ТАЪЛИМНИ ТАШКИЛИЙ ШАКЛЛАРИ

Yuklangan vaqt

2024-10-18

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

25

Faytl hajmi

121,5 KB


ТАЪЛИМНИ ТАШКИЛИЙ ШАКЛЛАРИ Режа: 1.Таълимнинг ташкилий шаклларининг ривожланиши. 2. Дарс – ўқув фаолиятини ташкил этишнинг асосий шакли. 3. Дарсга турлари ва тузилиши. Таянч иборалар! Таълимнинг ташкилий шакллари, синф-дарс тизими, дарс тузилиши, дарс турлари, дарс шакллари, дарс босқичлари, заонавий дарс талаблари, дарсга тайёргарлик босқичлари. 1.Таълимнинг ташкилий шаклларининг ривожланиши. Таълим турлари ва уларнинг тавсифи. Дидактик ғоялар (тизимлар) тарихий тараққиёт жараёнида янги ғоялар билан бойиб давр талабига мос келувчи тизимларга айланади. Дидактик тизимлар таълим турларини тавсифлаш имконини беради. Ибтидоий жамоа ва қулдорлик тузуми даврларида инсоният тараққиёти давомида орттирилган ҳаётий тажрибалар амалий ҳаракатлар ёрдамида ёш авлодга узатиб борилган бўлса, кейинчалик улар аниқ белгиланган жой ва айрим тоифа кишилар томонидан махсус ўқитила бошланди. Ижтимоий- иқтисодий тараққиёт даражасига кўра ўқитиш мазмун-моҳияти, тузилиши ва мақсадига кўра турли кўриниш ва шаклларда ташкил этиб келинган. Ўқитишнинг илк махсус тури қадимги юнон файласуфи Суқрот (эр. ав. 469-399 йиллар) томонидан ташкил этилган саволларга жавоб топишдан иборат ўқитиш ҳисобланади. Ўқитишнинг бу тури суқротча суҳбат деб аталади. Файласуф (ўша даврда болаларни ўқитиш файласуфлар томонидан ТАЪЛИМНИ ТАШКИЛИЙ ШАКЛЛАРИ Режа: 1.Таълимнинг ташкилий шаклларининг ривожланиши. 2. Дарс – ўқув фаолиятини ташкил этишнинг асосий шакли. 3. Дарсга турлари ва тузилиши. Таянч иборалар! Таълимнинг ташкилий шакллари, синф-дарс тизими, дарс тузилиши, дарс турлари, дарс шакллари, дарс босқичлари, заонавий дарс талаблари, дарсга тайёргарлик босқичлари. 1.Таълимнинг ташкилий шаклларининг ривожланиши. Таълим турлари ва уларнинг тавсифи. Дидактик ғоялар (тизимлар) тарихий тараққиёт жараёнида янги ғоялар билан бойиб давр талабига мос келувчи тизимларга айланади. Дидактик тизимлар таълим турларини тавсифлаш имконини беради. Ибтидоий жамоа ва қулдорлик тузуми даврларида инсоният тараққиёти давомида орттирилган ҳаётий тажрибалар амалий ҳаракатлар ёрдамида ёш авлодга узатиб борилган бўлса, кейинчалик улар аниқ белгиланган жой ва айрим тоифа кишилар томонидан махсус ўқитила бошланди. Ижтимоий- иқтисодий тараққиёт даражасига кўра ўқитиш мазмун-моҳияти, тузилиши ва мақсадига кўра турли кўриниш ва шаклларда ташкил этиб келинган. Ўқитишнинг илк махсус тури қадимги юнон файласуфи Суқрот (эр. ав. 469-399 йиллар) томонидан ташкил этилган саволларга жавоб топишдан иборат ўқитиш ҳисобланади. Ўқитишнинг бу тури суқротча суҳбат деб аталади. Файласуф (ўша даврда болаларни ўқитиш файласуфлар томонидан олиб борилган) болаларда қизиқиш, билиш бўлган интилишни юзага келтиувчи саволлардан фойдаланган. Болалар файласуф раҳбарлигида мулоҳаза юритиш орқали воқеа-ҳодисаларнинг моҳиятини идрок этишган. Риторик саволларни муҳокама қилиш, одатда файласуфнинг мулоҳазаси билан тўлдириш билан якунланган. Суқротча суҳбатлар бир ёки бир неча ўқувчилар иштирокида ташкил этилади. Догматик ўқитиш (билимларни ёдлаш ва такрорлаш) жамоа асосида идрок этиш фаолиятининг илк тури бўлиб, ўрта асрларда кенг тарқалган. Ўрта асрларда Ғарбий Европада догматик ўқитишда лотин тили, Марказий Осиё мамлакатларида эса араб тили етакчи ўрин тутган. Болалар таълим (муқаддас китобни ўқиб талқин қилиш, ўқиш, ёзиш ва ҳисоблаш)ни бошланғич мактабларда олганлар. Догматик ўқитишда ўқувчиларнинг асосий фаолиятлари тинглаш, ўқиш, ёд олиш, эслаб қолиш ва матнни сўзма-сўз такрорлашдан иборат бўлган. Олий таълим мадрасаларда берилган. Мадрасаларда ўқитиш форс тилларида олиб борилган. Талабалар мажбурий тарзда араб тилини ҳам ўрганганлар. Ўқув режасига грамматика, Қуръон, Ҳадис, риторика, логика, метафизика, геология, адабиёт, ҳуқуқшунослик каби фанлар кирган. Ўқитиш асосан оғзаки шаклда олиб борилган. Бироқ талабалар фойдаланган ўқув адабиётлари аста-секин анча кўп қиррали, турли-туман бўлиб боради. Мактаб таълими эркаклар учун мўлжалланган. Аммо бадавлат оила қиз болани ўқитиш учун уйга ўқитувчини таклиф этган. Догматик ўқитиш ўрнига аста-секин ўқув жараёнида кўргазмалиликни таъминлашга эътибор қаратилган. Бунинг натижасида таълимнинг кўргазмали ўқитиш тури ривожланиб боради. Узлуксиз таълим тизимида қуйидаги таълим турлари қўлланилади: Мужассамлаштирилган таълим ўқув материалларини ўқувчиларнинг билиш хусусиятларига имкон қадар мослаштиришни ифодалайди. Унга кўра машғулотлар яхлит мавзуни муайян қисмларга бўлиб ўзлаштирилишга йўналтирилади. Ўқув материалларини бу тарзда ўзлаштириш билиш олиб борилган) болаларда қизиқиш, билиш бўлган интилишни юзага келтиувчи саволлардан фойдаланган. Болалар файласуф раҳбарлигида мулоҳаза юритиш орқали воқеа-ҳодисаларнинг моҳиятини идрок этишган. Риторик саволларни муҳокама қилиш, одатда файласуфнинг мулоҳазаси билан тўлдириш билан якунланган. Суқротча суҳбатлар бир ёки бир неча ўқувчилар иштирокида ташкил этилади. Догматик ўқитиш (билимларни ёдлаш ва такрорлаш) жамоа асосида идрок этиш фаолиятининг илк тури бўлиб, ўрта асрларда кенг тарқалган. Ўрта асрларда Ғарбий Европада догматик ўқитишда лотин тили, Марказий Осиё мамлакатларида эса араб тили етакчи ўрин тутган. Болалар таълим (муқаддас китобни ўқиб талқин қилиш, ўқиш, ёзиш ва ҳисоблаш)ни бошланғич мактабларда олганлар. Догматик ўқитишда ўқувчиларнинг асосий фаолиятлари тинглаш, ўқиш, ёд олиш, эслаб қолиш ва матнни сўзма-сўз такрорлашдан иборат бўлган. Олий таълим мадрасаларда берилган. Мадрасаларда ўқитиш форс тилларида олиб борилган. Талабалар мажбурий тарзда араб тилини ҳам ўрганганлар. Ўқув режасига грамматика, Қуръон, Ҳадис, риторика, логика, метафизика, геология, адабиёт, ҳуқуқшунослик каби фанлар кирган. Ўқитиш асосан оғзаки шаклда олиб борилган. Бироқ талабалар фойдаланган ўқув адабиётлари аста-секин анча кўп қиррали, турли-туман бўлиб боради. Мактаб таълими эркаклар учун мўлжалланган. Аммо бадавлат оила қиз болани ўқитиш учун уйга ўқитувчини таклиф этган. Догматик ўқитиш ўрнига аста-секин ўқув жараёнида кўргазмалиликни таъминлашга эътибор қаратилган. Бунинг натижасида таълимнинг кўргазмали ўқитиш тури ривожланиб боради. Узлуксиз таълим тизимида қуйидаги таълим турлари қўлланилади: Мужассамлаштирилган таълим ўқув материалларини ўқувчиларнинг билиш хусусиятларига имкон қадар мослаштиришни ифодалайди. Унга кўра машғулотлар яхлит мавзуни муайян қисмларга бўлиб ўзлаштирилишга йўналтирилади. Ўқув материалларини бу тарзда ўзлаштириш билиш имкониятлари турлича бўлган талабалар томонидан мавзу моҳиятининг пухта англанишига ёрдам беради. Методни қўллашда ўқувчилар қобилияти динамикасини ҳисобга олувчи таълим методлари қўлланилади. Модул таълими ўқув материалларини боблар, бўлимлар ёки параграфлар мажмуи тарзида ўрганилишини таъминлайди. Боб, бўлим ёки параграфлар мажмуи блоклар тарзида яхлитланади. Бу таълим турини қўллаш ўқувчи (талаба)ларни янги педагогик билимлар, замонавий ПТ ҳамда илғор дидактик воситалардан хабардор қилишда самарали саналади. Мазкур таълим туридан ўқувчиларнинг мустақил таълим олишларини йўлга қўйиш, уларни ўқув материаллари билан таъминлаш ва ўқув фаолиятлари юзасидан мониторингни ташкил этишда фойдаланиш мумкин. Модул таълими ўқувчиларни масофада ҳам самарали натижаларни беради. Бунда ўқувчилар блокларда чоп этилган ёки компьютер варианти кўринишидаги ўқув материаллари билан таъминланадилар. Ўқувчилар ўқув материалларини ўрганганларидан сўнг уларга назарий билимларини мустақил баҳолаш, уларни мустаҳкамлашга хизмат қиладиган топшириқ (машқ)лар