Ta’limni tashkil etish shakllari va turlari Reja: 1. Ta'lim mazmuni haqida umumiy tushuncha. 2. Davlat ta'lim standartlarining amaliy asoslari. 3. O’quv reja, o’quv dasturi davlat xujjati. 4. O’quv adabiyot turlari va shakllari. Tayanch tushunchalar: Ta'lim mazmuni, o’quv jarayoni, ilmiy texnika, taraqqiyot, dastur, o’quv reja, darslik, o’quv qo’llanma, Yangi pedagogik texnologiya, o’quv shakli, an'anaviy, noan'anaviy o’quv shakli. Yangi demokratik jamiyat qurishda ta'limning mazmuni bu jamiyat extiyojlaridan kelib chiqib va quyidagilarga amal qilgan holda belgalanadi: - ilmiy bilimlarning yetakchi roli to’g’risidagi qoidaga; - insoniyatning madaniy-ma'rifiy merosi boyliklarini, umuminsoniy qadriyatlarini egallab olish haqidaga "Milliy dastur" ko’rsatmalariga; - tarbiyalanuvchi shaxsni barkamol avlod qilib rivojlantirish, iymon- e'tiqodini, ilmiy dunyoqarashini tarkib toptirish; - - ilmiy hayot bilan, yagonga demokratik jamiyat qurilishi tajribasi bog’liqligi haqidagi qoidaga; - - ta'limning bir maqsadga qaratilganligi (umumiy yoki kasbiy ta'lim); - - ta'lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy printsplariga va didaktik printsiplariga muvofiqligaga amal qilinadi. Ta'limning mazmuni o’zgaruvchan, u doimo yangilanib turadi. Yangi demokratik jamiyat qurayottan hozirgi kunlarda fan va texnikaning, pedagogik texnologiyalarining jadal rivojlanishi, xalqiimizning madaniy-ma'rifiy yuksalishi tufayli bu jarayon ayniqsa tezlashdi. Biroq material tanlash va ta'limning mazmunini yangilash didaktik muammolar bo’lib qolmay, balki yetarlicha murakkab muammodir. Paydo bo’layotgan Yangi bilimlar oqimi uchun eng muhim, halq ta'limi vazifalarini hal etishda asosiy ahamiyatta ega bo’lgan vazifalarni ajratib ko’rsatish va ayni vaqtda qanday o’quv materiallarini chiqarib tashlash hisobiga ular dasturlarga kiritilishini hal etish kerak. "Yangi demokratik jamiyat qurayotgan bizning mamlakatimizda ta'limning mazmunini quyidagi yo’llar bilan takomillashtirishni nazarda tutiladi: - fan va tajribadaga eng yangi muvaffaqiyatlarni aks etgirish; - ikkinchi darajali va ortiqcha murakkablashtirilgan materialdan qutulish; - o’rganilayotgan fanlar ro’yxatini va materiallar hajmini aniqlash hamda o’quvchi-yoshlar, albatta, o’zlashtirib olishi kerak bo’lgan malaka va ko’nikmalarning optimal hajmini belgilash; - o’quv fanlariga oid asosiy tushunchalarni va yetakchi g’oyalarni juda ham aniq bayon qilish; - o’quvchilarning pedagogik texnologiyalar: kompyuter, elekgron pochta hamda texnologiyalaridan foydalanish ko’nikmalari hosil qilish. Biror maqsadga qaratilganligi bo’yicha umumiy ta'limni politexnika ta'limi, kasbiy ta'limdan farq qilish kerak. Umumiy ta'lim — bu o’quvchilarning har tomonlama umumiy tayyorgarligini va rivojlanshini ta'minlovchi fan asoslarini egallab olishdir. Kasbiy ta'lim - insonni o’zi tanlagan, nisbatan tor yo’nalishdagi mehnat faoliyatiga xizmat qiladi. Ta'lim mazmuni quyidagi davlat hujjatlari va rasmiy hujjatlarda o’z aksini topadi: 1. O’quv rejasi. 2. O’quv dasturi. 