir o‘quvchining o‘ziga xos, o‘xshash va muhim jihatlarini aniqlashga yo‘naltiriladi. Bilimlarni o‘zlashtirish manbai bo‘lib muayyan predmet (yoki jarayon), tajriba, model, xaritalar xizmat qiladi. O‘qituvchining rahbarligi kuzatish vazifasini belgilash, uni ma’lum shaxs zimmasiga yuklash, obyektni belgilash, umumiy rahbarlikni olib borish, qismlarga ajratish, asosiylarini aniqlash va umumlashtirishdan iboratdir. Laboratoriya ishlari. Mazkur jarayonda aniq vazifa, ya’ni, ma’lum sharoitda muayyan hodisalarni kuzatish yuklanadi. O‘quvchilar hodisalarni kechish jarayonini kuzatadilar va tahlil qiladilar. Bilimlar manbai kuzatilayotgan hodisalar va ularning kechish jarayonidir. O‘qituvchi vazifa mohiyatini ifodalaydi, o‘quvchilarni nazariy bilimlar bilan qurollantiradi, umumiy jarayon va bosqichlarni kuzatish yo‘llari hamda yakuniy xulosa chiqarishni o‘rgatadi. Mashq (aqliy va faoliyatli mashqlar). O‘quvchilar tomonidan bilimlarni o‘zlashtirish jarayonining o‘ziga xosligi, nazariy asoslar o‘zlashtirilgach, ayrim materiallardagi o‘xshash harakatlarning ko‘p bora takrorlanishi kuzatiladi. Bilimlar manbai: o‘zlashtirilgan bilimlar va xususiy tajriba sanaladi. O‘qituvchi mashqni bajarish uchun joy hamda vaqtni belgilaydi, topshiriqni ifodalaydi, uni bajarish bosqichlarining borishini nazorat qiladi, boshqaradi, shuningdek, yakuniy natijalarni tekshiradi. Ijodiy mashq. Ushbu metod o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lib, o‘ziga xoslik masalaning mohiyatini chuqur anglash, uni bajarishga nisbatan mustaqil yondashish, dalillarni saralash va o‘qituvchi tomonidan berilgan topshiriqni ijodiy bajarish jarayonida bilimlarni qo‘llash va kengaytirish kabi holatlar bilan tavsiflanadi. Shunday qilib, o‘qitish metodi o‘qituvchi va o‘quvchilar nazariy hamda amaliy bilish faoliyatining ta'limiy vazifalarini bajarishga qaratilgan yo‘ldir. Unga quyidagi muayyan talablar qo‘yiladi: 1. O‘quv materialini o‘rganishning o‘qituvchi tavsiya etgan yo‘li fikrlashning dialektik-materialistik usuli, mustaqil qarashlar, irodaviy xususiyatlari va xulqning shakllanishiga olib borishi kerak. Ana shu talab nuqtai nazaridan metod tarbiyaviy tusda bo‘lishi lozim. 2. O‘qitish metodining ilmiy asosi yaqqol va aniq bo‘lishi zarur. Shundagina o‘qituvchi mazkur metod orqali qanday masalalar qo‘yilishi va hal qilinishi mumkinligini, qanday masalalarni hal qilib bo‘lmasligini ko‘ra oladi. 3. O‘qitishning tizimliligi uning samaradorligini belgilaydi. 4. O‘qitish metodining tushunarliligi: o‘qitishning yo‘li o‘quvchi uchun qabul qilinishi va qo‘llanishi, o‘quv materialini o‘rganishning usuli esa bilimlarni o‘zlashtirishning imkoniyatlariga muvofiq bo‘lishi lozim. 5. O‘qitishning onglilik va faollik zaruriyati nihoyatda jiddiy talabdir. 6. Bilimlarning puxtaligi va asosliligi. 