юборилади. Ривожлантирувчи таълим талабаларнинг ички имкониятлари ва уларни рўёбга чиқаришга йўналтирилади. Ушбу таълим турига кўра машғулотларда амалий тренинглардан кенг фойдаланилади. Амалий тренинглар талабаларда педагогик билимларни самарали ўзлаштиришга ёрдам бериш билан бирга уларнинг имкониятлари тўла рўёбга чиқишини таъминлайди. Ўқув машғулотларида ривожлантирувчи таълим элементи сифатида тақдимот методидан фойдаланиш ҳам кутилган натижаларни беради. Бу метод талабаларда педагогик фаолиятни ташкил этишга нисбатан ижодий ёндашиш, ўз устида ишлаш, мустақил таълим олиш кўникмаларини ҳам ривожлантиради. Тадқимот методидан семинар машғулотларда талабаларнинг билимларини баҳолаш мақсадида фойдаланиш мумкин. Табақалаштирилган таълим ўқувчиларнинг лаёқати, қизиқиш ва қобилиятларини аниқлаш учун қулай шароитларни яратишга хизмат қилади. Ўқувчиларга индивидуал равишда ўқув материалларини ўзлаштиришга имкониятлари турлича бўлган талабалар томонидан мавзу моҳиятининг пухта англанишига ёрдам беради. Методни қўллашда ўқувчилар қобилияти динамикасини ҳисобга олувчи таълим методлари қўлланилади. Модул таълими ўқув материалларини боблар, бўлимлар ёки параграфлар мажмуи тарзида ўрганилишини таъминлайди. Боб, бўлим ёки параграфлар мажмуи блоклар тарзида яхлитланади. Бу таълим турини қўллаш ўқувчи (талаба)ларни янги педагогик билимлар, замонавий ПТ ҳамда илғор дидактик воситалардан хабардор қилишда самарали саналади. Мазкур таълим туридан ўқувчиларнинг мустақил таълим олишларини йўлга қўйиш, уларни ўқув материаллари билан таъминлаш ва ўқув фаолиятлари юзасидан мониторингни ташкил этишда фойдаланиш мумкин. Модул таълими ўқувчиларни масофада ҳам самарали натижаларни беради. Бунда ўқувчилар блокларда чоп этилган ёки компьютер варианти кўринишидаги ўқув материаллари билан таъминланадилар. Ўқувчилар ўқув материалларини ўрганганларидан сўнг уларга назарий билимларини мустақил баҳолаш, уларни мустаҳкамлашга хизмат қиладиган топшириқ (машқ)лар юборилади. Ривожлантирувчи таълим талабаларнинг ички имкониятлари ва уларни рўёбга чиқаришга йўналтирилади. Ушбу таълим турига кўра машғулотларда амалий тренинглардан кенг фойдаланилади. Амалий тренинглар талабаларда педагогик билимларни самарали ўзлаштиришга ёрдам бериш билан бирга уларнинг имкониятлари тўла рўёбга чиқишини таъминлайди. Ўқув машғулотларида ривожлантирувчи таълим элементи сифатида тақдимот методидан фойдаланиш ҳам кутилган натижаларни беради. Бу метод талабаларда педагогик фаолиятни ташкил этишга нисбатан ижодий ёндашиш, ўз устида ишлаш, мустақил таълим олиш кўникмаларини ҳам ривожлантиради. Тадқимот методидан семинар машғулотларда талабаларнинг билимларини баҳолаш мақсадида фойдаланиш мумкин. Табақалаштирилган таълим ўқувчиларнинг лаёқати, қизиқиш ва қобилиятларини аниқлаш учун қулай шароитларни яратишга хизмат қилади. Ўқувчиларга индивидуал равишда ўқув материалларини ўзлаштиришга имкон берадиган мазкур таълим турини қўллашда ҳам ДТСда белгиланган меъёрдан кам бўлмаган БКМ ўзлаштирилади. Мустақил таълим ўқувчилар томонидан турли фанлар асосларининг мустақил ўзлаштирилишини назарда тутади. Таълим тизимида мустақил таълимдан фойдаланишда ўқитувчи билимларни ўзлаштириш манбаларини ўқувчиларга тавсия этади, уларни излаш бўйича зарур кўрсатмаларни беради ҳамда мустақил таълимни самарали, мақсадга мувофиқ ташкил этишга ёрдам берадиган метод, воситалардан хабардор қилади. Ҳамкорлик таълимининг моҳияти ўқитувчи ва ўқувчиларнинг таълим жараёнида биргаликда ишлашлари, бир-бирларини чуқур тушуна олишлари, бир-бирларига нисбатан яқинликни ҳис қилишлари, таълим мақсадига эришганлик натижаларини ҳамкорликда таҳлил қилишидан иборат. Индивидуал таълим ўқитишнинг энг қадимги тури ҳисобланади. Ҳаётий тажрибаларни аждодлардан авлодларга узатиш ибтидоий жамиятда юзага келган. Ёзув пайдо бўлиши билан қавм бошлиғи турли белгилар ёрдамида ўзининг тажрибаларини ёшларга ўргатган. Ўқитувчи ва ўқувчининг бевосита ва индивидуал алоқасига мисол сифатида репетиторликни кўрсатиш мумкин. Ўқишни ташкил этишнинг индивидуал шакли антик давр ва ўрта асрларда ягона усул бўлган, ундан баъзи мамлакатларда ХVIII асргача кенг фойдаланилиб келинган. Фаол ўқитиш (ёки интерфаол таълим) таълим тизимида тобора оммалашаётган таълим тури саналади. У таълим субъектлари – ўқитувчи, ўқувчи ва ўқувчилар гуруҳи ўртасида юзага келувчи ҳамкорлик, қизғин баҳс- мунозалар, ўзаро фикр алмашиш имкониятига эгалик асосида ташкил этилади. Шунингдек, ўқувчиларда эркин фикрлаш, шахсий қарашларини эркин ифодалаш, муаммоли вазиятлар ечимларини биргаликда излаш кўникма, малакаларини шакллантиради. Интерфаол таълим жараёнида баҳс- мунозара, муаммоли вазият, тренинг, дебат, интервью, тақдимот намойиш ва ўйин технологияларидан мақсадли фойдаланиш кутилган натижани беради. Муаммоли таълим замонавий таълим моҳиятини акс эттирувчи илғор ПТ имкон берадиган мазкур таълим турини қўллашда ҳам ДТСда белгиланган меъёрдан кам бўлмаган БКМ ўзлаштирилади. Мустақил таълим ўқувчилар томонидан турли фанлар асосларининг мустақил ўзлаштирилишини назарда тутади. Таълим тизимида мустақил таълимдан фойдаланишда ўқитувчи билимларни ўзлаштириш манбаларини ўқувчиларга тавсия этади, уларни излаш бўйича зарур кўрсатмаларни беради ҳамда мустақил таълимни самарали, мақсадга мувофиқ ташкил этишга ёрдам берадиган метод, воситалардан хабардор қилади. Ҳамкорлик таълимининг моҳияти ўқитувчи ва ўқувчиларнинг таълим жараёнида биргаликда ишлашлари, бир-бирларини чуқур тушуна олишлари, бир-бирларига нисбатан яқинликни ҳис қилишлари, таълим мақсадига эришганлик натижаларини ҳамкорликда таҳлил қилишидан иборат. Индивидуал таълим ўқитишнинг энг қадимги тури ҳисобланади. Ҳаётий тажрибаларни аждодлардан авлодларга узатиш ибтидоий жамиятда юзага келган. Ёзув пайдо бўлиши билан қавм бошлиғи турли белгилар ёрдамида ўзининг тажрибаларини ёшларга ўргатган. Ўқитувчи ва ўқувчининг бевосита ва индивидуал алоқасига мисол сифатида репетиторликни кўрсатиш мумкин. Ўқишни ташкил этишнинг индивидуал шакли антик давр ва ўрта асрларда ягона усул бўлган, ундан баъзи мамлакатларда ХVIII асргача кенг фойдаланилиб келинган. Фаол ўқитиш (ёки интерфаол таълим) таълим тизимида тобора оммалашаётган таълим тури саналади. У таълим субъектлари – ўқитувчи, ўқувчи ва ўқувчилар гуруҳи ўртасида юзага келувчи ҳамкорлик, қизғин баҳс- мунозалар, ўзаро фикр алмашиш имкониятига эгалик асосида ташкил этилади. Шунингдек, ўқувчиларда эркин фикрлаш, шахсий қарашларини эркин ифодалаш, муаммоли вазиятлар ечимларини биргаликда излаш кўникма, малакаларини шакллантиради. Интерфаол таълим жараёнида баҳс- мунозара, муаммоли вазият, тренинг, дебат, интервью, тақдимот намойиш ва ўйин технологияларидан мақсадли фойдаланиш кутилган натижани беради. Муаммоли таълим замонавий таълим моҳиятини акс эттирувчи илғор ПТ ҳисобланади. Ундан таълим амалиётида фойдаланиш талабаларда ижодий изланиш, кичик тадқиқотларни амалга ошириш, илмий фаразларни илгари суриш, натижаларни асослаш ва маълум хулосаларга келиш каби кўникма, малакаларни шакллантиришга хизмат қилади. Талабаларга педагогик фаолиятни ташкил этишга оид топшириқ ва масалаларни тавсия этиш уларда билиш фаоллиги ва ижодий қобилиятни шакллантиради. Таълимнинг бу турида муаммоли топшириқлар, шунингдек, муаммоли педагогик вазиятларни ҳал қилиш методи фаол қўлланилади. Дастурий таълим (дастурлаштирилган ўқитиш) ҳаракат (операция)лар кетма-кетлиги тизимини ифодаловчи, уларни бажариш илгаридан режалаштирилган натижага олиб келувчи “дастур” терминидан келиб чиқади. Ушбу таълим турининг мақсади ўқув жараёнини бошқаришни яхшилашдан иборат. Унга кўра ўқитиш мураккаб