3. Darslik. O’quv rejasi — davlat hujjatidir. Unga barcha umumta'lim maktablari so’zsiz amal qiladi. Bu hujjatda sinflar bo’yicha o’rganilishi lozim bo’lgan o’quv fanlari va shu fanlar uchun ajratilgan o’quv soatlari ko’rsatiladi. Bu hujjat maktabning yagona o’quv rejasi hisoblanib, u halhuquq ta'limi vazirligi tomonidan tasdiqlanadi. Alohida aniq bir fanning o’quv rejasi - shu fanni o’qitish uchun ajratilgan soatlar va o’quv yilining tuzilishini belgilab beruvchi davlat hujjatidir. O’quv rejasini tuzishda quyidagi omillarga asoslanadi: 1. O’quv tarbiya ishining maqsadi, o’quvchilarga aniq ilmiy bilim berish, olgan bilimlarini ko’nikmaga aylantirib, uni hayotda qo’llay olishga o’rgatish. 2. Makgab o’quvchilariga bilim berish yeshiga qarab tizimga solinadi va qoidalarga asoslanadi: a) Boshlangich ta'lim- I-IV sinflar b) Umumiy o’rta ta'lim - V-1X sinflar. v) O’rta maxsus kasb-hunar ta'limi, akademik litseylar, kasb-hunar kolleji. Ta'lim to’g’risidagi qonunga asosan akademik litsey va kasb-hunar kollejining mahuquqomi tenglashtirilgan. Ulariing o’quvchilari va bitiruvchilari oliy o’quv yurtiga kirishda yoki tanlangan yo’nalish bo’yicha faoliyat ko’rsatishda konstitutsiyaviy haq-xuquqlarini amalga oshirishda teng xuhuququhuquqlidirlar. Shu bilan birga akademik litsey va kasb-hunar kolleji o’z oldiga qo’ygan maqsadlari bilan bir-biridan ma'lum ma'noda farq qiladi. Akademik litseylar — o’quvchilarning qiziqishlari va qobiliyatlarini hisobga olgan holda ularning jadal intellektual rivojlanishini, chuqurlashtirilgan, ixtisoslashtirilgan holda o’qitishni ta'minlaydi. Akademik litseylarda o’quvchilar o’zlari tanlagan yo’nalishi bo’yicha bilimlarini oshirish va muayyan fanlar asoslarini chuqur mukammal o’zlashtirish imkoniga ega bo’ladilar. Akademik litseylar asosan oliy o’quv yurtlari qoshida tashkil etiladi. Inson tafakkuri, aqliy saloxiyati ijgimoiy boylik hisoblanadi. Ular har qanday jamiyatning ijtimoiy-ihuquqgasodiy taraqqiyotini belgilaydigan omillardir. Shunday farzandlarimiz borki, ular umumiy o’rta maktab ta'lim jarayonida ma'lum yo’nalish bo’yicha o’zlarining iqtidorini, iste'dodlarini namoyon qiladilar. Bu boylikdan obosqichilona foydalanish, uni tug’ri yo’naltirish katta ahamiyat kasb etadi. Akademik litseylar aynan shu maqsadni amalga oshirishga, iqtidorli, iste'dodli bolalarni tarbiyalashga xizmat qiladi. Kasb-hunar kollejlari esya o’quvchilarning kasb-hunarga moyilligini, layoqatlarini, bilim va ko’nikmalarini chuqur rivojlantirish, ularning tanlagan yo’nalishlari bo’yicha bir yeki bir necha zamonaviy kasb egallash imkonini beradi. Kasb -hunar kollejlari oldingi bilim yurtlaridan ham mazmunan, ham shaklan tubdan farq qiladi. Bu farq nimalardan iborat? Bular eng avvalo o’quvchilarni o’qishga qabul qilishdan boshlab, o’quv jarayonining tashkil etilishi, mazmuni bilan mezoni va bir nechta kasb-hunar egasi, ustasi, kichik mutaxassis bo’lib o’qishni tamomlashidan iboratdir. O’quv jarayoni jahon talablariga mos keluvchi davlat ta'lim standartlari, ya'ni zamon talablariga javob beruvchi, istiqbol va kelajakni ko’zlab ishlab chiqilgan o’quv reja va dasturlari asosida tashkil etiladi. Kasb-hunar kollejlarida o’quv dasturlari oldingi o’quv bosqichi - umumta'lim maktablari