TA’LIM-TARBIYA JARAYONIDA OILA, MAHALLA VA TA’LIM
MUASSASASI INTEGRATSIYASI
Reja
1.Tarbiyaviy ishlarni amalga oshirishda “Oila, mahalla va ta’lim muassasasi
hamkorligi” Konsepsiyasining ahamiyati.
2. Ta’lim muassasasi faoliyatida oila va oila hamkorligi masalalari.
3. Ota-onalar bilan ishlashning shakl va metodlari.
4. Shaxsni tarbiyalashda oila, mahalla va ta’lim muassasasi hamkorligini amalga
oshirish tamoyillari va bosqichlari.
Tayanch so’zlar: Oila, mahalla, konsepsiya, hamkorlik, shakl, metod.
1.Tarbiyaviy ishlarni amalga oshirishda "Oila, mahalla, maktab
hamkorligi" Konsepsiyasining o’rni va ahamiyati.
Tarbiya jarayoni ishtirokchilari sa’y-harakatlarini birlashtirish maqsadida 1993
yilda ishlab chiqilgan "Oila, mahalla, o’quv bilim yurti hamkorligi" Kontsepsiyasi
yoshlarni istiqlol g’oyalariga sadoqatli, ma’naviy barkamol, vatanparvar etib
tarbiyalashda keng jamoatchilik faoliyatini muvofiqlashtirish borasida ma’lum
dasturilamal bo’ldi.
Respublikamizda keyingi yillarda qabul qilingan ta’lim va tarbiya to’g’risidagi
qator
me’yoriy
hujjatlar,
jumladan
O’zbekiston
Respublikasining
"Ta’lim
to’g’risida"gi qonuni, "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi" bozor iqtisodiyoti
sharoitlarida muvaffaqiyatli ishlay oladigan, mustaqil fikrlovchi kadrlarni tayyorlashda
oila, mahalla va o’quv bilim yurti nufuzini yanada yuqori pog’onaga ko’tarishni taqzo
etadi. Zero, ta’lim-tarbiyani takomillashtirishda ham davlat bosh islohotchidir, birinchi
Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek, birinchidan, yosh avlodga o’zligimizni,
muqaddas an’analarimizni anglash tuyg’ularini, xalqimizning ko’p asrlar davomida
shakllangan ezgu orzularini, jamiyatimiz oldiga bugun qo’yilgan oliy maqsad va
vazifalarni singdirish;
ikkinchidan, jamiyatimizda bugun mavjud bo’lgan hurfikrlikdan qat’iy nazar
yoshlarni jipslashtiradigan, xalqimiz va davlatimiz daxlsizligini asraydigan, el-
yurtimizni eng yuksak maqsadlar sari chorlaydigan yagona g’oya — milliy mafkuraga
sadoqat ruhida tarbiyalash;
uchinchidan, yoshlarni baynalmilal jahon hamjamiyatida, xalqaro maydonda
O’zbekistonga munosib hurmat tug’dirish uchun intilish ruhida tarbiyalash;
to’rtinchidan, yosh avlodni vatanparvarlik, el-yurtga sadoqat, yuksak odamiylik
va insoniy fazilatlar ruhida tarbiyalash;
beshinchidan, yosh avlodni ulug’ ajdodlarimizning munosib vorislari ekanliklari,
ayni vaqtda jahon va zamonning umumbashariy yutuqlarini egallash ruhida tarbiyalash
O’zbekistonda o’quvchi-yoshlarni tarbiyalashning eng dolzarb masalasidir.
Davlatimiz rahbari ko’rsatib berganidek, ta’lim-tarbiya sohasidagi islohotlar:
birinchidan, ijtimoiy-siyosiy iqlimga ijobiy ta’sir ko’rsatishga, umuman
mamlakatdagi mavjud muhitni butunlay o’zgartirishga;
ikkinchidan, insonning hayotda o’z o’rnini topishini tezlashtirishga;
uchinchidan, jamiyatda mustaqil fikrlovchi erkin shaxsni shakllantirishda;
to’rtinchidan, insondagi mavjud salohiyatni to’la ro’yobga chiqarishga;
beshinchidan, umumiy va maxsus bilimlarga ega, ongli, tafakkuri ozod,
zamonaviy dunyoqarash, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga voris bo’lgan, kuchli
fuqarolik jamiyatini barpo etadigan komil insonlarni tarbiyalashga qaratilgan.
Mazkur Kontsepsiyada taraqiyotimizning ma’naviy-axloqiy negizi milliy va
umuminsoniy qadriyatlar uyg’unligi ekanligi e’tirof etildi, milliy va umuminsoniy
tarbiyaning quyidagi o’zaro aloqalari, uyg’un yo’nalishlari belgilab olindi. Milliy
tarbiya yo’nalishi orqali yoshlarda o’zlikni anglash, vatanparvarlik, milliy g’urur,
millatlararo muloqot madaniyati, milliy mafkuraviy onglilik, milliy odob, fidoyilik
fazilatlari shakllantiriladi. Umuminsoniy yo’nalishda huquqiy, iqtisodiy, jismoniy,
aqliy, estetik, ekologik, gigityenik va boshqa tarbiya yo’nalishlari amalga oshiriladi.