динамик тизим сифатида қаралади. Дастурий таълим янги дидактик, психологик ва кибернетик ғоялар асосида ХХ асрнинг 60-йиллари бошларида юзага келди. Компьютерли таълим ўқитиш жараёнини махсус таълим дастурларига мувофиқ ташкил этилишини назарда тутади. Ривожланган мамлакатларда компьютер хизматидан таълимда фойдаланишнинг кенг ривожланиши бу борадаги қуйидаги асосий йўналишларни аниқлашга имкон берди: ўқув фанлари бўйича ўзлаштириш самарадорлигини таъминлаш; идрок этиш қобилияти (қўйилган масалани ҳал этиш, мустақил фикрлаш, коммуникатив малакаларни эгаллаш (ахборотни тўплаш, анализ, синтез қилиш)ни ривожлантириш, у ёки бу кўникмани шакллантиришга имкон берувчи жараёнларга эътибор)ни кучайтириш. Компьютерлардан автоматлаштирилган тест синовлари ўтказиш, баҳолаш ва бошқаришда кенг фойдаланилади, бу вақтни тежаш имконини беради, натижада педагогик жараённинг самарадорлиги ошади. Сўнгги йилларда инновацион (янгилик киритиш) таълимни ташкил этишга алоҳида аҳамият берилмоқда. Ушбу таълим ўзига хос хусусиятларга эга: 1) олдиндан кўра билиш, яъни ўқувчининг аввалги ва ҳозирги тажрибаси ҳисобланади. Ундан таълим амалиётида фойдаланиш талабаларда ижодий изланиш, кичик тадқиқотларни амалга ошириш, илмий фаразларни илгари суриш, натижаларни асослаш ва маълум хулосаларга келиш каби кўникма, малакаларни шакллантиришга хизмат қилади. Талабаларга педагогик фаолиятни ташкил этишга оид топшириқ ва масалаларни тавсия этиш уларда билиш фаоллиги ва ижодий қобилиятни шакллантиради. Таълимнинг бу турида муаммоли топшириқлар, шунингдек, муаммоли педагогик вазиятларни ҳал қилиш методи фаол қўлланилади. Дастурий таълим (дастурлаштирилган ўқитиш) ҳаракат (операция)лар кетма-кетлиги тизимини ифодаловчи, уларни бажариш илгаридан режалаштирилган натижага олиб келувчи “дастур” терминидан келиб чиқади. Ушбу таълим турининг мақсади ўқув жараёнини бошқаришни яхшилашдан иборат. Унга кўра ўқитиш мураккаб динамик тизим сифатида қаралади. Дастурий таълим янги дидактик, психологик ва кибернетик ғоялар асосида ХХ асрнинг 60-йиллари бошларида юзага келди. Компьютерли таълим ўқитиш жараёнини махсус таълим дастурларига мувофиқ ташкил этилишини назарда тутади. Ривожланган мамлакатларда компьютер хизматидан таълимда фойдаланишнинг кенг ривожланиши бу борадаги қуйидаги асосий йўналишларни аниқлашга имкон берди: ўқув фанлари бўйича ўзлаштириш самарадорлигини таъминлаш; идрок этиш қобилияти (қўйилган масалани ҳал этиш, мустақил фикрлаш, коммуникатив малакаларни эгаллаш (ахборотни тўплаш, анализ, синтез қилиш)ни ривожлантириш, у ёки бу кўникмани шакллантиришга имкон берувчи жараёнларга эътибор)ни кучайтириш. Компьютерлардан автоматлаштирилган тест синовлари ўтказиш, баҳолаш ва бошқаришда кенг фойдаланилади, бу вақтни тежаш имконини беради, натижада педагогик жараённинг самарадорлиги ошади. Сўнгги йилларда инновацион (янгилик киритиш) таълимни ташкил этишга алоҳида аҳамият берилмоқда. Ушбу таълим ўзига хос хусусиятларга эга: 1) олдиндан кўра билиш, яъни ўқувчининг аввалги ва ҳозирги тажрибаси асосида ўқитиш эмас, балки уни узоқ келажакни мўлжаллашга ўргатишдан иборат бўлиб, ўқувчи ижтимоий ҳаёт ва касбий фаолиятда тахмин қилиш, кўзлаш, моделлаштириш ва лойиҳалаштиришни амалга ошира олиши зарур; 2) ўқувчининг ҳамкорликда таълим олиш ва муҳим қарорларни қабул қилиш (локал ва хусусийдан тортиб дунёни, маданият, цивилизация ривожланишини ҳисобга олишда глобал муаммоларни ҳал этиш)да фаол иштирок этишини таъминлаш. Бугунги кунда масофавий таълим (лотинча “distantia” – масофдан фойдаланишга эҳтиёж ошмоқда. Масофавий ўқитиш ўқувчи қаерда ва қандай ҳолатда бўлишидан қатъий назар муайян таълим муассасаси таълим дастурини ўрганиш имкониятини яратади. Бу мақсадни амалга оширишда замонавий ахборот технологиялари: дарсликлар ва бошқа босма нашрлар, ўрганилаётган материални компьютер телекоммуникациялари орқали узатиш, видеотасмалар, мунозаралар ва семинарлар ўтказиш, регионал ва миллий телевидение ҳамда равдио орқали ўқув дастурларини намойиш этиш, кабелли телевидение ва овозли почта, икки томонламали видеоконференциялар, телефон орқали қайта алоқа билан бир томонлама видеотрансляция ва бошқаларнинг хизматига таянилади. Масофали таълим ўқитувчиларга вақтини тежашда қулайлик яратади, асосий фаолиятидан ажралмаган, жумладан узоқ районларда яшовчиларга ўқиш имконини яратади. Ўйин технологиялари талабаларда педагогик фаолиятни самарали ташкил этиш кўникма, малакаларини ўзлаштиришга ёрдам беради. Таълим жараёнининг иштирокчилари (ўқувчи, ота-она, педагогик жамоа вакили, эксперт, ижтимоий ташкилотларнинг ходимлари ва б.ш.) сифатида турли ролларни бажариш талабалар томонидан зарур назарий билимларни пухта ўзлаштирилишига имкон яратади. Ролли ва ишбилармонлик ўйинлари ўйин технологияларининг асосий шакллари саналади. Таълим шаклларининг ривожланиши. Жаҳон педагогик фани ва амалиётида таълимни ташкил этишнинг турли шакллари мавжуд. Айни асосида ўқитиш эмас, балки уни узоқ келажакни мўлжаллашга ўргатишдан иборат бўлиб, ўқувчи ижтимоий ҳаёт ва касбий фаолиятда тахмин қилиш, кўзлаш, моделлаштириш ва лойиҳалаштиришни амалга ошира олиши зарур; 2) ўқувчининг ҳамкорликда таълим олиш ва муҳим қарорларни қабул қилиш (локал ва хусусийдан тортиб дунёни, маданият, цивилизация ривожланишини ҳисобга олишда глобал муаммоларни ҳал этиш)да фаол иштирок этишини таъминлаш. Бугунги кунда масофавий таълим (лотинча “distantia” – масофдан фойдаланишга эҳтиёж ошмоқда. Масофавий ўқитиш ўқувчи қаерда ва қандай ҳолатда бўлишидан қатъий назар муайян таълим муассасаси таълим дастурини ўрганиш имкониятини яратади. Бу мақсадни амалга оширишда замонавий ахборот технологиялари: дарсликлар ва бошқа босма нашрлар, ўрганилаётган материални компьютер телекоммуникациялари орқали узатиш, видеотасмалар, мунозаралар ва семинарлар ўтказиш, регионал ва миллий телевидение ҳамда равдио орқали ўқув дастурларини намойиш этиш, кабелли телевидение ва овозли почта, икки томонламали видеоконференциялар, телефон орқали қайта алоқа билан бир томонлама видеотрансляция ва бошқаларнинг хизматига таянилади. Масофали таълим ўқитувчиларга вақтини тежашда қулайлик яратади, асосий фаолиятидан ажралмаган, жумладан узоқ районларда яшовчиларга ўқиш имконини яратади. Ўйин технологиялари талабаларда педагогик фаолиятни самарали ташкил этиш кўникма, малакаларини ўзлаштиришга ёрдам беради. Таълим жараёнининг иштирокчилари (ўқувчи, ота-она, педагогик жамоа вакили, эксперт, ижтимоий ташкилотларнинг ходимлари ва б.