7. O‘qitish metodikasida nazariy va amaliy hodisalarning muvofiqligi har qanday metoddan biror maqsadga erishish ko‘zda tutiladi va shuning uchun u qandaydir maqsad qo‘yishni, unga erishish bo‘yicha faoliyat usulini, ana shu faoliyatni amalga oshirishda yordam beradigan vositalarni bilishni taqozo etadi. har qanday faoliyat uning ob'yektini talab qiladi. Metod strukturasiga o‘qitish usullari kiradi. Lekin metod mazkur usullar majmuidan iborat emas. Usul o‘qituvchi yoki o‘quvchilar aqliy yoki amaliy ishining alohida operatsiyalari bo‘lib, ular mazkur metodda tavsiya etilgan materialni o‘zlashtirish shaklini to‘ldiradi. Masalan, o‘qituvchi eslab qolish usulini beradi. Usul metoddan ajraladi, o‘zining bilimlarini o‘zlashtirishdagi va ko‘nikmalar hamda malakalarni shakllantirishdagi ahamiyatini yo‘qotadi. O‘qitish usullarini quyidagilarga bo‘lish mumkin: - tafakkur, xotira, diqqat va xayolning alohida operatsiyalarini tarkib toptiradigan va faollashtiradigan usullar; - fikrlash faoliyatida muammoli va izlanishli vaziyatlarni vujudga keltiradigan usullar; - o‘quvchilarning o‘quv materialini o‘zlashtirish bilan bog‘liq kechinmalari va hissiyotlarini faollashtiradigan usullar; - nazorat va o‘quvchilarning o‘zini o‘zi nazorat qilish usullari; - o‘qitish jarayonida o‘quvchilarning jamoaviy va shaxsiy o‘zaro munosabatlarini boshqarish usullari. O‘qitishning turli metodlariga bir xil usullarni kiritish mumkin. So‘nggi yillarda pedagogika fani va maktab amaliyotida o‘qitish metodlari muammosiga alohida e'tibor berilmoqda. Shu muammo bo‘yicha anchagina tadqiqotlar bajarilmoqda, ilg‘or pedagogik amaliyotda o‘qitishning samarador metodlarining va ularning tizimlarini qo‘llashning talaygina yo‘llari topildi, ammo umumiy ta'lim maktabiga qo‘yilayotgan yangi talablar o‘qitishning metodlari va usullarini yanada takomillashtirishni talab qilmoqda. O‘quvchilar aqliy kamol topishining xarakterini belgilaydigan yo‘l bilimlarni o‘zlashtirish imkoniyatini yaratadi, shaxsning xususiyatlarini shakllantiradi. O‘qitishning maqsadi insoniyatning tajribasini o‘zgartirishning o‘zidir. O‘qitish nazariyasi metodlarini insoniyat tajribasidan oladi va ularni o‘quv mashg‘ulotlariga moslashtiradi. Shuning uchun o‘qitish metodlari doimiy ravishda yangilanadi, takomillashadi, fan-texnikaning rivojlanishi va ijtimoiy rivojlanish asosida yangi metodlar vujudga keladi. O‘qitish metodlarining juda ko‘p turlari mavjud va ularning sonini aniq belgilab bo‘lmaydi. Metodlar o‘qitishning mantiqiy tomonlariga, komponentlari va vazifalariga asoslanib tasniflanadi. Maktabdagi o‘qitish metodlarining yagona tasnifi yo‘q. Nazariya va amaliyotda bir qancha tasniflar mavjud bo‘lib, ular o‘zaro zid kelmaydi, biri ikkinchisini inkor etmaydi, balki bir-birini to‘ldiradi, o‘qitish jarayonini ko‘rish imkoniyatini yaratadi. Tasnif tartib va tizimni vujudga keltiradi, umumiy va muayyan nazariy va amaliy, muhim va tasodifiy o‘qitish metodlarini aniqlashga yordam beradi, shu orqali ulardan amaliyotda samaraliroq foydalanishga xizmat qiladi. O‘qitish metodlarini tasniflashda o‘quvchiga dastur materialini o‘rganishning maqsadga muvofiqroq yo‘llarini tanlash imkonini yaratadi, o‘z ishidagi yutuq va kamchiliklarni tushunishda yordam beradi, o‘qituvchilarning faoliyatini takomillashtirish uchun qulay sharoitni vujudga keltiradi. O‘QITISH METODLARINING TASNIFI Pedagogikada o‘qitish metodlarini tasniflashga yagona yondashuv mavjud emas. Hozirgi didaktikada o‘qitish