Bu Kontseptsiya milliy davlatchilik va jamiyat qurilishi talablari asosliligini
ta’minlaydi.
Kontsepsiyada oilaga alohida e’tibor qaratildi. O’zbekistonda 1998 yil "Oila yili"
deb e’lon qilinishi oilaning tarbiyaviy rolini yanada kuchaytirdi. Qayd etilgan masalalar
jamiyatimiz, xalqimiz, davlatimiz taqdiri va uning dunyo miqyosidagi syosiy, iqtisodiy,
ijtimoiy salohiyatini shakllantirishda g’oyat katta ahamiyatga ega ekanligiga
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 26 martda qabul qilingan
"Ijtimoiy-ma’naviy muhitni yanada sog’lomlashtirish, diniy aqidaparastlikning oldini
olish chora-tadbirlari to’g’risida"gi 130-sonli qarori misol bo’la oladi. SHuningdek,
O’zbekiston Respublikasining "Ta’lim to’g’risida"gi qonunining 30-moddasida
"Voyaga yetmagan shaxslarning ota-onalari yoki qonuniy vakillari shaxsning qonuniy
huquqlari va manfaatlarini himoya qilishlari shart hamda ularning tarbiyasi, o’quv
muassasasigacha, umumiy o’rta, o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi olishlari uchun
javobgardirlar", deb belgilab qo’yilgan.
"Kadrlar tayyorlash milliy dasturi" ning 3.2 bandida esa ta’lim oluvchilarning
o’qishi, turmushi va dam olishi uchun shart-sharoitlar yaratish borasidagi vazifalar hal
etilishida jamoatchilik boshqaruvini rivojlantirishga alohida e’tibor berilgan. Bu "Oila,
o’quv bilim yurti, mahalla hamkorligi" bugungi kunning ma’naviy, ma’rifiy,
mafkuraviy, tarbiyaviy zarurati ekanligini bildiradi. Yosh avlodni ma’naviy-axloqiy
tarbiyalashda xalqimizning boy milliy, madaniy, tarixiy an’analariga, urf-odatlariga
hamda umumbashariy qadriyatlarga asoslangan samarali, zamonaviy pedagogik
texnologiyaning ishlab chiqilib, amaliyotga joriy etilishi, shaxsni tarbiyalash va uni har
tomonlama kamol toptirishning ustuvorligini ta’minlash; umumiy hamda milliy
pedagogik madaniyatni oshirish; mamlakatimiz fuqarolari orasida milliy mafkuraviy
tarbiya ishlarini takomillashtirish "Oila, mahalla, o’quv bilim yurti hamkorligi"
Kontseptsiyasining asosiy maqsadidir.
O’zbekistonda ruy berayotgan o’zgarishlar "Oila, mahalla, o’quv bilim yurti
hamkorligi" yo’nalishidagi shaxs tarbiyasida oila, ota-ona, mahalla, o’quv bilim
yurtining asosiy vazifalarini mazmunan yangilab hayotga tatbiq etishni taqozo qiladi.
2. Sinf rahbarining oila va jamoa bilan olib boradigan faoliyati.
Maktabning oila va keng jamoatchilik bilan aloqasi sinf rahbari orqali amalga
oshiriladi. Sinf rahbari ota-onalar bilan olib boradigan ishlariga quyidagi vazifalarni
hal qiladi:
1. Ota-onalar bilan yaqindan aloqa o’rnatadi va aloqani doimo mustahkamlab boradi;
2. O’quvchiga nisbatan maktabning va oilaning yagona talablar qo’yishga erishadi;
3. Sinf ota-onalar jamoasini tashkil etib, ularning sinfdagi tarbiyaviy ishlariga faol
qatnashishlarini ta’minlaydi;
4. Ota-onalar o’rtasida pedagogik bilimlarni tarqatadi va ularning pedagogik
madaniyatini yuqori darajaga ko’taradi;
5. Sinfga otaliq qilayotgan tashkilotlar, oila va maktabga yordam beruvchi tashkilotlar
bilan aloqa o’rnatadi va ularni sinfdagi tarbiyaviy ishlarga jalb qiladi.
Sinf rahbarining o’quvchini yaxshi tarbiyalashdagi oila va jamoatchilik bilan
hamkorligining muvaffaqiyati ularning bola bilan qilayotgan ishlari haqida bir-
birlariga qanchalik ko’p, aniq va muntazam xabar berib turishlariga bog’liq. Ana shu
maqsadda sinf rahbari oilaga bir qator tizimli axborotlar berib turishi kerak:
- O’quvchining o’quv mehnatiga tavsifnoma, o’qishdagi muvaffaqiyati va
muvaffaqiyatsizligi, ularning sabablari, olayotgan baholari.