ш.) сифатида турли ролларни бажариш талабалар томонидан зарур назарий билимларни пухта ўзлаштирилишига имкон яратади. Ролли ва ишбилармонлик ўйинлари ўйин технологияларининг асосий шакллари саналади. Таълим шаклларининг ривожланиши. Жаҳон педагогик фани ва амалиётида таълимни ташкил этишнинг турли шакллари мавжуд. Айни вақтда таълимнинг қуйидаги шакллари ажратиб кўрсатилади: индивидуал, индивидуал-гуруҳли, синф-дарс, маъруза, аудиториядан ташқари ва мактабдан ташқари. Таълимнинг индивидуал-гуруҳли шаклидан Европада ХVI асрда кенг фойдалана бошладилар. Марказий Осиё давлатларида бу усулдан қадим даврларда ҳам фойдаланганлар. Бунга Авесто даври мисол бўла олади, бу даврда ўқувчилар учун асосий ўқув қўлланма зардуштийликнинг муқаддас манбаи “Авесто” (эрамиздан аввалги VII-VI асрлар) бўлиб келган. Авесто даври жамиятидаги мактабларда индивидуал ўқитиш жамоали ўқитиш билан бирга олиб борилар эди. Ўқитувчи “Авесто” китобларидан бирини очади ва ўқувчилар навбатма-навбат келиб овоз чиқариб ўқийдилар, кейин ҳамма биргаликда ўқилганларни такрорлаганлар, машқларни махсус тахтачаларда ёзганлар. Ақлий машқлар ўқитувчининг ўқувчи билан эркин суҳбати давомида олиб борилган. Жисмоний тарбиялаш индивидуал ва жамоали машғулотлар шаклида амалга оширилган. Отда юриш, ов қилиш, қиличдан фойдаланишни билиш, сувда сузиш, югуриш, найза отиш ва шу кабилар ҳарбий тайёргарликнинг мажбурий турлари ҳисобланган. Таълим олиш жараёни кун чиққандан кун ботгунгача давом этган, уй вазифалари мавжуд бўлмаган. ХI асрдаёқ Абу Али ибн Сино ўзининг “Тадбири манзил” номли илмий асарининг махсус “Амузиш ва парвариши модрасас фарзанд” (“Болаларни мактабда ўқитиш ва тарбиялаш”) бўлимида ўқувчиларга жамоали ўқитиш ҳақида қуйидаги тавсияларни беради: 1) агарда ўқувчилар биргаликда ўқисалар, улар зерикмайдилар, фанни ўрганишга қизиқиш кучаяди; уларда бир-бирларидан ортда қолмаслик учун ўзаро мусобақалашиш истаги ривожланади, улар боланинг ўқиши яхшиланишига ёрдам беради; 2) ўзаро суҳбатларда ўқувчилар китобдан ўқиш ёки катталардан эшитган қизиқарли маълумотларни бир-бирларига айтиб берадилар; 3) болалар биргаликда йиғилганларида бир-бирилари билан дўстлашадилар ва бир-бирларини ҳурмат қиладилар; улар фақатгина мусобақалашмайдилар, балки бир- вақтда таълимнинг қуйидаги шакллари ажратиб кўрсатилади: индивидуал, индивидуал-гуруҳли, синф-дарс, маъруза, аудиториядан ташқари ва мактабдан ташқари. Таълимнинг индивидуал-гуруҳли шаклидан Европада ХVI асрда кенг фойдалана бошладилар. Марказий Осиё давлатларида бу усулдан қадим даврларда ҳам фойдаланганлар. Бунга Авесто даври мисол бўла олади, бу даврда ўқувчилар учун асосий ўқув қўлланма зардуштийликнинг муқаддас манбаи “Авесто” (эрамиздан аввалги VII-VI асрлар) бўлиб келган. Авесто даври жамиятидаги мактабларда индивидуал ўқитиш жамоали ўқитиш билан бирга олиб борилар эди. Ўқитувчи “Авесто” китобларидан бирини очади ва ўқувчилар навбатма-навбат келиб овоз чиқариб ўқийдилар, кейин ҳамма биргаликда ўқилганларни такрорлаганлар, машқларни махсус тахтачаларда ёзганлар. Ақлий машқлар ўқитувчининг ўқувчи билан эркин суҳбати давомида олиб борилган. Жисмоний тарбиялаш индивидуал ва жамоали машғулотлар шаклида амалга оширилган. Отда юриш, ов қилиш, қиличдан фойдаланишни билиш, сувда сузиш, югуриш, найза отиш ва шу кабилар ҳарбий тайёргарликнинг мажбурий турлари ҳисобланган. Таълим олиш жараёни кун чиққандан кун ботгунгача давом этган, уй вазифалари мавжуд бўлмаган. ХI асрдаёқ Абу Али ибн Сино ўзининг “Тадбири манзил” номли илмий асарининг махсус “Амузиш ва парвариши модрасас фарзанд” (“Болаларни мактабда ўқитиш ва тарбиялаш”) бўлимида ўқувчиларга жамоали ўқитиш ҳақида қуйидаги тавсияларни беради: 1) агарда ўқувчилар биргаликда ўқисалар, улар зерикмайдилар, фанни ўрганишга қизиқиш кучаяди; уларда бир-бирларидан ортда қолмаслик учун ўзаро мусобақалашиш истаги ривожланади, улар боланинг ўқиши яхшиланишига ёрдам беради; 2) ўзаро суҳбатларда ўқувчилар китобдан ўқиш ёки катталардан эшитган қизиқарли маълумотларни бир-бирларига айтиб берадилар; 3) болалар биргаликда йиғилганларида бир-бирилари билан дўстлашадилар ва бир-бирларини ҳурмат қиладилар; улар фақатгина мусобақалашмайдилар, балки бир- бирларига ўқув материалларини ўзлаштиришда ёрдам берадилар; бу билан болалар мағрурланадилар, . бир-бирларидан яхши одатларни ўрганадилар Бурҳониддин Зарнужи (ХII аср) “Билим олиш йўлида ўқувчига маслаҳатлар” номли асарида мактабда дарс тахминан бир соатлар давом этиши кераклиги ёзилади. Ўқитувчи мактабда дарсга тушиниш ва ўзлаштириш мумкин бўлган ўқув материалларини танлаб олиши, дарсда ўрганиладиган материалларни тушунтириб бериши керак. Ўқув материали шундай танланиши керакки, у икки маротаба такрорланганда ўзлаштирилсин. Шунинг учун у катта матнларни қисмларга бўлиш ва бошқа дарсларда уни албатта такрорлашни таклиф этади ХV асрда жамоали ўқитишни ташкил этиш ғоясини Муҳаммад Тарағай Улуғбек давом эттиради. Мутафаккир ўзининг мадрасаларида индивидуал машғулотлар тизимини бекор қилади ва “жамоа” синф-дарс тизимига яқин бўлган шаклини жорий қилади. Умумий маърузани 50-70 нафар кишидан иборат катта гуруҳга одатда ўз соҳасида машҳур бўлган олим мударрис (ўқитувчи-профессор) ўқийди, амалий машғулотларни эса 10-15 кишидан иборат кичик гуруҳда кичик мударрис (ўқитувчи) олиб боради. Ўқитишнинг муҳим методлари мунозара ва тортишувлар ҳисобланган. 2. Дарс – ўқув фаолиятини ташкил этишнинг асосий шакли. ХV ва ХVI асрлар давомида Европада ишлаб чиқаришнинг ривожланиши кузатилди. Ушбу ўзгаришлар болаларга таълим беришнинг оммавий шакли юзага келишига замин яратди. Улардан бири таълимнинг гуруҳли (жамоали) шакли саналади. У Ғарбий Россия (ҳозирги Белоруссия ва Украинанинг ғарбий қисмлари) биродарлик мактабларида илк бор қўлланилган ва ўқитишнинг синф-дарс шаклининг асоси бўлиб қолган. Бу тизимлар ХVII асрда Ян Амос Коменский томонидан “Буюк дидактика” асарида назарий жиҳатдан асослаб берилди ва оммавийлаштирилди. Олим педагогикага ўқув йили, ўқув куни, дарс, машғулотлар орасидаги танаффус, ўқув таътиллари каби тушунчаларни киритди. Синф-дарс тизими гарчи 350 йил аввал асосланган бўлсада бугунги бирларига ўқув материалларини ўзлаштиришда ёрдам берадилар; бу билан болалар мағрурланадилар, . бир-бирларидан яхши одатларни ўрганадилар Бурҳониддин Зарнужи (ХII аср) “Билим олиш йўлида ўқувчига маслаҳатлар” номли асарида мактабда дарс тахминан бир соатлар давом этиши кераклиги ёзилади. Ўқитувчи мактабда дарсга тушиниш ва ўзлаштириш мумкин бўлган ўқув материалларини танлаб олиши, дарсда ўрганиладиган материалларни тушунтириб бериши керак. Ўқув материали шундай танланиши керакки, у икки маротаба такрорланганда ўзлаштирилсин. Шунинг учун у катта матнларни қисмларга бўлиш ва бошқа дарсларда уни албатта такрорлашни таклиф этади ХV асрда жамоали ўқитишни ташкил этиш ғоясини Муҳаммад Тарағай Улуғбек давом эттиради. Мутафаккир ўзининг мадрасаларида индивидуал машғулотлар тизимини бекор қилади ва “жамоа” синф-дарс тизимига яқин бўлган шаклини жорий қилади. Умумий маърузани 50-70 нафар кишидан иборат катта гуруҳга одатда ўз соҳасида машҳур бўлган олим мударрис (ўқитувчи-профессор) ўқийди, амалий машғулотларни эса 10-15 кишидан иборат кичик гуруҳда кичик мударрис (ўқитувчи) олиб боради. Ўқитишнинг муҳим методлари мунозара ва тортишувлар ҳисобланган. 2. Дарс – ўқув фаолиятини ташкил этишнинг асосий шакли. ХV ва ХVI асрлар давомида Европада ишлаб чиқаришнинг ривожланиши кузатилди. Ушбу ўзгаришлар болаларга таълим беришнинг оммавий шакли юзага келишига замин яратди. Улардан бири таълимнинг гуруҳли (жамоали) шакли саналади. У Ғарбий Россия (ҳозирги Белоруссия ва Украинанинг ғарбий қисмлари) биродарлик мактабларида илк бор қўлланилган ва ўқитишнинг синф-дарс шаклининг асоси бўлиб қолган. Бу тизимлар ХVII асрда Ян Амос Коменский томонидан “Буюк дидактика” асарида назарий жиҳатдан асослаб берилди ва оммавийлаштирилди. Олим педагогикага ўқув йили, ўқув куни, дарс, машғулотлар орасидаги танаффус, ўқув таътиллари каби тушунчаларни киритди. Синф-дарс тизими гарчи 350 йил аввал асосланган бўлсада бугунги кунда ҳам кенг кўламда қўлланилиб келинмоқда. Синф-дарс тизимининг ўзига хос хусусиятлари қуйидагилар: Таълимнинг синф-дарс тизими алоҳида ўқув фанларини ўқитиш методикаси ва дидактикасига оид асарларида унинг афзаллик ва камчиликларини кўрсатиб берди. Афзалликлари: яхлит педагогик жараённинг тартибли кечишини таъминловчи ташкилий тизим шаклланиши; жараёнларнинг осон бошқарилиши: мавзунинг жамоа бўлиб муҳокама қилиниши, биргаликда излаш жараёнида ўқувчилар ўртасида ўзаро муносабатнинг шаклланиши; ўқитувчи томонидан ўқувчилар тарбиясига ҳиссий таъсир кўрсатилиши; ўқув фаолиятига мусобақалашиш элементларини киритиш имкониятининг мавжудлиги, билимсизликдан билимларни ўзлаштириш сари ҳаракатларнинг мунтазамлиги ва кетма-кетлиги. Камчиликлари: тизимнинг асосан билимларни ўртача даражада ўзлаштирувчи ўқувчилар учун мўлжалланганлиги, бўш ўзлаштирувчи ўқувчилар учун қийинчиликларнинг юзага келиши ва кучли ўзлаштирувчи ўқувчилар қобилиятларининг ривожланиш суръатининг ортга сурилиши; ўқитувчи учун ўқитиш мазмуни ва ўқитиш суръатлари ҳамда методлари бўйича индивидуал ишларни ташкил этиш, шунингдек, ўқувчиларнинг индивидуал хусусиятларини ҳисобга олишда қийинчиликнинг юзага келиши; катта ва кичик ёшли ўқувчилар ўртасидаги муносабатларнинг қарор топмаслиги. ХIХ аср охири ХХ аср бошларида ақлий ривожланишида фарқи бўлган ўқувчиларни ўқитишда индивидуаллаштиришга аҳамият қаратиш масаласи айниқса долзарб хусусият касб этди. Шунга мос равишда танлаб ўқитиш (табақалаштирилган таълим) шакли юзага келди (АҚШда Батов, Европада Маингеймс тизими). Европа ва АҚШда ХХ аср бошида ўқувчиларнинг индивидуал, фаол, мустақил ўқув ишларини таъминлашга қаратилган кўплаб таълим тизимларининг самарадорлиги синаб кўрилган. 