metodlarini bilimlar manbai bo‘yicha (S. O. Lordkipanidze, Ye. Ya. Golant), didaktik maqsadlar bo‘yicha (B. P. Yesip), bilish faoliyatining saviyasi bo‘yicha (I. Ya. Lerner, M. N. Skatkin, M. I. Maxmutov) farqlash eng ko‘p tarqalgan. Metodlarning binar sxemalari, ularni uch o‘lchovli va hatto, keng qamrovli farqlash ham uchraydi. Ana shu tasniflarning har birida afzalliklar va kamchiliklar mavjud bo‘lib, ular adabiyotlarda yetarlicha tahlil qilingan. O‘qitish metodlarini bilish manbalari bo‘yicha tasniflash ancha oddiy bo‘lib, ular maktab amaliyotida keng tarqalgan. Bu belgi bo‘yicha metodlar quyidagi uch guruhga bo‘linadi: 1. Og‘zaki metodlar (bilimlarni so‘z bilan bayon qilish, suhbat, darslik, ma'lumotnoma va ilmiy adabiyotlar bilan ishlash). 2. Ko‘rsatmali metodlar (rasmlar, namoyishlar, kuzatishlar). 3. Amaliy metodlar (mashqlar, laboratoriyadagi amaliy ishlar). Bular ma'lum darajada shartlidir, chunki mazkur metodlarning hammasi o‘zaro chambarchas bog‘liq bo‘lib, ularni doim ham aniq chegaralab bo‘lmaydi. Har bir o‘qitish metodining o‘z vazifasi bor. Adabiyotlarda o‘qitish metodlarining rag‘batlantiruvchi (motivlashgan), ta'limiy, tarbiyaviy va kamol toptiruvchi umumpedagogik vazifalari ifodalangan. O‘qituvchi darsga tayyorlanishda va uning uchun eng muvofiq metodlarni tanlashda ana shu metodlarning bajarilishi mumkinligini va ularning strukturasini hisobga olib, shu asosda rag‘batlantirish, tarbiyaviy va kamol toptirish vazifalarini kuchaytiruvchi murabbiydir. Tasniflash ta'limning nazariy asoslarini ko‘rishga yordam beradi, pedagogik fikrni chuqurlashtiradi va shunga ko‘ra ijod uchun asos bo‘ladi. O‘qitish metodlarini tasniflash o‘qituvchilar faoliyati o‘rtasida taqsimlanadi. Birinchi guruhga o‘qitish usullari va ikkinchi guruhga esa o‘qish usullari kiradi. Quyida o‘qitish metodlarining taniqli olimlar tavsiya etgan tasniflarini ko‘rib chiqamiz. Xorazmiy, Beruniy, Yusuf Xos Hojib, Ibn Sino, Burhoniddin Zarnudjiylarning metodlari tasniflarida asosan mantiqiy bilish faoliyatini kuchaytirish nazarda tutilgan bo‘lib, ular ko‘nikma va malakalarni shakllantirish hamda mustahkamlash, ko‘rsatmalilik nazariya bilan amaliyotni o‘zaro bog‘lash, izlanish metodlaridan iboratdir. I. Ya.Lerner va M.N.Skatkin o‘qitish metodlarini quyidagilarga ajratadilar: - tushuntirish - rasmlar metodi; - reproduktiv metod; - muammoli bayon qilish metodi; - qisman izlanish metodi; - tadqiqot metodi. M.A.Danilov va B.P.Yesipning tasnifi ma'lum turdagi darslarda qo‘yiladigan vazifalarga bog‘liqdir. 1. Bilimlarni bayon qilishda: hikoya - tushuntirish, ma'ruza, suhbatlar, ko‘rsatmali qo‘llanmalarni namoyish etish. 2. O‘quvchilarda ko‘nikma va malakalarni shakllantirish: mashqlarni shakllantirish va amaliy ishlar. 