- O’quvchinnig ijtimoiy faolligi haqida axborotlar, o’quvchining jamoa
hayotidagi ishtiroki nimalardan iborat ekanligi, jamoat topshiriqlari va vazifalarning
bor-yo’qligi, sababi, ularga o’zining munosabati.
- O’quvchining o’z o’rtoqlari, o’qituvchilari bilan munosabatida vujudga kelgan
holatlarning xarakteri, maktabdagi munosabatlarnnig doirasi.
- O’quvchining ayrim hatti-harakatlarini tahlil qilib, ularga pedagogik izohlar
berish. Oilaga o’quvchi tarbiyachi haqida maslahat va tavsiyalar.
Oila ham o’z navbatida farzandi haqida o’z mulohazalari, kuzatishlari yuzasidan
sinf rahbariga quyidagi mazmunda ma’lum axborotlar berib borishi mumkin:
- Farzandi uyga berilgan vazifalarni qanday bajaradi, unga sarflaydigan vaqti,
dars tayyorlash tartibi, mustaqillik darajasi.
- Belgilangan kun tartibining bola tomonidan bajarilishi.
- O’quvchining maktab haqidagi hikoyalari, taassurotlari, gaplari, sinf hayotidagi
turli voqealarga baholari.
- Ota-onaning ayrim o’qituvchilardan, sinf rahbaridan, maktab rahbarlaridan
iltimoslari va takliflari.
Sinf rahbari bilan oila o’rtasidagi bu xildagi o’zaro xabarlashuvlar o’quvchini
to’la o’rganishga, ta’lim va tarbiyada shu o’quvchi uchun eng maqbul tarbiya va ta’sir
vositasini topishga yordam beradi. Sinf rahbari o’z kuzatishlari, oiladan olgan
axborotlari natijasini kundalikka yozib borsa, undagi to’plangan ma’lumotlarni vaqti-
vaqtida o’rganish bilan shularga asoslanib tegishli xulosalar chiqarsa, bola xulqini va
fazilatlarini yaxshilash yo’llari, keyingi rejalarni belgilasa, erishilgan darajani hisobga
olib yangi pedagogik talablar qo’yib bo’lsa, tarbiya albatta samarali natija beradi. Sinf
rahbarining ota-onalar bilan olib boradigan ishlari tajribasida shaxsiy, sinf-sinfli va
ommaviy kabi shakllar keng tarqalgan. Ayniqsa, uning ota-onalar bilan olib boradigan
ommaviy ishlari bu sohadagi faoliyatinnig asosiy yo’nalishidir. CHunki bu barcha ota-
onalarni birlashtiradi hamda ularni maktab talablari bilan tanishtirish, jamiyatning
tarbiyadan kuzatadigan maqsadlari, ota-onaning vazifalari, tarbiyani amalga oshirish
yo’llari, uslub va shakllari haqida bilim berish, sinf hayotidagi o’zgarishlar, rejalar
haqida maslahatlashish uchun pedagogik ma’ruzalar tashkil etish ilmiy anjumanlar,
“ochiq eshik” kunlari, savol-javob kechalari, ota-onalar majlislari o’tkazish ommaviy
ishning turlaridir.Sinf rahbarining tajribasida ota-onalar majlislari keng tarqalgan va
qaror topgan ish shaklidir. Bu majlislar sinf ota-onalar jamoasining yuqori organi
sifatida o’z qarorlari bilan sinfdagi, oiladagi va turar joylardagi amalga oshiriladigan
tarbiyaviy ishlarning vazifasini va yo’nalishini belgilab beradi. Sinf ota-onalar
majlislarining bir necha xili mavjud: sinfdagi tashkiliy ishlar bilan bog’liq majlislar,
ota-onalarga pedagogik ma’lumot berishga bag’ishlangan majlislar, munozara
shaklidagi majlislar, yarim yillik yoki yil yakuniga bag’ishlangan majlislar. Bu
majlislarning har biri o’z maqsadiga tayyorlash va o’tkazish tartibiga ega.
Tashkiliy masalalar bilan bog’liq sinf ota-onalari majlisida odatda ota-onalar
sinfi saylanadi, ish rejalari tasdiqlanadi, ota-onalar o’rtasidagi vazifalar taqsimlanadi.
Ko’pgina maktabdagi sinf rahbarining ota-onalar bilan olib borayotgan ishlari
tajribasida savol-javob kechalari, maslahatlar va munozaralar ham vujudga kelmoqda.
Maslahatlar ko’proq shaxsiy ish shakli bo’lib, unga sinf rahbari ota yoki onaga
farzandini tarbiyalashdagi qiyinchiliklarni bartaraf etish va boshqa masalalar yuzasidan
aniq maslahatlar beradi. Sinf rahbari o’zining shaxsiy suhbatini, oilani o’rganish va
kuzatish asosida to’plagan ma’lumotlarni ota-onalar bilan o’tkaziladigan ishlarni
hisobga olib boradigan maxsus jurnaliga yozib borishi g’oyatda muhim. Agar bu xil
jurnalni sinf rahbarlari har yili muntazam holda yuritib borsa, u tarbiyaviy ta’siri
yaxshilashning muhim vositasiga aylanadi.