1905 йили Дальтон шаҳрида кунда ҳам кенг кўламда қўлланилиб келинмоқда. Синф-дарс тизимининг ўзига хос хусусиятлари қуйидагилар: Таълимнинг синф-дарс тизими алоҳида ўқув фанларини ўқитиш методикаси ва дидактикасига оид асарларида унинг афзаллик ва камчиликларини кўрсатиб берди. Афзалликлари: яхлит педагогик жараённинг тартибли кечишини таъминловчи ташкилий тизим шаклланиши; жараёнларнинг осон бошқарилиши: мавзунинг жамоа бўлиб муҳокама қилиниши, биргаликда излаш жараёнида ўқувчилар ўртасида ўзаро муносабатнинг шаклланиши; ўқитувчи томонидан ўқувчилар тарбиясига ҳиссий таъсир кўрсатилиши; ўқув фаолиятига мусобақалашиш элементларини киритиш имкониятининг мавжудлиги, билимсизликдан билимларни ўзлаштириш сари ҳаракатларнинг мунтазамлиги ва кетма-кетлиги. Камчиликлари: тизимнинг асосан билимларни ўртача даражада ўзлаштирувчи ўқувчилар учун мўлжалланганлиги, бўш ўзлаштирувчи ўқувчилар учун қийинчиликларнинг юзага келиши ва кучли ўзлаштирувчи ўқувчилар қобилиятларининг ривожланиш суръатининг ортга сурилиши; ўқитувчи учун ўқитиш мазмуни ва ўқитиш суръатлари ҳамда методлари бўйича индивидуал ишларни ташкил этиш, шунингдек, ўқувчиларнинг индивидуал хусусиятларини ҳисобга олишда қийинчиликнинг юзага келиши; катта ва кичик ёшли ўқувчилар ўртасидаги муносабатларнинг қарор топмаслиги. ХIХ аср охири ХХ аср бошларида ақлий ривожланишида фарқи бўлган ўқувчиларни ўқитишда индивидуаллаштиришга аҳамият қаратиш масаласи айниқса долзарб хусусият касб этди. Шунга мос равишда танлаб ўқитиш (табақалаштирилган таълим) шакли юзага келди (АҚШда Батов, Европада Маингеймс тизими). Европа ва АҚШда ХХ аср бошида ўқувчиларнинг индивидуал, фаол, мустақил ўқув ишларини таъминлашга қаратилган кўплаб таълим тизимларининг самарадорлиги синаб кўрилган. 1905 йили Дальтон шаҳрида (Массачусетс штати) ўқитувчи Елена Парк Херст томонидан биринчи бор қўлланилган индивидуал таълим таълим тизимда энг радикал ҳисобланган. Бу тизим дальтон-режа номи билан педагогика ва мактаб тарихига кирди. Уни баъзан лаборатория ёки устахоналар тизими деб ҳам атайдилар. Бу тизимнинг мазмуни қуйидагилардан иборат: ўқув фаолиятининг самарадорлиги ҳар бир ўқувчининг имконияти, қобилиятига боғлиқ: таълим фаолияти устун турадиган ўқишни анъанавий ташкил этиш ўқувчининг мустақил ўқув фаолиятининг асоси ҳисобланиши; ўқитувчи вазифасининг фаолиятни одоб билан ташкил этишдан иборатлиги, синф лабораториясининг устахоналар билан алмаштирилиши; дарсларнинг бекор қилиниши; ўқитувчининг янги материални тушунтирмаслиги, ўқувчининг лаборатория (устахона)ларда ўқитувчидан олинган топшириқ асосида мустақил шуғулланишлари ва зарур бўлган пайтда ўқитувчидан ёрдам сўрашлари. ХХ аср 20-йилларида таълимнинг лойиҳали тизими тарғиб қилинди. Тизимнинг мазмуни ўқувчиларнинг ўзлари лойиҳа ишлари мавзуни танлаб олишларини ифодалайди. Лойиҳа ишлари реал ҳаёт билан боғланган бўлиши ва ўқув гуруҳлари жамият ҳаётининг ижтимоий-сиёсий, хўжалик-ишлаб чиқариш ёки маданий-маиший жиҳатларини акс эттириш керак бўлган. Ўтган асрнинг 60-йилларида америкалик профессор педагог Люйд Трамк ишлаб чиққан Трамк режаси оммалашди. Таълимнинг бу шакли машғулотларни катта (100-150 нафар кишилик) аудиторияда 10-15 кишидан иборат гуруҳларда ёки ва ўқувчиларнинг ҳар бири билан индивидуал ишларни олиб бориш ғоясини илгари суради. Маърузани ташкил этишга турли техник воситалардан фойдаланган ҳолда ўқув вақтининг 40 фоизи, семинарларга 20 фоизи ва лабораторияларда индивидуал равишда мустақил ишларни бажаришга 20 фоизи ажратилади. Европада ўрта асрларда дастлабки университетлар пайдо бўлиши билан таълимнинг маъруза-семинар тизими асосланди. Маъруза, семинар, амалий ва лаборатория ишлари, маслаҳат ва ихтисослик бўйича амалиёт бугунги кунга қадар маъруза-семинар тизимда ўқишнинг асосий шакллари бўлиб (Массачусетс штати) ўқитувчи Елена Парк Херст томонидан биринчи бор қўлланилган индивидуал таълим таълим тизимда энг радикал ҳисобланган. Бу тизим дальтон-режа номи билан педагогика ва мактаб тарихига кирди. Уни баъзан лаборатория ёки устахоналар тизими деб ҳам атайдилар. Бу тизимнинг мазмуни қуйидагилардан иборат: ўқув фаолиятининг самарадорлиги ҳар бир ўқувчининг имконияти, қобилиятига боғлиқ: таълим фаолияти устун турадиган ўқишни анъанавий ташкил этиш ўқувчининг мустақил ўқув фаолиятининг асоси ҳисобланиши; ўқитувчи вазифасининг фаолиятни одоб билан ташкил этишдан иборатлиги, синф лабораториясининг устахоналар билан алмаштирилиши; дарсларнинг бекор қилиниши; ўқитувчининг янги материални тушунтирмаслиги, ўқувчининг лаборатория (устахона)ларда ўқитувчидан олинган топшириқ асосида мустақил шуғулланишлари ва зарур бўлган пайтда ўқитувчидан ёрдам сўрашлари. ХХ аср 20-йилларида таълимнинг лойиҳали тизими тарғиб қилинди. Тизимнинг мазмуни ўқувчиларнинг ўзлари лойиҳа ишлари мавзуни танлаб олишларини ифодалайди. Лойиҳа ишлари реал ҳаёт билан боғланган бўлиши ва ўқув гуруҳлари жамият ҳаётининг ижтимоий-сиёсий, хўжалик-ишлаб чиқариш ёки маданий-маиший жиҳатларини акс эттириш керак бўлган. Ўтган асрнинг 60-йилларида америкалик профессор педагог Люйд Трамк ишлаб чиққан Трамк режаси оммалашди. Таълимнинг бу шакли машғулотларни катта (100-150 нафар кишилик) аудиторияда 10-15 кишидан иборат гуруҳларда ёки ва ўқувчиларнинг ҳар бири билан индивидуал ишларни олиб бориш ғоясини илгари суради. Маърузани ташкил этишга турли техник воситалардан фойдаланган ҳолда ўқув вақтининг 40 фоизи, семинарларга 20 фоизи ва лабораторияларда индивидуал равишда мустақил ишларни бажаришга 20 фоизи ажратилади. Европада ўрта асрларда дастлабки университетлар пайдо бўлиши билан таълимнинг маъруза-семинар тизими асосланди. Маъруза, семинар, амалий ва лаборатория ишлари, маслаҳат ва ихтисослик бўйича амалиёт бугунги кунга қадар маъруза-семинар тизимда ўқишнинг асосий шакллари бўлиб келмоқда. Ушбу тизим одатда олий ва олий ўқув юртидан кейинги таълим амалиётида фаол қўлланилади. Ўзбекистонда маъруза-семинар тизимидан академик лицей ва касб-ҳунар коллежлари амалиётида ҳам самарали фойдаланилади. Дарс – ўқув фаолиятини ташкил этишнинг асосий шакли. Таълимнинг турли шаклларидан самарали фойдаланиш муҳим дидактик вазифа саналади. Таълим амалиётида таълимнинг жамоавий (оммавий), гуруҳли ва индивидуал шаклларидан фойдаланилади. Таълимнинг оммавий шакли синфдаги жами ўқувчиларнинг ўқитувчи раҳбарлиги остида биргаликда ҳаракатларини кўзда тутади. Гуруҳли шаклида эса ўқувчилар 3-6 кишидан иборат гуруҳлар ёки жуфтликларда иш олиб борадилар. Гуруҳлар учун топшириқлар бир хил ёки турлича бўлиши мумкин. Индивидуал шакли ҳар бир