va keyingi pohuquqonada turgan oliy o’quv yurtlarining o’quv dasturlari bilan o’zaro mutanosiblikda bo’lib, ta'limning uzluksizlik va izchillik printsipiga amal qiladi. Shu bilan birga kollej pedagoglarining saviyasi yuqoriligi va pedagogik texnologiyalarining Yangiligi bilan farq qiladi. Zamonaviy bilim berish uchun o’qituvchilarning o’zi ana shunday bilimga ega bo’lishi kerak. Shuning uchun pedagog kadrlarning obro’-e'tiborini, ijtimoiy mahuquqomini, mas'uliyatini, malakasini oshirishiga va zamon talablariga mos holda tayyorlashga e'tibor qaragilgan. Akademik litseylar va kasb-hunar kollejlariga o’quvchilarni qabul qilish qanday amalga oshiriladihuquq. Bu umum o’rta maktabning 9 sinfi bitiruvchilarining yakuniy davdat atgestatsiyasi natijasiga binoan o’quvchi tomonidan yig’iltan Reyting ko’rsatkichlari hamda pedagog psixologik tashxis markazlari tavsiyalari asosida o’quvchi akademik litseyda yoki kasb-hunar kollejining ma'lum yo’naliishda o’qishni davlom ettirish xuquqiga ega bo’ladi. O’quv rejasida ayrim tabiiy fanlar, ayniqsa, matematika, informatika, fizika fanlari, ayrim gumanitar fanlar bo’yicha o’quvchilarning qiziqishi va xoxishlarini huquqoniqtirish, qobiliyatlarini rivojdantirish maqsadida o’tkaziladigan fakul'tativ mashg’ulotlar ko’rsatilgan bo’ladi. O’quv dasturi — har bir alohida fan uchun o’quv dasturi tuziladi. Dastur o’quv rejasiga asoslanadi. Fanning maqsadidan, o’quv rejasi bo’yicha ajratilgan soat va bilim hajmi uning tizimi mavjud jamiyatning g’oyaviy-siyosiy yo’nalishini o’zida aks ettiradigan davlat hujjatidir. O’quv dasturida bir sinfda alohida fanlar bo’yicha o’quvchilarga beriladigan ilmiy bilim, ko’nikma va malakalarnipg hajmi belgilab beriladi. Dasturda fanning mazmuni, mavzu ketma-ketligi ikkinchi mavzu birinchini to’ldirishi, izchillik bilan yoritiladi va ma'lum mavzular orqali ko’rsatiladi. O’quv dasturida shu fan bo’yicha o’quvchilarga berilishi lozim bo’lgan bilim, ko’nikma va malakalar kichik mavzularda ifodalanib, mavzu maqsadi qisqacha izohlanadi. Fanning maqsadi va vazifasidan kelib chiqqan holda yo’nalishlari ajratiladi. Ular boblarga bo’linadi. Boblar katta-katta mavzularga, katta mavzular esa kichik mavzularga bo’linib, shu mavzu yuzasidai o’quvchi qanahuquqa bilim, ko’nikma va malakalarni o’zlashgirishi lozim bo’lsa, shu qisqacha ifodalanib beriladi. O’quv dasturining o’zini amal qilinishi kerak bo’lgan qoidalari mavjud, 1. Dasturni aniq bir g’oyaga asoslanganligi. Mustaqiljamiyatimiz taraqqiyotining tamoyillariga asoslangan holda islox qilingan har bir sohasidagi fan, texnika, ishlab chiqarish, ijtimoiy munosabatlar qirralaridaga erishilgan yutug’lar darajasini ilmiy asosda aks etgirshii lozim. Dastur uzoqni ko’ra bilish qoidalariga asoslanishi kerak. 2. Dastur ilmiylik printsipiga asoslanadi. har bir ta'lim va tarbiya g’oyalari, ilmiy jixatdan tekshirilgan, ishonchli dalillar, kuzatishlar, manbalar va materiallar asosida kiritiladi. 