3. Ota-onalar bilan ishlashning shakl va metodlari.
Sinf rahbari ota-onalar bilan ish olib borishda ishlashning xilma-xil shakl va
metodlaridan foydalanishi lozim. Ota-onalar bilan ishlashga shaxsiy ishlar jamoa bilan
birgalikda olib borilsa maqsadga muvofiq bo’ladi. Biz quyida ota-onalar bilan
ishlashning asosiy shakllari bilan tanishib chiqamiz :
1. O’quvchilarning uylariga borish – bu oila bilan aloqa qilishning eng samarali
shakllaridan biridir. Bunda sinf rahbari o’quvchining ota-onasi, uning yashash sharoiti,
moddiy imkoniyatlari bilan tanishishga imkon topadi.
2. Ota-onalarni maktabga chaqirish. Bundan maqsad, faqatgina o’quvchilarning
xulqi, savodliligi va boshqa xususiyatlari bilan ota-onani tanishtirish emas, balki shu
bilan birgalikda ota-onalarga pedagogik va ruhiy maslahatlar berib, ularga o’quvchini
oilada tarbiyalashlariga yordam ham qilishdir.
3. Ota-onalar bilan ishlash. Bu esa o’quvchiga chaqiriqlar yoki maxsus
da’vatnomalar orqali amalga oshiriladi.
4. Ota-onalar sinf majlisini o’tkazish. Bu shakldagi aloqa maxsus ish rejasi orqali
amalga oshiriladi.
5. Ota-onalarni maxsus pedagogik va psixologik bilimlar bilan qurollantirish
maqsadida ular bilan suhbat va ma’ruzalar o’tkaziladi.
6. Savol-javoblar kechasi. Ishning bu shakli sinf o’quvchilarning xususiyati,
xarakterini yaxshiroq o’zlashtirish imkonini beradi.
7. Ota-onalarning tarbiya borasidagi ilg’or tajribalar bilan fikr almashish,
o’rtoqlashish. Bu narsa quyidagi mavzuda bo’lishi mumkin:
a) yoshlarni qanday qilib mehnatga tayyorlash mumkin?
b) o’quvchining kundalik rejimi haqida.
v) “Ota-onalarning obro’si” haqida, “Oilada yoshlarga axloqiy tarbiya berish” va
hokazolar to’g’risida anjumanlar o’tkazish.
8. Maktab qoshida ota-onalar universitetlarini tashkil etish va bu
universitetlardan tizimli ish olib borish:
a) ota-onalarni tarbiya sohasidagi adabiyotlar bilan tanishtirish.
b) “Ota-onalar, sizlar uchun” degan mavzuda og’zaki jurnal.
v) faol ota-onalarning tarbiyaviy ish tajribalari bilan boshqa sinf rahbarlarini
tanishtirish kabi ishlar olib borilishi lozim.
Sinf rahbarining ota-onalar bilan olib boradigan ishlari g’oyat keng, ko’p qirrali
bo’lib, bu ishlar faqat sinf va maktab miqyosi bilan cheklanmaydi, aksincha turar
joylardagi va o’quvchining ota-onasi ishlab turgan korxonadagi jamoatchilik bilan ham
yaqin aloqada bo’lishni taqozo etadi.Bizning yosh avlod xalqimizniig inqilobiy,
mehnat, jangovar an’analarini o’zlashtirib, o’ziga katta avlodning eng yaxshi
fazilatlarini — g’oyaviy e’tiqod va matonatni, Vatanga muhabbatni, uning iqtisodiy,
siyosiy va jangovar qudratini mustahkamlashda ishtirok etishga intilishni singdiribgina
o’z bobolari va otalari ishini davom ettira va ko’paytira oladi. Bu ishda ota-onalar
ayniqsa muhim o’rin tutishlari kerak.
Buni barcha sinf rahbarlari nazarda tutishlari muhimdir, Bunda shaxsning
huquqiy yetukligi shaxs ijtimoiylashuvining mahsuli ekanligini har bir oilaga
tushuntirish g’oyat muhimdir. Oila shaxs uchun uning ijtimoiylashuv jarayoni ro’y
beradigan, uning axloqi, dunyoqarashi asoslari va hokazolar tarkib topadigan dastlabki
va nihoyatda muhim ahamiyatga ega bo’lgan jamoadir.Oila boshqa tarbiyaviy
muassasalardan farqli pavishda odamning butun hayoti davomida uning barcha
tomonlariga, qirralariga ta’sir ko’rsatishga qodirdir va odatda ta’sir ko’rsatadi. Oila
tarbiya vazifasining bu ulkan miqyosi uning mafkuraviy va psixologik ta’sir
ko’rsatiishning chuqur o’ziga xosligi bilan uyg’unlashib ketadi. Bu esa uni oliy
darajada ta’sirchan qilibgina qolmay, shu bilan birga shaxsni shakllanti¬rish
jarayonining zarur bo’g’iniga ham aylantiradi.