ўқувчининг алоҳида мустақил ишлашини кўзда тутади. Бу жараёнда ўқитувчи бир вазифа устида ишлаётган бутун гуруҳ ўқув фаолиятини бошқариб боради, ўқув ҳамкорлигини қарор топтиради. Оммавий ишлашнинг самарадорлиги кўп жиҳатдан ўқитувчининг гуруҳни яхлит назорат қилиш ҳамда ҳар бир ўқувчининг ишини кўздан қочирмаслик билан боғлиқ. Бироқ, оммавий ишлаш индивидуал фарқларни ҳисобга олмайди, у фанларни ўртача ўзлаштирадиган ўқувчига мўлжалланган. Шунинг учун баъзи ўқувчилар берилган иш суръатидан ортда қоладилар, айримлар эса зерикиб қийналиб кетадилар. Таълим олишнинг жамоавий (оммавий) шакли шаклланган, турғун ўқувчилар гуруҳи билан ўқув фаолиятини ташкил этишни кўзда тутади. Таълимнинг гуруҳли шаклига кўра ўқитувчи бир вақтнинг ўзида гуруҳ ўқувчиларининг билиш фаолиятларини бошқаради. Ўқувчиларни жамоавий, умумлаштирилган-гуруҳли ва табақалаштирилган гуруҳларга тақсимлаш мумкин. Таълимнинг жамоавий шакли кўп ҳолларда табақалаштирилган гуруҳлар фаолиятини ташкил этишда қўлланилади. Ўқув ишларини ташкил этишнинг жамоавий шакли ўқитувчи ва ўқувчиларнинг динамик ёки ўзгарувчан тартибли жуфтликларида кечаётган муносабатларидир. келмоқда. Ушбу тизим одатда олий ва олий ўқув юртидан кейинги таълим амалиётида фаол қўлланилади. Ўзбекистонда маъруза-семинар тизимидан академик лицей ва касб-ҳунар коллежлари амалиётида ҳам самарали фойдаланилади. Дарс – ўқув фаолиятини ташкил этишнинг асосий шакли. Таълимнинг турли шаклларидан самарали фойдаланиш муҳим дидактик вазифа саналади. Таълим амалиётида таълимнинг жамоавий (оммавий), гуруҳли ва индивидуал шаклларидан фойдаланилади. Таълимнинг оммавий шакли синфдаги жами ўқувчиларнинг ўқитувчи раҳбарлиги остида биргаликда ҳаракатларини кўзда тутади. Гуруҳли шаклида эса ўқувчилар 3-6 кишидан иборат гуруҳлар ёки жуфтликларда иш олиб борадилар. Гуруҳлар учун топшириқлар бир хил ёки турлича бўлиши мумкин. Индивидуал шакли ҳар бир ўқувчининг алоҳида мустақил ишлашини кўзда тутади. Бу жараёнда ўқитувчи бир вазифа устида ишлаётган бутун гуруҳ ўқув фаолиятини бошқариб боради, ўқув ҳамкорлигини қарор топтиради. Оммавий ишлашнинг самарадорлиги кўп жиҳатдан ўқитувчининг гуруҳни яхлит назорат қилиш ҳамда ҳар бир ўқувчининг ишини кўздан қочирмаслик билан боғлиқ. Бироқ, оммавий ишлаш индивидуал фарқларни ҳисобга олмайди, у фанларни ўртача ўзлаштирадиган ўқувчига мўлжалланган. Шунинг учун баъзи ўқувчилар берилган иш суръатидан ортда қоладилар, айримлар эса зерикиб қийналиб кетадилар. Таълим олишнинг жамоавий (оммавий) шакли шаклланган, турғун ўқувчилар гуруҳи билан ўқув фаолиятини ташкил этишни кўзда тутади. Таълимнинг гуруҳли шаклига кўра ўқитувчи бир вақтнинг ўзида гуруҳ ўқувчиларининг билиш фаолиятларини бошқаради. Ўқувчиларни жамоавий, умумлаштирилган-гуруҳли ва табақалаштирилган гуруҳларга тақсимлаш мумкин. Таълимнинг жамоавий шакли кўп ҳолларда табақалаштирилган гуруҳлар фаолиятини ташкил этишда қўлланилади. Ўқув ишларини ташкил этишнинг жамоавий шакли ўқитувчи ва ўқувчиларнинг динамик ёки ўзгарувчан тартибли жуфтликларида кечаётган муносабатларидир. Умумлаштирилган-гуруҳли шакл ҳар бири гуруҳ томонидан ягона топшириқнинг фақатгина бир қисми бажарилиши назарда тутилади. Табақалаштирилган-гуруҳли шакл ўқув имкониятлари, кўникмалари бир даражада шаклланган ўқувчилар билан ишланишини ифодалайди. Бунда ўқувчилар жуфт бўлиб ишлашлари ҳам мумкин. Таълимнинг индивидуал шакли ўқувчиларнинг бошқа ўқувчилар билан бевосита алоқаларини кўзда тутмайди. Ўз моҳиятига кўра синф жамоаси ёки муайян гуруҳлар билан ишлашдан тубдан фарқ қилмаса-да, бироқ ўқувчи ўзининг шахсий имкониятларига мувофиқ ўқитувчи томонидан берилган топшириқни мустақил бажаради. Бу мақсад йўлида махсус тайёрланган карточкалардан фойдаланиш мумкин. Таълим мақсадлари ва фойдаланишнинг қулайлиги нуқтаи назаридан таълим шакллари қуйидагича даражаланади: асосий, қўшимча ва ёрдамчи таълим. Дарс – таълимни ташкил этиш асосий шакли. Дарс таълим жараёнининг яхлитлиги нуқтаи назаридан таълимнинг асосий ташкилий усули ҳисобланади. Унда синф-дарс тизимининг хусусиятлари акс этади, унда ўқувчиларни оммавий қамраб олиш, ташкилий тартиб ва ўқув ишларининг мунтазамлиги таъминланади. Дарс иқтисодий жиҳатдан фойдалидир. Ўқувчилар ҳамда синф жамоасининг индивидуал хусусиятларини билиши ўқитувчи учун ҳар бир ўқувчи фаолиятига рағбатлантирувчи таъсир кўрсатишга имкон беради. Дарс доирасида оммавий, гуруҳли ва индивидуал таълим шаклларини бирлаштириш имконияти унинг рад этиб бўлмайдиган устунлиги ҳисобланади. Дарсда ҳар бир ўқувчи хусусиятларини ҳисобга олиш, барча ўқувчиларнинг машғулот жараёнида ўрганилаётган фан асосларини эгаллаб олишлари, уларнинг идрок этиш қобилиятлари ва маънавий-ахлоқий сифатларини тарбиялаш ҳамда ривожлантириш учун қулай шароитларни яратилади. Дарс таълимнинг бошқа шаклларидан фарқ қилувчи ўзига хос Умумлаштирилган-гуруҳли шакл ҳар бири гуруҳ томонидан ягона топшириқнинг фақатгина бир қисми бажарилиши назарда тутилади. Табақалаштирилган-гуруҳли шакл ўқув имкониятлари, кўникмалари бир даражада шаклланган ўқувчилар билан ишланишини ифодалайди. Бунда ўқувчилар жуфт бўлиб ишлашлари ҳам мумкин. Таълимнинг индивидуал шакли ўқувчиларнинг бошқа ўқувчилар билан бевосита алоқаларини кўзда тутмайди. Ўз моҳиятига кўра синф жамоаси ёки муайян гуруҳлар билан ишлашдан тубдан фарқ қилмаса-да, бироқ ўқувчи ўзининг шахсий имкониятларига мувофиқ ўқитувчи томонидан берилган топшириқни мустақил бажаради. Бу мақсад йўлида махсус тайёрланган карточкалардан фойдаланиш мумкин. Таълим мақсадлари ва фойдаланишнинг қулайлиги нуқтаи назаридан таълим шакллари қуйидагича даражаланади: асосий, қўшимча ва ёрдамчи таълим. Дарс – таълимни ташкил этиш асосий шакли. Дарс таълим жараёнининг яхлитлиги нуқтаи назаридан таълимнинг асосий ташкилий усули ҳисобланади. Унда синф-дарс тизимининг хусусиятлари акс этади, унда ўқувчиларни оммавий қамраб олиш, ташкилий тартиб ва ўқув ишларининг мунтазамлиги таъминланади. Дарс иқтисодий жиҳатдан фойдалидир. Ўқувчилар ҳамда синф жамоасининг индивидуал хусусиятларини билиши ўқитувчи учун ҳар бир ўқувчи фаолиятига рағбатлантирувчи таъсир кўрсатишга имкон беради. Дарс доирасида оммавий, гуруҳли ва индивидуал таълим шаклларини бирлаштириш имконияти унинг рад этиб бўлмайдиган устунлиги ҳисобланади. Дарсда ҳар бир ўқувчи хусусиятларини ҳисобга олиш, барча ўқувчиларнинг машғулот жараёнида ўрганилаётган фан асосларини эгаллаб олишлари, уларнинг идрок этиш қобилиятлари ва маънавий-ахлоқий сифатларини тарбиялаш ҳамда ривожлантириш учун қулай шароитларни яратилади. Дарс таълимнинг бошқа шаклларидан фарқ қилувчи ўзига хос белгиларга эга, чунончи: ўқувчиларнинг доимий гуруҳи, ўқувчилар фаолиятига уларнинг ҳар бири хусусиятларини ҳисобга олиш билан раҳбарлик қилиш, ўрганилаётган фан асосларини бевосита дарсда эгаллаб олиш (бу белгилари дарснинг фақат мазмунини эмас, балки ўз хусусиятини ҳам акс эттиради). 