3. Bilim, ko‘nikma va malakalarni tekshirish - joriy kuzatishlar, og‘zaki so‘rash, yozma va amaliy nazorat ishlari. S. I. Perovskiy va Ye. Ya. Golant tasnifi: faol va passiv metodlarga bo‘lish: - agar o‘quvchilar mustaqil ishlasa faol metodlar (laboratoriya metodi, kitob bilan ishlash); - agar o‘quvchilar faqat tinglasa va eshitsa, passiv metodlar (hikoya, ma'ruza, tushuntirish, namoyish qilish metodi, ekskursiya). Bunday tasniflash maqul emas, chunki u o‘quvchilarning ongliligi va faolligi prinsipini buzadi. Yu.K.Babanskiyning tasnifi bo‘yicha metodlar uchta katta guruhga bo‘linadi: - o‘quv-tarbiya ishlarini tashkil etish va amalga oshirish; - ularni rag‘batlantirish va motivlashtirish; - nazorat va o‘zini o‘zi nazorat qilish metodlari. (Ikkinchi guruhda ishning qator yangi metodlari va usullari mavjud.) Muallif quyidagilarni tavsiya etadi: - bilishga doir o‘yinlar, o‘quv munozaralari, qiziq vaziyatlarni vujudga keltirish, rag‘batlantirish, tanbeh berish va nazorat metodlari. T.A.Ilina olimlarning tasniflarini umumlashtirib, Yu.K.Babanskiyning tasnifini ma'qullagan va tasniflashning quyidagi tartibini tavsiya etgan: - yangi bilimlarni (o‘qituvchining so‘zlariga tayangan holda berish uchun foydalanilgan tushuntirish, hikoya, maktab ma'ruza metodlari); - yangi bilimlar o‘zlashtirilishi, mustahkam malakalar shakllanishi uchun foydalaniladigan metodlar: suhbat, ekskursiya, eksperiment va laboratoriya ishi, darslik va kitob bilan ishlash, o‘yinlar, mashqlar; - darsning har bir bosqichida foydalansa bo‘ladigan texnik vositalar bilan ishlash metodlari; - mustaqil ish. S. P. Baranov o‘z tasnifini guruhlar bo‘yicha taqsimlaydi. Birinchi guruhga o‘qitishning o‘qituvchi eng asosiy rol o‘ynaydigan hikoya, suhbat, tasniflash, tushuntirish va xokazolarni kiritadi. Bunda o‘quvchining asosiy vazifasi o‘qituvchi mulohazalarining mantiqiga ergashish, bayon qilinayotgan mazmunni tushunish, eslab kolish va keyinchalik o‘rganilgan materialni qayta gapirib bera olishdan iborat bo‘ladi. Uning fikri o‘qituvchi mulohazalarining tizimiga qanchalik yaqin bo‘lsa, o‘quv materialini o‘rganishning tavsiya etilgan yo‘li shunchalik ishonchli bo‘ladi. YANGI MATERIAL USTIDA ISHLASH 1. O’qituvchi yangi material ustida ishlashni quyidagi savollar bilan boshlashi mumkin: "Biz sizlar bilan qanday sonlarni o’rgangan edik? (1-2-3-4-5) Shu sonlarning qaysinisi eng katta son? (5) hisoblashda 5 dan keyin qanday son keladi? (6) 6 soni qanday hosil bo’ladi? 5 ta doiracha bor bo’lsa (polotnoga qo’yilgan), ular oltita bo’lishi uchun nima qilish kerakligini ko’rsat". Chaqirilgan o’quvchi buning uchun 5 ta doirachaga yana 1 ta doiracha qo’shish kerakligini ko’rsatadi. O’qituvchi yana bolalardan so’raydi: "Bola, sanoq bo’yicha nechanchi doirachani qo’shdi? (Oltinchi.) Doirachalarning hammasi nechta bo’ldi? (6 ta.) Olti soni qanday yozilishini biladiganlar bormi?" Chaqirilgan o’quvchi yoki (xohlovchilar topilmasa) o’qituvchining o’zi 6 raqamini ko’rsatadi va polotnoga qo’yadi. Shundan keyin o’qituvchi bolalarga 6 sonini hosil qilish (5 ta bir xil doirachaga yana 1 ta boshqacha rangli doirachani qo’shish) amalini narsalar bilan bajarishni, so’ngra 6 soni qanday hosil qilinganini kesma raqamlar bilan yozishni buyuradi. 7 sonini hosil qilish ham xuddi shu yo’sinda bajariladi: 6 ta bir xil rangli uchburchakka yana 1 ta boshqacha rangli uchburchak qo’shiladi va kesma raqamlar bilan (6+1=7) yoziladi. 