Oilaning yuksak tarbiyaviy imkoniyati shaxslar va ota-onalarning o’ziga xos
xususiyatlari: qon-qarindoshligi, muhabbati, yaqinligi, ishonchi, burch hissi, obro’liligi
va hokazolar bilan ta’minlanadi. O’z farzandining barcha zaif va kuchli tomonlarini
yurgakdagi chog’idan biladigan, uning qalbidagi eng kichik harakatni ham sezadigan
va tushunadigan, unga ta’sir etishni bi¬ladigan onadan va otadan yaxshiroq kim ham
ularni ezgulikka, mehnatsevarlikka, do’stlikka, muhabbatga o’rgata oladi!Ma’lumki,
xilma- xil faoliyat sharoitida shaxsning qobiliyatlari eng samarali rivojlanadi, uning
ijodiy imkoniyatlari ochiladi, shaxsni oiladan boshqa qaerda ham faoliyatning xilma-
xil turlariga jalb etish mumkin. Oilaviy tarbiyaning qimmatliligi va ahamiyati yana
shundaki, kichik shaxslik paytida oilada egallangan narsalar bir umr saklanib qoladi.
Xuddi shuning uchun ota-onalarning shaxslarni har tomonlama tarbiyalash majburiyati
qonuniy tarzda belgilab qo’yilgan. Sinf rahbarlari ota-onalar bilan birgalikda
tar¬biyaviy ishni tashkil etar ekanlar, eng yangi psixologik-pedagogik tadqiqotlar
ma’lumotlarini e’tiborga olishlari ham muhimdir, ularga ;muvofiq o’sib kelayotgan
kishi shaxsini shakllantirishga oilaning qo’shadigan hissasi turli yosh bosqichlarida
turlicha bo’ladi va to’lqinsimon o’zgaradi. Dastlabki 3 yil ichida u ayniqsa kuchli
bo’ladi, shundan keyin oilaviy ta’sirning muayyan darajada barqarorlashuvi davri
boshlanadi. Uning navbatdagi odatda maktabgacha yosh tugaydigan paytga to’g’ri
keladi, shundan keyin taxminan o’smirlik davrigacha u zaiflashgandek bo’ladi. Yana
ota-onalariing ta’siri ota-ona oilasidan ajralib, o’z oilasini tuzguncha ancha kuchayadi.
Psixologik-pedagogik
tadqiqotlarning
ma’lumotlari
ba’zan
shaxsning
imkoniyatlari to’grisidagi barqaror tasavvurlarni o’zgartirib yuboradi. Masalan, ych
yillik shaxslar olimlar bir necha yil muqaddam taxmin qilganlariga nisbatan ancha
chuqur idrok etish qobiliyatiga ega, uch yoshli shaxs hozir faqat olti yoshli shaxslar
qilgan va qilmagan narsalarni bilishi va qilishi mumkinligi kichkintoyni yurishdan
oldin suzishga, ona tili bilan deyarli baravar chet tilida gapirishga o’rganish mumkinligi
va hokazolar ma’lum bo’ldi. Vaholanki, tajribaning ko’rsatishicha, ota-onalar
ko’pincha o’zlarini tarbiyaviy ishga to’la tayyor deb biladilar va maxsus pedagogik
bilimlarni egallashni zarur deb hisoblamaydilar. Ota-onalarning bu xusuiyatini taniqli
pedagog va psixolog K. D. Ushinskiy o’z davrida ta’kidlagan edi. «Tarbiya san’ati, —
deb degan edi u, — shunday xususiyatga egaki, deyarli barchaga tanish va tushunarli,
ba’zilarga esa juda oson ish bo’lib tuyuladi — odam bu ish bilan nazariy va amaliy
jihatdan qanchalik kam tanish bo’lsa, unga bu shunchalik tushunarli va oson bo’lib
ko’rinadi. Deyarli hamma tarbiya sabr-toqatni talab etishini e’tirof qilishadi, ayrimlar
buning uchun tug’ma qobiliyat va malaka, ya’ni ko’nikma kerak, deb o’ylaydilar; lekin
juda kam odam sabr-toqat, tug’ma qobiliyat va malakadan tashqari yana maxsus
bilimlar kerakligi haqida ishonch hosil qilish.