3. Дарсга турлари ва тузилиши. Дарснинг тузилиши оддий ва анча мураккаб бўлиши мумкин. Бу ўқув материалининг мазмуни, дарснинг дидактик мақсади, ўқувчилар ва жамоа сифатида синфнинг хусусиятларига боғлиқ.. Замонавий дидактикада дарс қуйидаги турлари ажратиб кўрсатилган: Бошланғич синфларда ўқувчилар ёшларини ҳисобга олиб ўқув ишларининг турли хилларидан фойдаланишга, янги билимларни беришни аввал илгари ўрганилганни мустаҳкамлаш, такрорлаш билан бирга олиб боришга тўғри келади. Ҳатто, текшириш дарслари ҳам бу ерда кўпинча ишлар бошқа турларини ўз ичига олади: материални оғзаки етказиш. қизиқарли ҳикояни ўқиш. Дарснинг айнан мана шу тури аралаш (комбинациялашган) ёки мураккаб тузилишли деб аталади. Аралаш дарснинг тахминий тузилиши: уй вазифаларини текшириш (ўқувчилар билан савол- жавоб қилиш); янги материални ўрганиш; мавзуни ўзлаштиришни дастлабки текшириш; машқ ёрдамида янги билимларини мустаҳкамлаш; аввал ўрганилган билимларни суҳбат кўринишида такрорлаш; ўқувчиларнинг билимларини баҳолаш; уйга вазифа бериш. Янги билимларни ўрганиш (ўқувчиларни янги материаллар билан таништириш) дарси ўқувчиларни уларга таниш бўлмаган янги материал мазмуни билан таништириш жараёни бўлиб, бундай дарс бир нечта саволларни ўз ичига олади, уларни ўрганиш учун кўп вақт талаб қилади. Ўқитувчи дарснинг мазмуни, аниқ мақсади ва мустақил иш шаклларига кўра янги матьериални ўзи баён этади. Айрим ҳолларда ўқувчилар ўқитувчи раҳбарлигида мустақил фаолият олиб борадилар. Ушбу дарс қуйидаги тузилишга эга: 1) янги материални ўрганиш учун асос бўлган аввалги белгиларга эга, чунончи: ўқувчиларнинг доимий гуруҳи, ўқувчилар фаолиятига уларнинг ҳар бири хусусиятларини ҳисобга олиш билан раҳбарлик қилиш, ўрганилаётган фан асосларини бевосита дарсда эгаллаб олиш (бу белгилари дарснинг фақат мазмунини эмас, балки ўз хусусиятини ҳам акс эттиради). 3. Дарсга турлари ва тузилиши. Дарснинг тузилиши оддий ва анча мураккаб бўлиши мумкин. Бу ўқув материалининг мазмуни, дарснинг дидактик мақсади, ўқувчилар ва жамоа сифатида синфнинг хусусиятларига боғлиқ.. Замонавий дидактикада дарс қуйидаги турлари ажратиб кўрсатилган: Бошланғич синфларда ўқувчилар ёшларини ҳисобга олиб ўқув ишларининг турли хилларидан фойдаланишга, янги билимларни беришни аввал илгари ўрганилганни мустаҳкамлаш, такрорлаш билан бирга олиб боришга тўғри келади. Ҳатто, текшириш дарслари ҳам бу ерда кўпинча ишлар бошқа турларини ўз ичига олади: материални оғзаки етказиш. қизиқарли ҳикояни ўқиш. Дарснинг айнан мана шу тури аралаш (комбинациялашган) ёки мураккаб тузилишли деб аталади. Аралаш дарснинг тахминий тузилиши: уй вазифаларини текшириш (ўқувчилар билан савол- жавоб қилиш); янги материални ўрганиш; мавзуни ўзлаштиришни дастлабки текшириш; машқ ёрдамида янги билимларини мустаҳкамлаш; аввал ўрганилган билимларни суҳбат кўринишида такрорлаш; ўқувчиларнинг билимларини баҳолаш; уйга вазифа бериш. Янги билимларни ўрганиш (ўқувчиларни янги материаллар билан таништириш) дарси ўқувчиларни уларга таниш бўлмаган янги материал мазмуни билан таништириш жараёни бўлиб, бундай дарс бир нечта саволларни ўз ичига олади, уларни ўрганиш учун кўп вақт талаб қилади. Ўқитувчи дарснинг мазмуни, аниқ мақсади ва мустақил иш шаклларига кўра янги матьериални ўзи баён этади. Айрим ҳолларда ўқувчилар ўқитувчи раҳбарлигида мустақил фаолият олиб борадилар. Ушбу дарс қуйидаги тузилишга эга: 1) янги материални ўрганиш учун асос бўлган аввалги материални такрорлаш; 2) ўқитувчининг янги материални ва дарслик билан ишлашни тушунтириши; 3) билимларни тушунишларини текшириш ва дастлабки мустаҳкамлаш; 4) уйга вазифа бериш. Билимларни мустаҳкамлаш дарсларида ўқув ишининг асосий мазмуни илгари ўзлаштирилган билимларни мустаҳкам ўзлаштириш мақсадида уларни иккинчи бор тушуниб олиш ҳисобланади. Ўқувчилар билимларни янги манбалар бўйича ўрганиб, чуқурлаштирадилар, ўзларига таниш қоидага мувофиқ янги мазмундаги масалаларни ечадилар, илгари олган билимларини оғзаки ва ёзма такрорлайдилар. Бу каби дарслар қуйидаги тузилмага эга бўлади: 1) уй вазифасини текшириш; 2) оғзаки ва ёзма машқларни бажариш; 3) топшириқ бажарилишини текшириш; 4) уйга вазифа бериш. Кўникма ҳамда малакаларни шакллантириш ва мустаҳкамлаш дарслари билимларни мустаҳкамлаш дарслари билан боғлиқдир. Бу жараён бир неча махсус дарслар жараёнида амалга оширилади. Бошқа дарсларда янги мавзуларни ўрганишда давом эттирилади. Шу билан бирга аввалига машқни бажариш ишлари болалар томонидан ўқитувчи ёрдамида ва улар топшириқни қандай тушунганларини даслаб жиддий текшириш билан бажарилса, кейинчалик эса қаерда қандай қоида қўлланилишини ўқувчиларнинг ўзлари белгилайдилар. Умумлаштирувчи дарслари (билимларини умумлаштириш ва тизимлаштиришлар) илгари ўтилган материалдан энг муҳим саволлари қайта такрорланадиган ва тизимлаштириладиган, ўқувчилар билимларида мавжуд камчиликлари тўлдириладиган ва ўрганилаётган курснинг муҳим ғоялари очиб бериладиган дарслар ҳисобланади. Умумлаштирувчи дарслар мавзу, бўлим ва ўқув курсларининг якунида ўтказилади. Кириш ва якунлаш дарснинг таркибий элементи ҳисобланади. Такрорлаш ва умумлаштиришнинг ўзи ҳикоя, қисқача хабарлар, дарсликни ўқиб бериш ёки ўқитувчининг ўқувчилар билан суҳбатлашиши шаклида ўтказилиши мумкин. Текшириш (назорат) дарслари ўқитувчига ўқувчиларнинг маълум материални такрорлаш; 2) ўқитувчининг янги материални ва дарслик билан ишлашни тушунтириши; 3) билимларни тушунишларини текшириш ва дастлабки мустаҳкамлаш; 4) уйга вазифа бериш. Билимларни мустаҳкамлаш дарсларида ўқув ишининг асосий мазмуни илгари ўзлаштирилган билимларни мустаҳкам ўзлаштириш мақсадида уларни иккинчи бор тушуниб олиш ҳисобланади. Ўқувчилар билимларни янги манбалар бўйича ўрганиб, чуқурлаштирадилар, ўзларига таниш қоидага мувофиқ янги мазмундаги масалаларни ечадилар, илгари олган билимларини оғзаки ва ёзма такрорлайдилар. Бу каби дарслар қуйидаги тузилмага эга бўлади: 1) уй вазифасини текшириш; 2) оғзаки ва ёзма машқларни бажариш; 3) топшириқ бажарилишини текшириш; 4) уйга вазифа бериш. Кўникма ҳамда малакаларни шакллантириш ва мустаҳкамлаш дарслари билимларни мустаҳкамлаш дарслари билан боғлиқдир. Бу жараён бир неча махсус дарслар жараёнида амалга оширилади. Бошқа дарсларда янги мавзуларни ўрганишда давом эттирилади. Шу билан бирга аввалига машқни бажариш ишлари болалар томонидан ўқитувчи ёрдамида ва улар топшириқни қандай тушунганларини даслаб жиддий текшириш билан бажарилса, кейинчалик эса қаерда қандай қоида қўлланилишини ўқувчиларнинг ўзлари белгилайдилар. Умумлаштирувчи дарслари (билимларини умумлаштириш ва тизимлаштиришлар) илгари ўтилган материалдан энг муҳим саволлари қайта такрорланадиган ва тизимлаштириладиган, ўқувчилар билимларида мавжуд камчиликлари тўлдириладиган ва ўрганилаётган курснинг муҳим ғоялари очиб бериладиган дарслар ҳисобланади. Умумлаштирувчи дарслар мавзу, бўлим ва ўқув курсларининг якунида ўтказилади. Кириш ва якунлаш дарснинг таркибий элементи ҳисобланади. Такрорлаш ва умумлаштиришнинг ўзи ҳикоя, қисқача хабарлар, дарсликни ўқиб бериш ёки ўқитувчининг ўқувчилар билан суҳбатлашиши шаклида ўтказилиши мумкин. Текшириш (назорат) дарслари ўқитувчига ўқувчиларнинг маълум соҳадаги билим, малака ва кўникмалари шаклланганлик даражаси, ўқув материалини эгаллашдаги камчиликларни аниқлаш, шунингдек, навбатдаги топшириқларнинг бажариш йўлларини белгилаб олишга ёрдам беради. Текшириш дарслари ўқувчидан ушбу мавзу бўйича унинг ҳамма билим, кўникма ва малакаларини қўллашини талаб этади. Текшириш оғзаки ҳамда ёзма шаклда ҳам амалга оширилиши мумкин. Таълимнинг ташкилий шакли сифатида дарс динамик ҳодисадир. У педагогик жараённинг яхлитлигини таъминлайди ва таълимий, тарбиявий- ривожлантириш вазифаларини ижобий ечимини топишга имкон беради. Дарснинг таълимий вазифаси ҳар бир дарснинг таълим вазифаларини белгилаш, дарсни ахборотлар билан бойитиш, ижтимоий ва шахсий эҳтиёжларни ҳисобга олиш, дарс мазмунини оптималлаштириш, идрок этишнинг илғор технологияларини киритиш, турли шакл, метод ва воситаларидан ўринли фойдаланиш, дарс тузилишига ижодий ёндашиш, таълим беришда жамоавий, гуруҳли ва индивидуал шаклларини қўллаш, оператив қайта алоқани таъминлаш, назорат ва бошқарувни ташкил этиш, дарснинг самарали кечишини таъминлашдан иборат. Дарсга қўйиладиган талабларнинг тарбиявий характерини ўқув материалининг тарбиявий имкониятларини