3. O’quv dasturi- aniq mazmun va mantihuquq g’oyalarini o’zida aks ettirishi lozim. Dasturda fanning maqsad va vazifalari undagi bilim asoslari misollar va masalalar orqali o’rgatiladi. Aks holda o’rgatilayotgan bilim asoslarini nazariy jixatdan tushunish qiyin bo’ladi. 4. Nazariya bilan amaliyotning bioligik printsipi. Talabalar nazariy olgan bilimlarini. amalda qo’llay olishi ko’nikmasini shakllantirish nazarda tutiladi. 5. O’quv dasturini tuzishda fanning tarixiy sabog’lari inobatga olinadi. Vaqt o’tishi bilan fan olamida Yangi-Yangi kashfiyotlar, ma'lum bir ilmiy qonun-qoidalar paydo bo’lib, fan takomillashib boradi. Dastur fanning kelajakdagi istiqbolini o’zida qisqacha ifodalaydi. 6. O’quv dasturi hujjatlar isloh qilingan ta'lim, davlat tomonidan tasdiqlangan reja asosida bakalavr, magistr, litsey, gimnaziya, kollejlarga aloxila- alohida tuziladi. Darslik. Darslik o’quv jarayonining asosi. Darslik o’quvchining uydagi muallimi, har bir fanning mazmuni, maqsadi, vazifasi darslikda yoritiladi, Darslik, ya'ni fan ob’yektiv borliq o’rtasidagi muhim qonuniyatli bog’lanishlarii aks etgiradi. Darslikdagi bilimlar tizimi o’zaro ichki, mantiqiy bog’lanishlarga ega bo’lib, ular didaktika talabiga muvofiq ravishda bayon qilingan. Darslik quyidagi talablarga amal qilgan holda yaratiladi: 1. Darslikda aks etgan ilmiy bilimlar sinf o’quvchilarining yoki xususiyatiga mos kelishi kerak. 2. Darslikda bayon qilingan ilmiy bilimlarning nazariy asosi, g’oyalari tizimli va izchil bo’lishi talab qilinadi.Ular hayotdan olingan, ishonarli bo’lishi lozim. Shu holdagina o’quvchilardagi ilmiy dunyoqarash, eng yaxish insoniy fazilatlar tarkib toptiriladi. 3. Nazariy bilimlar ishlab chiqarish amaliyoti bilan boshlangan bo’lishi kerak. 4. Darslikda mavzu sodda, ravon tilda yozilishi, hamda tegishli qoida va ta'riflari berilishi kerak. Darslik ichidagi va muhuquqovasidagi chizilgan rasmlar va bezatilishi o’quvchining yoshiga mos, fanning xarakteriga monand bo’lmoqi zarur. 5. Mavzulardagi fikrlar aniq va qisqa bo’lishi, ilmiylikka asoslanishi kerak. Pedagogik texnologiyalar, ularning manbalari va joriy etish tartibi. U nima uchun bugungi ta'lim-tarbiya jarayonida zaruratga aylandi? Nega endi shuncha yillardan beri kunimizga yarab kelgan ta'limni tashkil etish amaliyotidan voz kechinshmiz kerak, o’quv jarayonida qo’llab kelinayotgan loyihalashga Yangicha yondashish nima uchun zarur bo’lib qoldi. Bu kabi savollarga javob berish uchun, eng avvalo, mamlakatimizda «Ta'lim to’grisida»gi qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» asosida ta'lim-tarbiya sohasida olib borilayotgan tub isloxotlarning asosiy yo’nalishlarini aniqlab olmoq lozim. Bu yo’nalishlar: - ta'lim mazmunini, tizimini islox qilish; - ta'lim-tarbiya boshqaruvini islox qilish; - ta'limning bozor iqtisodiyotiga asoslangan mexanvzmini yaratish; - ota-ona, o’qituvchi-o’quvchining ta'lim jarayoniga bo’lgan Yangicha qarashlarini shakllantirish; - va nixoyat, bu tub isloxotlarning bosh harakatlantiruvchi kuchi — Yangi pedagogik texnologiyani amaliyotga tatbiq etishdan iborat. Xulosa qilib aytsak, Yangi ta'lim tizimi, mazmuni, o’quv rejasi, o’quv dasturlari, darsliklar asosida o’quv jaraenini loyihalashtirishga ham Yangicha yondashish, uni Yangicha tashkil etish zaruriyati tug’ilmoqda. Dars jarayonida, ta'lim-tarbiyada