Bunday bilimlarning yo’qligi oilaviy tarbiyada ko’plab xatolarga olib keladi,
guruh rahbari ota-onalar bilan ishlashda buni hisobga olmay iloji yo’q. Bu jihatdan ota-
onalarning shaxslarni tarbiyalashdagi quydagi qiyinchiliklari va xatolarini ajratib
ko’rsatish mumkin:
1. Ota-onalarning shaxslar bilan muomalasining yetishmasligi. Ular o’zlari,
ishlari haqida kam so’zlab beradilar, o’quv bilim yurti o’quvchilar jamoasining hayoti,
o’z shaxssining qiziqishlari, uning jamoat ishlari, bu ishga munosabati va hokazolar
bilan kam qiziqadilar. Muomalaning yetishmasligi shaxslarning ota-onadan
uzoqlashishiga olib keladi, kattalarni shaxsga yanada faolroq ta’sir ko’rsatish
imkoniyatidan mahrum etadi.
2. Shaxslarni mehnat jarayonlariga jalb etish orqali ularning mehnat tarbiyasini
tashkil qila bilmaslik ona ishga ko’milib ketgan paytda shaxslar oilaviy ishlardan, turar
joylardagi ishlardan va hokazolardan ozod etiladilar. Buning natijasida mehnatga
mensimay munosabatda bo’ladilar.
3. Ota-onalar turmushida salbiy misollarning mavjudligi o’quv muassasasining
pedagogik kuch-g’ayratini yo’qqa chiqaradi.
4. Ota-onalar tarbiyaviy ta’sirining izchil emasligi — onda-sonda o’qishini
tekshirish, biror nojo’ya ish uchun jazolash va hokazolar axloqiy immunitet hosil
bo’lishiga yordam bermaydi.
5. Oilaviy tarbiyaning asosi sifatida taqiqlashlar sistemasi — ijobiy namuna
asosida tarbiyalay bilmaslik, shaxs hayotini u har doim turli hatti-harakatni mashk
kiladigan tarzda tashkil eta olmaslik natijasidir. Bu sistema shaxsning kattalar
xohishiga salbiy munosabatini tug’diradi, mustaqillikning rivojlanishini susaytiradi.
6. Harakatlarning o’quv bilim yurti bilan muvofiqlashtirilmaganligi yoki u bilan
kelishmovchilik. Tarbiyalanuvchida pedagogga, o’quv bilim yurtiga ishonchsizlik
paydo bo’ladi va o’sib boradi, bu esa uning kamchiliklarini tuzatishni qiyilanshtiradi,
pedagogik jihatdan qarovsizlik holatiga olib keladi.
7. Ayrim ota-onalarning shaxslar ulg’ayib borishi bilan tarbiyaviy faollikni
susaytirib yuborishlari, bu esa shaxslarning ota-onalardan uzoqlashuviga, o’quv bilim
yurtiga qiziqishi pasayishiga va hokazolarga olib keladi.
8. Qarorlar qabul qilishda kechikish. SHaxs katta bo’lgandan keyin aqli kirib,
tuzaladi deb o’ylash odatda o’zini oqlamaydi, ko’pincha qayta tarbiyalashni talab
etadigan pedagogik jihatdan qarovsizlik holatiga olib keladi.
Ko’rsatib o’tilgan kamchiliklar qatoriga ota-onalar¬ning tarbiya usullarini
bilishlarini, shaxslar ulg’ayishi bilan ularni o’zgartirishni bilmaslik yoki istamaslik ota
bilan onaning talablari birligining, pedagogik odob, chidamning yo’qligi, ota-
onalarning turmushning ma’naviy tomoniga zid tarzda moddiy tomoniga qiziqib ketishi
va boshqalarni qo’shish mumkin.Ota-onalar bilan ish shakllari va usullarini tanlashni
odatda sinf rahbari o’z shaxsiy xususiyatlari tajribasini, o’quvchilarning oilalarida
vujudga kelgan o’ziga xos xususiyatlarni, ota-onalarning bilim va tajribasini,
tarbiyalanuvchilarni
tarbiyalashda
yuqorida
ko’rsatib
o’tilgan
xatolar
va
qiyinchiliklarni, fe’l-atvor xususiyatlarini, o’quv muassasasi pedagoglar jamoasidagi
muhitni, ota-onalar bilan ish olib borishda tarkib topgan an’analarni va hokazolarni
hisobga olib belgilaydi, tajribaning ko’rsatishicha, sinf rahbarining ota-ona¬lar bilan
hamkorligining ommaviy, sinf. tarzidagi va yakka tartibdagi ish shakllarini oqilona
birga qo’shib olib borish, bunda uning mazmunida izchillikka rioya etish orqali
erishiladi.
Ko’rsatilgan shakllar ta’rifi va ularni qo’llashning eng yuqori natija berishini
ta’minlaydigan shart-sharoitlarga qisqacha to’xtalib o’tamiz.