2. Shundan so’ng 5 va 6 (6 va 7) sonlarini taqqoslash ishlari bajariladi. Buning uchun to’plam polotnosida 5, 6 va 7 ta narsadan iborat sonlar polonachasi namoyish etiladi. Bunda 6 ning 5 dan 1 ta ko’pligi aniqlanadi. Bolalar tegishli yozuvlarni kesma raqamlar bilan bajaradilar. Keyin darslikdagi rasmlar bo’yicha ishlashga o’tish mumkin. Parashyutchilar tasvirlangan rasmga savollar: "Oldin nechta parashyutchi sakradi? (5) Yana nechta parashyutchi sakradi? (1) Oltinchi parashyutchi sakraganidan keyin hamma parashyutchilar nechta bo’ladi? (6) 6 qanday hosil qilindi? (5 ga 1 qo’shildi.) Oltinchi parashyutchi sakraganidan keyin parashyutchilar ko’paydimi yoki kamaydimi? (Ko’paydi: 6>5 bo’ldi)". Keyingi rasmga savollar: "Avval nechta samolyot ko’tarildi? (6) Keyin nechtasi ko’tarildi? (1) Hamma samolyotlar nechta bo’ldi? (7) 7 qanday hosil qilindi? (6 ga 1 qo’shildi.) 6 ta ko’pmi yoki 7 ta ko’pmi? (7 > 6.)" . Uchburchakli yoki to’rtburchakli rasmlar bilan ham ana shu yo’sinda ishlanadi (birliklarni ayirish bilan 5 va 6 sonlari hosil qilindi). Sahifaning yuqorisiga yozilgan qator sonlardan tartib munosabatlarini aniqlashda foydalanish mumkin. O’qituvchi: "Sizlar, masalan, kinoteatr zalining bir qatoridagi o’rindiqlar: ko’z oldingizga keltiring", - deydi va bir o’quvchidan: "Sening o’rning oltinchi, ikki yoningdagi qo’shnilaring nechanchi o’rinlarda o’tirgan bo’ladi?" - deb so’raydi. Boshqa o’quvchiga murojaat qilib; "Sening o’rning yettinchi va sen unga 1 nomerli kreslo tomondan borasan, bunda nechanchi nomerli kreslolar oldidan o’tishing kerak?" - deydi. Keyin o’quvchilarga shunday savol tashlaydi: "Bola qatorning qoq o’rtasida (to’rtinchi o’rinda) o’tiribdi, uning chap tomonidagi (5, 6, 7) kreslolar va o’ng tomonidagi (3, 2, 1) kreslolarning nomerlarini ayting". O’qituvchi namunani ko’rsatgach, bolalar 6 raqamini yozadilar, 6 soni hosil bo’lishini ko’rsatadigan nuqtalarni qo’yadilar (bu ishni darslikda berilgan namunaga qarab bajaradilar). 2-3 ta teng-sizlikni yozadilar. O’qitishning induktiv metodi – o’qituvchi va o’quvchining turli variantlardagi faoliyatidir. Bunda o’qituvchi avval dalillarni tushuntiradi, tajribalarni, ko’rsatmali qo’llanmalarni namoyish qiladi, umumlashtirish va tushunchalarni ta'riflash bo’yicha mashqlar bajarishni tashkil etadi. O’quvchilar oldin xususiy faktlarni o’zlashtiradilar, keyin xulosalar chiqaradilar va o’quv materialini umumlashtiradilar. Yoki o’quvchilar oldiga xususiy qoidalardan umumiy xulosalargacha mustaqil mushohada yuritishni talab qiladigan muammoli topshiriqlar qo’yiladi. O’quvchilar esa dalillar ustida mustaqil holda fikrlaydilar va tegishlicha xulosalar chiqaradilar hamda umumlashtirish qiladilar. Deduktiv metod – o’qituvchining avval umumiy qoidalarni, ta'riflarni aytishi, keyin asta-sekin xususiy hollarni, muayyan vazifalarni keltirib chiqarish usulidir. Bunda o’quvchilar umumiy qoidalarni idrok etadilar, formulalarni o’zlashtiradilar, keyin esa ulardan kelib chiqadigan natijalarni egallaydilar. Agar mana shu metodlar taqqoslansa, o’quvchilar ma'lum mushohadalarni keltirib chiqaradigan faktlar va materialni o’zlashtirishlariga ko’ra induktiv metod foydaliroqdir. Masalan, o’qituvchi matematik masalaning yechimini yoritadi, keyin