o’quvchi asosiy harakatlantiruvchi kuch, ta'lim jarayonining sub'ekti bo’lishi kerak, ya'ni o’qish, o’rganish, mutolaa qilish o’quvchi zimmasiga o’tishi kerak. O’qituvchining vazifasi esa o’qitishdan o’qishni o’rgatishga, bilim berishdan o’quvchilarning bilimlarini mustaqilegallashlariga ko’maklashishdan iborat bo’lishi kerak. U o’quvchida extiyoj tug’dirishi, muhit yaratishi va uni mas'uliyatni xis qilishga yo’llashi kerak. har bir dars oldiga ta'limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi, ya'ni bir-biri bilan uzviy aloqada bo’lgan uchyohuquqlama maqsadlar qo’yiladi. Darsni tashkil qilish shakli o’quvchilarning o’zaro aloqalariga bog’liq bo’lib, u maqsadlarga, o’quv materiallari xususiyatlariga, ta'lim metoddariga va o’quv imkoniyatlariga bog’liq, bunga erishish uchun o’qituvchi raxnamoligida o’quvchilar bilan birgalikda harakat qiladilar. Xuddi mana shu jarayonni didaktikada «o’quv jarayoni» deyiladi. O’quv jarayonining tarkibi uch qismdan iborat deb qaraladi; 1. Motivatsiya. 2. Bilish faoliyati. 3. Boshqarish faoliyati. O’quv jarayoniga bunday Yangicha qarashning tub moxiyati shundan iboratki, o’qitishda ichki motivatsiyadan (dihuquqhuquqatni tortish, ichki tuyhuququ, istak, zaruratni shakllantirish) kelib chiqish kerak. O’quv jarayonida asosiy harakatlantiruvchi kuch - o’quvchi uchun ham, o’qituvchi uchun ham ichki motivatsiya bo’lishi kerak. O’quvchilarda tashabbuskorlik va mustaqillikni, bilimlarni puxta va chuqur o’zlashtirshini, zarur malaka va ko’nikmalarni, ularda kuzatuvchanlikni, tafakkur va bog’lanishli Nutqni, xotira va ijodiy tasavvurni tarbiyalashga imkon beruvchi didaktik printsip — bu ta'limdagi faollikdir. Faollik mezonlari onglilik printsipi bilan bevosita aloqador. Chunki faollik bor joyda onglilik bo’ladi. Bunday tizimda o’quvchi ham, o’qituvchi ham ta'lim-tarbiya jarayoniga birgalikda mas'uldirlar. Ular birgalikda har bir o’quvchining bilim va qobiliyatini, individual extiyojlarini aniqlaydilar. Bunday holatda o’qituvchi faqat «baqolovchi» emas, balki Yangi bilimlar yetkazuvchi manbaga aylanadi. Jaxon pedagogik leksikoni qatoridan allahuquqachonlar «innovatsiya» tushunchasi keng o’rin olgan. Bu tushuncha «Yangilik», «islox» tushunchalarini anglatadi. Keng ma'noda qaraganda ta'lim tizimidagi har qanday o’zgarish — bu pedagogik innovatsiyadir. Dastlab bu tushunchalar ijtimoiy-iqtisodiy va texnologik jarayonlarga nisbatan qo’llanar edi, so’ngra ta'lim tizimidagi har qanday yangiliklarga nisbatan ishlatiladigan bo’ldi. Pedagogik Yangiliklarning texnologiya deb atalishi boisi ham shunda. hozirgi davrga kelib pedagogik innovatsiya fani shakllandi. Pedagogik innovatsiya — pedagogik Yangiliklar, ularni baholash va pedagogik jamoa tomonidan o’zlashtirish, nixoyat, uni amaliyotda qo’llash haqidagi ta'limot sifatida qaraladi. Bu ta'limot uch yo’nalishni o’z ichiga oladi. Birinchisi, pedagogik neologiya (yunoncha «neo» — «Yangi» va «logos» — «ta'lim», ya'ni Yangilik haqidagi ta'limot) deyilib, bunda pedagogika sohasidagilar qanday Yangiliklar o’rganiladi, umumlashtiriladi. Ikkinchisi, pedagogik aksiologiya (yunoncha «aksioma» - «isbotlanmaydiga