O’quvchilarni tarbiyalashda oilaning bir qancha vazifalari mavjud bo’lib ular
quydagilardir:
—oilada sog’lom muhitni yaratish, milliy ruh va turmush tarzini hisobga olish,
farzandlar uchun ota-ona har tomonlama o’rnak bo’lishi, farzandlarning ota-onasiga,
Vatanga muhabbat tuyg’usini shakllantirish, o’zaro g’amxo’p bo’lishni ta’minlash;
—oilada huquqiy tarbiyani yaxshilash, oila a’zolarining o’z huquq va burchlarini
anglab yetishlarini va ularga rioya qilishlarini ta’minlash;
—farzandlariga chuqur dunyoviy bilim asoslarini berish, ma’rifatli va
ma’naviyatli kishilar bo’lib yetishishlarini ta’minlash;
—bozor munosabatlariga mos bo’lgan kasb-hunar o’rgatish, iqtisodiy
tushunchalarni farzandlar ongiga singdirish;
•shaxslarning ma’naviy barkamol va jismonan sog’lom bo’lishlari uchun
iqtisodiy va ijtimoiy muhitni yaratish;
•shaxslarni mustaqil fikrlashga o’rgatish, istiqlol g’oyalari va milliy mafkuraga
sadoqat ruhida tarbiyalash;
•shaxslarning bo’sh vaqtlarini pedagogik nuqtai nazardan kelib chiqib unumli
tashkil qilish, ularga qo’shimcha ta’lim berish;
•farzandlarida mavjud bo’lgan iste’dod kurtaklarini rivojlantirish uchun zarur
sharoitlarni yaratish;
•o’z farzandlarining o’quv muassasasi, mahalla, davlat va jamiyat oldidagi
burchlarini to’la ado etishlari uchun oilada mas’uliyatli bo’lish;
•ota-onalar o’zlarining pedagogik va psixologik bilim saviyalarini doimo oshirib
borishi;
•shaxslarda tejamkorlik va ishbilarmonlikning ma’naviy axloqiy tomonlarini
shakllantirish;
•oilada milliy va umuminsoniy tarbiyaning barcha yo’nalishlarini uyg’un holda
bosqichma-bosqich amalga oshirishga mas’ullikni ta’minlash;
•sanitariya-gigiyenik, ekologik ko’nikmalarni singdirish, diniy aqidaparastlik,
ichkilikbozlik, giyohvandlikka qarshi tarbiyani amalga oshirish;
•oila, o’quv bilim yurti va mahalla oldida o’z farzandlarining barcha hatti-
harakatlari uchun javobgardir;
•sog’ligida va aqlida nuqsonlari bo’lgan farzandlariga hayot talablariga mos
ravishda bilim va kasb-kor o’rgatishdan iborat.
Ota-onaning farzand oldidagi burchi, o’zbekona ta’bir bilan aytganda, farzandga
yaxshi nom qo’yish, yaxshi muallim qo’liga topshirib savodini chiqarish, ilmli, kasb-
hunarli qilish, oilali va uyli-joyli qilishdan iboratdir.
4. Shaxsni tarbiyalashda oila, mahalla va ta’lim muassasasi hamkorligini amalga
oshirish tamoyillari va bosqichlari.
Yosh avlodni yaxshi xulqli, davlat ramzlariga sadoqatli qilib tarbiyalashda
ularning yosh jihatlariga, xarakteriga alohida ahamiyat berish lozim, chunki bularsiz
tarbiyada ko’zlangan maqsadga erishib bo’lmaydi. Oila, mahalla, o’quv bilim yurti
hamkorligida quyidagi tamoyillarga va bosqichlarga amal qilinganda samaradorlik
yanada yuqori bo’ladi:
•ta’lim va tarbiya sohasida hamkorlik jarayoni ishtirokchilari harakatlarining ish
birligi;
•tarbiyalanuvchiga hurmat va talabning uyg’unligi;
•hamkorlik jarayoni sub’ektlarining teng huquqliligi va yuksak mas’uliyati;
•faoliyat jarayonida millat va davlat manfaatlari ustuvorligi;
•hamkorlikning ilmiy asoslanganligi;
Birinchi bosqich. Yosh oilalar bilan ishlash. Yosh ota-onalarga farzand va uning
tarbiyasi haqida falsafiy, tibbiy tushunchalarni berish va bu masalalarga tibbiyot
xodimlari, obro’li xotin - qizlarni, ota-onalarni jalb qilib, "Yosh onalar va otalar o’quv
muassasasilari" faoliyatini yo’lga qo’yish muhim ahamiyat kasb etadi.
Ikkinchi bosqich. Farzandning o’quv muassasasigacha bo’lgan davridagi
jismoniy, aqliy va ma’naviy rivojlanishini ta’minlash borasida ularga rasm chizish,
voqealarni bayon qilish, o’ziga o’zi xizmat qilish, harf tanish, qo’shiq, aytish va raqs
tushish, turli o’yinlarda ongli qatnashish tushunchalarini singdirish va mustaqil
ravishda bilim olish ko’nikmalarini shakllantirish yuzasidan o’quv muassasasiga
tayyorlash sinflari, "Yakshanbalik o’quv maskanlar" ishini tashkil qilish.