o’quvchilarga ana shu xildagi masalani mustaqil holda yechishni tavsiya qiladi, lekin bunda fikrlash tez rivojlanmaydi va materialni o’rganishga ko’p vaqt ketadi. Deduktiv metod materialni tezroq o’tishga yordam beradi va bunda mavhum fikrlash faolroq rivojlanadi. O’qitishning induktiv va deduktiv metodlarida uning og’zaki, ko’rsatmali va amaliy metodlari, shuningdek, reproduktiv yoki muammoli izlanish metodi ham qo’llaniladi. Ta'limning reproduktiv xarakteri, asosan, o’quvchilarning ijodiy faoliyatidir. Fikrlashning xarakteri – o’qituvchi bergan o’quv axborotini faolroq idrok etish va eslab qolish o’qitishning og’zaki, ko’rsatmali va amaliy metodlaridan hamda usullaridan foydalanmay, mazkur metodlarni qo’llab bo’lmaydi. Reproduktiv metodda o’qituvchi faktlarni, isbotlarni, tushunchalar ta'rifini to’la bayon qiladi, asosiy masalaga alohida e'tibor beradi. O’qitishning reproduktiv metodida ko’rsatmalilik ham qo’llaniladi. Reproduktiv yo’sindagi amaliy ishlar o’quvchilarning namuna bo’yicha ilgari yoki endigina o’zlashtirilgan bilimlarni qo’llashi bilan farqlanadi. Ammo bunday ishlarda bilimlarni mustaqil holda boyitish amalga oshmaydi. O’qitishning muammoli- izlanish metodi muammoli ta'limda qo’llanadi. O’qitishning amaliy metodlari 1. Ta'limiy topshiriqlar. Maktablardagi ta'limning hamma bosqichlarida o’quvchilarning ijodiy imkoniyatlarini rivojlantirish juda muhimdir. Lekin kichik yoshligidan boshlab ularning ijodiy fikrlashini shakllantirish alohida ahamiyatga ega. Chunki boshlang’ich sinflarda, xususan, ta'limning birinchi yili bolalarda o’qish qobiliyatlari shakllana boshlaydi. O’quvchining ijodiy fikrlashi yangilik kashf etishida, ko’rilayotgan narsani yaratishning boshqacha usulini topishda, o’quv. materialidan o’zgacha bog’lanishlarni ochib berishi va xokazolarda aks etadi. O’quvchilarning namunaga tayanmay qandaydir yangi narsani yaratish qobiliyati ijodkorlikni talab qiladigan faoliyatda rivojlanadi. Kichik maktab yoshidagi o’quvchilarda ijodiy fikrlashni rivojlantirishda ta'limiy topshiriqlar muhim rol o’ynaydi. Bunday topshiriqlar fikrlash faodiyatining maqsadi sifatida xizmat qiladi va uning xarakterini belgilaydi. Topshiriqlarning har xil turlari kichik maktab yoshidagi o’quvchilar fikrlashining rivojlanishiga turlicha ta'sir ko’rsatadi. O’quv faoliyatida reproduktiv topshiriqlarning ko’p qo’llanishi bolada ilgari o’zlashtirgan bilimlarini va ish usullarini qayta tiklashga intilishni, namunaga qarab ishlash odatini vujudga keltiradi va bu odat fikrlash jarayonining reproduktiv asosiga aylanadi. Lekin ijodiy fikrlash ishning andazasiz usullarini amalga oshirishni, yangi maqsadlar qo’ya olishni, nazorat qila bilish va baholashni, rejalashtirishni, tahlil, taqqoslash va umumlashtirishning o’ziga xos usullarini, baholash mezonlarini shakllantirishni talab qiladi. O’quvchilarda mazkur fikrlash jarayonlarini tarkib toptirish uchun darsda produktiv topshiriqlarni qo’llash, ularning bevosita ijodiy fikrlashi maqsadlar qo’yishga, rejalashtirishga, umumlashtirishga, shuningdek, nazorat qilishga va baholash kabi jarayonlarni rivojlantirishga qaratilishi