ta'limot» ma'nosini anglatadi) deb nomlanib, bunda pedagogik Yangiliklar ichidan eng samaralilari tanlab olinadi. Uchinchisi, pedagogik praksologiya (yunoncha «praks» - «harakat» va «logos» - «ta'lim», ya'ni «amaliyotda qo’llashhaqidagi ta'limot» ma'nosini anglatadi) deyiladi, bunda tanlab olingan pedagogik Yangiliklarni amaliyotda qo’llash, muayyan samaraga erishish masalalari tushuniladi. Har qanday pedagogik Yangilik zamirida biron-bir g’oya yotadi. O’oya asosida esa o’qituvchining bolalar bilan o’zaro harakati yotadi, ya'ni: sinfda psixologik birlik vaziyatini yaratish; har bir o’quvchi o’z shaxsini o’zi namoyon etishini ta'minlash; har bir metodik yondashuv uchun o’ziga xos muloqot yo’lini tanlash; o’quvchilar tashabbusini zimdan boshqarib borish va boshqalar. Bunda o’qituvchi har bir o’quvchi halbiga kirib borish uchun o’zining didaktik usullari, tashkiliy shakllari orqali yo’l topadi. Darsdagi o’quvchilar faoliyatiga nafaqat o’qituvchi, balki o’huquqvuchilar ham rahbarlik qiladi. Avvalo a'lochi o’quvchi, keyin boshqa o’quvchilar ham o’qituvchi topshiriqiga binoan nima ish qilganini aytadi va qolgan o’quvchilarni orhalaridan ergashtiradilar. Bunday «izohli boshqaruv» o’quvchi maktab ostonasiga huquqadam qo’ygan kundan boshlanishi kerak. Bularning hammasi didaktik topilmalar, pedagogik kashfiyotlar, bir so’z bilan aytganda, Yangi pedagogik texnologiyalardir. Pedagogik texnologiya, o’quvchilar huquqay tarzda, qanday usullar bilan o’qitilsa, natija samarali bo’ladi, degan savolga javob beradi. U o’zining muayyan tizimiga ega bo’lib, bunda komponentlarning ketma-ketligi, o’zaro bog’liqligi, bir butunligi saqlanadi. Pedagogik texnologiyaning boshqaruvchanligi shundan iboratki, bunda ta'lim jarayonini rejalashtirish, tashxis qilish, natijalash, tuzatish va o’zgarishlar kiritish imkoniyatlari mavjud. Bunda ta'limdan kutilgan natijaga erishiladi, vaqt tejaladi, bu esa pedagogik texnologiyaning samarasi demakdir. Pedagogik texnologiyaning jo’nligi – ishlangan model boshqa pedagoglar qo’llanganda ham xuddi o’shanday samara berishi kerakligini bildiradi. Bir so’z bilan aytganda, ta'lim jarayoniga yangicha yondashib, ijodkorlik, bunyodkorlik tatbiq etilsagina, ta'lim samarasi yangi huquqga ko’tariladi, ya'ni: - bolaning talabi, moyilligi, istak-bosqichog’ishi uning imkoniyatlari darajasida huquqondiriladi; - o’quvchining o’quv mehnatiga mas'uliyati, javobgarligi oshadi; - bilimlarni mustaqilegallash malakalari shakllanadi; - shaxsning jamiyatda o’z o’rnini tezroq topib olishi uchun muhit yaratiladi. Buning uchun bugun biz o’quvchiga «sen buni bilishing kerak» degan majburlovchi da'vtdan «menga bu zarur va men buni bilishga, uni hayotga qo’llashga qodirman» degan ichki ishonch va intilishni uyg’otishga o’tishimiz kerak. Nazorat uchun savollar: 1. Ta'lim mazmuni deb nima aytiladi? 2. O’quv reja nima? 3. O’quv dasturi nima asosida tuziladi? 4. Darslik, o’quv qo’llanmalarga tavsif bering 5. Ta'limning tashkil qilish shakllariga tavsif bering 6. Sinf-dars shakliga kim asos solgan? 7. Yangi pedagogik texnologiyaning afzalligi nimada? 8. Chet El ta'lim shakllari haqida bilasiz?