Uchinchi bosqich. Kichik yoshdagilar uchun mo’ljallangan (6-11 yosh) o’quv
muassasalarida shaxslarning jismoniy, ma’naviy va ijtimoiy shakllanishini ta’minlash,
uning ilk iqtidori, qiziqishi va aqliy imkoniyatlarini aniqlash, o’z hatti - harakatlariga
javobgarlik hissini tarbiyalash, bo’sh vaqtini to’g’ri tashkil qilishni o’rgatish, atrof-
muhitga ongli munosabatda bo’lib, do’stlik, baynalmilallik, vatanparvarlik xislatlarini
shakllantirish.
To’rtinchi bosqich. O’smirlarning (11-16 yosh) qiziqishini, bilimga chanqoqlik
va aql zakovatini hisobga olgan holda ijtimoiy faoliyatga tortish, jismonan baquvvat
bo’lishini ta’minlash, maishiy mehnat faoliyati orqali turli kasblarga yo’naltirish,
o’smirlar sinflari va jamoatchilik orasida o’z o’rnini topa olishiga ko’maklashish, o’z
hatti-harakatlari uchun jamiyat, qonun va ota-onalari oldida javobgarlik tuyg’usini
shakllantirish, ijtimoiy faolligi va mustaqil dunyoqarashini yuzaga keltirish.
Beshinchi bosqich. Yoshlarni (16 yosh va undan yuqori) dunyo andozalariga mos
bilim olishlari, kasb tanlashlari, mustaqil hayotga tayyorgarliklarini ta’minlash.
Ularning imkoniyatlari darajasida ta’lim olishlariga, tanlagan kasblari bo’yicha ish
bilan ta’minlanishlariga, iqtisodiy mustaqil bo’lishlariga shart-sharoit yaratish. Vatan,
Davlat va jamiyat oldidagi fuqarolik burchlarini ado etishga javobgarlik hissini to’la
shakllantirish, mustaqil oila qurishga tayyorlash. Ta’lim va tarbiya sohasiga e’tiborni
kuchaytirish, bu borada hukumatimiz tomonidan qabul qilingan qonun va hujjatlarni,
direktiv ko’rsatmalarni samarali bajarish uchun oila, mahalla, o’quv muassasasi
hamkorligi faoliyati o’ziga xos pedagogik tizim, uslub va shakllarga ega bo’lishi
zarur.O’tkazilgan tadbirlar har tomonlama puxta, shuning bilan qatnashchilarning
yoshlariga mos pedagogik va psixologik mujassamlashgan, mantiiqan teran, qiziqarli
va ko’rgazmali, ta’sirchan, ommabop, amaliy jihatdan qisqa va lo’nda, estetik jihatdan
keng ko’lamli bo’lishi kerak.
Hamkorlikda olib borilayotgan ishlar mahalla hududidagi barcha yoshlar va
toifadagi fuqarolarni qamrab olishi hamda ularning qiziqish va intilishlariga mos
bo’lishi lozim. Hamkorlik tadbirlarining mavzulari "Sog’lom avlod uchun", "Ota-
onangga rahmat", "Odobinga balli", "Sog’ tanda sog’lom aql", "Mehr chashmasi",
"Qizlar ibosi", "Bir yigitga qirq, hunar oz", O’g’lim posbonim", «Hayot—ustoz, xalq—
muallim", "O’zbekiston Vatanim manim!", "Milliy burch va mas’uliyat", "Oila
saboqlari", "Oila etikasi", "Oila tinch — mahalla tinch", "Mustaqil hayot bo’sag’asida",
"Askarlik — yigitlik o’quv muassasasii", "Oila baxti — Vatan baxti", "Sportchi oila",
"Oilamiz ohanglari", "Vatan ostonadan boshlanadi", "Biz kimmiz" kabi tadbirlardan
iborat bo’lishi mumkin.Bahslar, bellashuvlar, uchrashuvlar va turli sanalarga
bag’ishlangan anjuman va tantanalardan iborat bo’lishi mumkin. Joriy qilingan
jamoatchilik kengashi o’z faoliyati to’g’risida mahalla ahliga har chorakda bir
marotaba hisobot beradi. Zarurat tug’ilganda o’quv-tarbiya muassasalari, mahalla
faollari, mahalla hududida joylashgan tashkilot, korxona va idoralarning ta’lim-tarbiya
yuzasidan olib borilayotgan ishlari to’g’risida hisobotlarini tinglab, ularga amaliy va
nazariy yordam berishi ish samarasiga va uning izchilligiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi.
Nazorat savollari:
1.Tarbiyaviy ishlarni amalga oshirishda “Oila, mahalla va ta’lim muassasasi
hamkorligi” Konsepsiyasining ahamiyati haqida gapirib bering.
2. Ta’lim muassasasi faoliyatida oila va oila hamkorligi masalalari deganda
nimani tushunasiz?
3. Ota-onalar bilan ishlashning shakl va metodlari qanday.
4. Shaxsni tarbiyalashda oila, mahalla va ta’lim muassasasi hamkorligini amalga
oshirish tamoyillari va bosqichlarini sanab bering.