kerak. Maqsadlar qilish jarayoni matn, rasm mazmuniga savollar tuzish, javob qaytarayotgan o’quvchiga qo’shimcha savol berish, masalaning shartlariga turli savollar qo’yish va hokazolarda amalga oshadi. Boshlang’ich sinf o’quvchilarida ishni rejalashtirish ko’nikmasini rivojlantirish uchun ular bilan o’zlarining kelgusidagi darslarda har qanday topshiriqlarni bajarishdagi xarakterlarini qanday tasavvur etishlarini doimiy ravishda muhokama qilib borish zarur. Shuningdek, darslarda hikoyaning rejasini tuzish, bayon yozish, masalalar yechish kabi topshiriqlardan keng foydalanish kerak. Kichik maktab yoshidagi o’quvchilarda ijodiy fikrlashni shakllantirish zarurligi o’qituvchining oldiga o’quv jarayonida o’quvchilarda tahlil qilish, taqqoslash va umumlashtirish ko’nikmalarini rivojlantirishga qaratilgan topshiriqlardan ham keng foydalanish vazifasini qo’yadi. Ana shu jihatdan matematika darslarida, xususan, masalalar yechishda katta imkoniyatlar mavjud bo’ladi. Fikrlash faoliyatining nazorat baholash mexanizmini shakllantirish har bir darsda o’quvchilarni faqat faoliyatning natijasini emas, balki ana shu faoliyat jarayonida tegishlicha baholashni ham amalga oshirishga undaydigan topshiriqlardan foydalanishni talab qiladi. Dars strukturasiga produktiv topshiriqlarni kiritish kichik maktab yoshidagi o’quvchilarda yangi maqsadlar qo’yish, rejalashtirish, andazasiz tahlil qilish, taqqoslash, nazorat qilish va baqolash kabi fikrlash jarayonlarini shakllantirishning asosiy shartlaridan biridirki, bu jarayonlar ijodiy fikrlashning rivojlanishida katta rol o’ynaydi. Muammoli o‘qitishda o‘quv muammolarini hal etish jarayonida bilimlarni mustaqil egallash, ta’lim oluvchilarning ijodiy fikrlashlari va idrok etish faoliyatlarini rivojlantirish yo‘li bilan ta’lim tashkil etiladi. Bundagi ta’lim texnologiyasi turli tumanligi bilan ajralib turmaydi, chunki ta’lim oluvchilarni faol ishtirok etish faoliyatiga jalb etish bir necha bosqichlardan iborat bo‘ladi. Ular ketma – ket tartibda va kompleks amalga oshirilishi kerak. Bunday o‘qitishda muammoli vaziyatni yaratish muhim bosqich hisoblanadi, chunki mazkur jarayonda fikrlash jarayonida qiyinchilik his qilinadi. Muammoli o‘qitishda muammoni ilgari surish dastlabki bosqich hisoblanadi. Muammoni hal etishning keyingi bosqichida ta’lim oluvchilar berilayotgan savol bo‘yicha mavjud muammoni aniqlaydilar, tahlil qiladilar, javob topish uchun ularning yetarli emasligini aniqlaydilar va yetishmayotgan axborotni topishga intiladilar. Uchinchibosqich muammoni yechish uchun zarur bo‘lgan bilimlarni turli usullar bilan egallashga qaratilgan faoliyat bo‘lib, u ta’lim oluvchida mustaqil fikr shakllanishi orqali aniqlanadi. Shundan keyin muammoni hal etish, olingan natijalarni tekshirish, dastlabki gipoteza bilan solishtirish, egallangan bilimlar, malakalarni tizimlashtirish va umumlashtirish jarayonlari amalga oshiriladi. Muammoli topshiriqlar savollar, o‘quv masalalari, amaliy vaziyatlardan iborat bo‘lishi mumkin. Muammoli savolda javoblar izlash turli variantlarda bo‘lishi mumkin. Muammoli masala esa uni yechish yo‘llarini mustaqil izlashga intilishni yuzaga keltiruvchi o‘quv – o‘rganish topshirig‘idir. Muammoli masala asosini mavjud bilimlar o‘rtasidagi qarama – qarshiliklar tashkil etadi. O‘qish jarayonida muammoli vaziyat sub’ekt (ta’lim oluvchi) o‘zi uchun qiyin bo‘lgan masalani yechishga qiziqishi, ammo unga ma’lumotlar yetishmasligi va uning o‘zi ularni izlab topishi zarurligini ko‘zda tutiladi. Muammoli o‘qitishning afzalliklari: shaxsiy ijodiy faoliyatni tashkil etish asosida bilimlarni mustahkam egallash, o‘qishga qiziqishni uyg‘otish, ijodiy va mustaqil fikrlashni rivojlantirish, o‘qitishning mustahkam va amaliy natijalariga erishish. Kamchiliklari ta’lim oluvchilarning idrok etish faoliyatlarini boshqarishning qiyinligi, muammoni qo‘yish va hal etish uchun ko‘p vaqt sarflanishi, muammoli vaziyatni yaratish va mustaqil hal qilish imkoniyatini har bir ta’lim oluvchiga taqdim etishning qiyinchiligi bilan belgilanadi. DIDAKTIK O’YINLAR Didaktik o’yinlar qoidali o’yinlar jumlasiga kiradi va rolli o’yinlarni rivojlantirish predmeti hisoblanadi. Bunday o’yinlar asosini bilishning u yoki bu mazmunini, o’yinning borishi belgilaydigan harakatlarni bajarishga qaratadigan aqliy va irodaviy urinishini tashkil etadi. Didaktik o’yinlarda asosiy fikrlash jarayonlari - tahlil qilish, taqqoslash, xulosa chiqarish va hokazolar takomillashadi. Didaktik o’yinlar ta'lim jarayonida bolalarni o’qitish, tarbiyalash va kamol toptirishda muhim ahamiyat kasb etadi. O’yin paytida bolaning ijobiy ish faoliyatini kuchaytiradi, ixtiyoriy diqqatini, xotirasini takomillashtiradi. O’yinda o’quvchilar o’zlari sezmagan holda juda ko’p harakatlarni, mashqlarni bajaradilar, turli masalalarni yechadilar. Didaktik ўyinlarga qo’yiladigan talablar: 1. Didaktik o’yinlar o’quv predmetlari bo’yicha dastur materialiga muvofiq yo’sinda tanlanishi lozim. 2. Didaktik o’yin unda qatnashuvchilarga bilimlar bo’yicha ma'lum talablar qo’yiladigan yo’sinda ishlab chiqilishi kerak. 3. Didaktik o’yinning muvaffaqiyatli o’tishi uning maqsadini yaqqol aniqlashiga bog’liq. Chunki bunda o’quvchilarning fikrini maqsadli yo’nalishga solish, ularning ishini bajarishga qiziqishini oshirish imkoniyati tug’iladi. 4. O’yinlarni tanlashda ma'lum izchillikka rioya qilish ham zarur. Mazmunan qiyin o’yinlardan oldin osonroq o’yinlarni o’tkazib, o’quvchilarni navbatdagi o’yinlarga puxtaroq tayyorlash juda muhimdir. Shu tariqa tahlil, sintez, taqqoslash, tasniflashda mavhumlashtirish, muayyanlashtirish, umumlashtirish singari aqliy operatsiyalarni asta-sekin murakkablashtirib borish shart. 5. Didaktik o’yinlarning qoidasini va tashkil etilishini tuzish va ishlab chiqishda o’quvchilarning o’ziga xos xususiyatlarini, ularning turli (bo’sh va kuchli, faol va loqayd) guruhlarini hisobga olish kerak. 6. Uyinning qoidalari sodda, aniq bo’lishi va yaqqol ifodalanishi lozim. 7. Har bir o’quvchi butun o’yin jarayonida faol ishtirok etishi, o’z "navbatini" uzoq kutish o’yinga qiziqishni susaytirishi mumkinligini unutmaslik kerak. 8. Har bir o’yinga umumiy va yakka tartibda yondashish, undagi topshiriqlarning qiyinlik darajasini va qanchasi mustaqil holda bajarilishini hisobga olish kerak.