аниқлаш, таълимий фаолият жараёнида эришиш зарур бўлган тарбиявий мақсадларни шакллантириш (қўйиш), ўқув ишлари мақсади ва мазмунидан келиб чиқиб, тарбиявий масалаларни белгилаш, ўқувчиларни умуминсоний ва миллий қадриятлар руҳида тарбиялаш, юксак маънавий-ахлоқий сифатлар (тиришқоқлик, тартиблилик, масъулиятлилик, интизомлилик, мустақиллик, қобилиятлилик, ҳалоллик, меҳнатсеварлик, тиришқоқлик ва бошқалар)ни шакллантириш, ўқувчиларга педагогик талабларни қўйиш, улар билан ҳамкорликка эришиш, уларнинг ютуқларидан қувониш каби ҳолатлар ташкил этади. Таълим жараёнида қўйиладиган педагогик талабларнинг ўқувчи шахсини ривожлантириш имконияти ўқувчиларда ижодкорлик, ташаббускорлик, фаоллик каби сифатларни тарбиялашда кўринади. Бунда соҳадаги билим, малака ва кўникмалари шаклланганлик даражаси, ўқув материалини эгаллашдаги камчиликларни аниқлаш, шунингдек, навбатдаги топшириқларнинг бажариш йўлларини белгилаб олишга ёрдам беради. Текшириш дарслари ўқувчидан ушбу мавзу бўйича унинг ҳамма билим, кўникма ва малакаларини қўллашини талаб этади. Текшириш оғзаки ҳамда ёзма шаклда ҳам амалга оширилиши мумкин. Таълимнинг ташкилий шакли сифатида дарс динамик ҳодисадир. У педагогик жараённинг яхлитлигини таъминлайди ва таълимий, тарбиявий- ривожлантириш вазифаларини ижобий ечимини топишга имкон беради. Дарснинг таълимий вазифаси ҳар бир дарснинг таълим вазифаларини белгилаш, дарсни ахборотлар билан бойитиш, ижтимоий ва шахсий эҳтиёжларни ҳисобга олиш, дарс мазмунини оптималлаштириш, идрок этишнинг илғор технологияларини киритиш, турли шакл, метод ва воситаларидан ўринли фойдаланиш, дарс тузилишига ижодий ёндашиш, таълим беришда жамоавий, гуруҳли ва индивидуал шаклларини қўллаш, оператив қайта алоқани таъминлаш, назорат ва бошқарувни ташкил этиш, дарснинг самарали кечишини таъминлашдан иборат. Дарсга қўйиладиган талабларнинг тарбиявий характерини ўқув материалининг тарбиявий имкониятларини аниқлаш, таълимий фаолият жараёнида эришиш зарур бўлган тарбиявий мақсадларни шакллантириш (қўйиш), ўқув ишлари мақсади ва мазмунидан келиб чиқиб, тарбиявий масалаларни белгилаш, ўқувчиларни умуминсоний ва миллий қадриятлар руҳида тарбиялаш, юксак маънавий-ахлоқий сифатлар (тиришқоқлик, тартиблилик, масъулиятлилик, интизомлилик, мустақиллик, қобилиятлилик, ҳалоллик, меҳнатсеварлик, тиришқоқлик ва бошқалар)ни шакллантириш, ўқувчиларга педагогик талабларни қўйиш, улар билан ҳамкорликка эришиш, уларнинг ютуқларидан қувониш каби ҳолатлар ташкил этади. Таълим жараёнида қўйиладиган педагогик талабларнинг ўқувчи шахсини ривожлантириш имконияти ўқувчиларда ижодкорлик, ташаббускорлик, фаоллик каби сифатларни тарбиялашда кўринади. Бунда ўқув материалларининг ўқувчилар идроки имкониятлари даражасини ўрганиш, ҳисобга олиш, “ривожланишнинг яқин зонасини лойиҳалаштириш”, “ўзиб кетиш” даражасидаги ўқув машғулотларини ташкил этиш, ривожланишидаги янги ўзгаришларни рағбатлантириш, ўқувчиларнинг интеллектуал, эмоционал, ижтимоий ривожланишларидаги «сакраш»ларни олдиндан кўра билиш, бошланаётган ўзгаришларни ҳисобга олиш асосида ўқув машғулотларини оператив қайта қуриш кабилар киради. Ноанъанавий дарслар. ХХ асрнинг 70-йилларида ўқувчиларнинг дарсларга қизиқишларининг пасайиш хавфи аниқланди. Хавфни бартараф этиш учун ностандарт дарсларнинг ташкил этишга эътибор қаратилди. Ноанъанавий дарснинг кўплаб турлари бўлиб, асосийлари қуйидагилардир: Дарснинг самарадорлиги унинг пухта тайёрланганлиги ва самарали ташкил этилганлиги билан боғлиқ. Яхши режалаштирилмаган, етарлича ўйлаб чиқилмаган, шошилинч тузилган ва ўқувчилар имкониятларига мослаштирилмаган дарс сифатли бўла олмайди. Дарсга тайёргарлик аниқ шароитларда энг юқори якуний натижага эришишни таъминлайдиган ўқув жараёнини ташкил этишнинг комлекс чораларини ишлаб чиқишдир. Ўқитувчининг дарсга тайёргарлигида қуйидаги учта босқич кўзга ташланади: ташхислаш, башоратлаш, лойиҳалаш (режалаштириш). Шу билан бирга ўқитувчи амалий материалларни яхши билиши, ўз фанини эркин олиб боришга эришиши лозим. Дарсга тайёргарлик асосини бўлажак машғултнинг алгоритмлари, самарадорлиги боғлиқ бўлган омиллар ва ҳолатларни ҳисобга олишни таъминловчи қадамларни кетма-кет тартиб билан бажариш ташкил этади. Алгоритмни амалга ошириш аниқ шароитларни диагностика қилиш билан бошланади. Ташхис дидактик жараён кечадиган барча шароитларни ойдинлаштириш, унинг натижаларини белгилашдир. Унда ўқувчиларнинг имкониятлари, уларнинг фаолиятлари ва хулқлари, мотивлари, талаб ва лаёқатлари, қизиқиш ва қобилиятлари, билимдонлик даражаси, ўқув материалининг хусусияти, унинг амалий аҳамияти, дарс тузилиши, янги ўқув материалларининг ўқувчилар идроки имкониятлари даражасини ўрганиш, ҳисобга олиш, “ривожланишнинг яқин зонасини лойиҳалаштириш”, “ўзиб кетиш” даражасидаги ўқув машғулотларини ташкил этиш, ривожланишидаги янги ўзгаришларни рағбатлантириш, ўқувчиларнинг интеллектуал, эмоционал, ижтимоий ривожланишларидаги «сакраш»ларни олдиндан кўра билиш, бошланаётган ўзгаришларни ҳисобга олиш асосида ўқув машғулотларини оператив қайта қуриш кабилар киради. Ноанъанавий дарслар. ХХ асрнинг 70-йилларида ўқувчиларнинг дарсларга қизиқишларининг пасайиш хавфи аниқланди. Хавфни бартараф этиш учун ностандарт дарсларнинг ташкил этишга эътибор қаратилди. Ноанъанавий дарснинг кўплаб турлари бўлиб, асосийлари қуйидагилардир: Дарснинг самарадорлиги унинг пухта тайёрланганлиги ва самарали ташкил этилганлиги билан боғлиқ. Яхши режалаштирилмаган, етарлича ўйлаб чиқилмаган, шошилинч тузилган ва ўқувчилар имкониятларига мослаштирилмаган дарс сифатли бўла олмайди. Дарсга тайёргарлик аниқ шароитларда энг юқори якуний натижага эришишни таъминлайдиган ўқув жараёнини ташкил этишнинг комлекс чораларини ишлаб чиқишдир. Ўқитувчининг дарсга тайёргарлигида қуйидаги учта босқич кўзга ташланади: ташхислаш, башоратлаш, лойиҳалаш (режалаштириш). Шу билан бирга ўқитувчи амалий материалларни яхши билиши, ўз фанини эркин олиб боришга эришиши лозим. Дарсга тайёргарлик асосини бўлажак машғултнинг алгоритмлари, самарадорлиги боғлиқ бўлган омиллар ва ҳолатларни ҳисобга олишни таъминловчи қадамларни кетма-кет тартиб билан бажариш ташкил этади. Алгоритмни амалга ошириш аниқ шароитларни диагностика қилиш билан бошланади. Ташхис дидактик жараён кечадиган барча шароитларни ойдинлаштириш, унинг натижаларини белгилашдир. Унда ўқувчиларнинг имкониятлари, уларнинг фаолиятлари ва хулқлари, мотивлари, талаб ва лаёқатлари, қизиқиш ва қобилиятлари, билимдонлик даражаси, ўқув материалининг хусусияти, унинг амалий аҳамияти, дарс тузилиши, янги ахборотни ўзлаштириш, мустаҳкамлаш ва тизимлаштириш, билим, кўникма ва малакаларини назорат қилиш ва тузатиш каби ҳолатлар намоён бўлади. Башоратлаш дарсни ташкил этилишининг турли варианларини баҳолаш ва улардан қабул қилинган мезонларга мувофиқ энг маъқулини танлаб олиш. Лойиҳалаш (режалаштириш) ўқувчиларнинг ўқув фаолиятини бошқариш дастурини яратиш бўлиб, у дарсга тайёрланишнинг якуний босқичи ҳисобланади. Лойиҳа (бошқариш дастури) қисқа ва аниқ, эркин тузилган, педагог ўзи учун бошқариш жараёни муҳим вазиятлари (кимдан ва қачон сўраш, қаерда мавзуни киритиш, машғулот кейинги босқичига қандай ўтиш, олдиндан кўзда тутилмаган қийинчиликлар юзага келганида жараённи қайси схема бўйича қайта ўзгартириш)ни белгилаб олишга имкон берувчи ҳужжатдир. Бошқариш дастури дарснинг анъанавий режасидан бошқарув таъсирнинг аниқ ва тушунарли бўлиши билан фарқланади. Мактабдан ташқари машғулотларнинг асосий ва барқарор турларига ўқиш жараёнининг таркибий қисми сифатида қараладиган, ўқувчиларнинг мустақил уй ишлари киради. Мустақил уй ишларининг асосий мақсади – дарсда ўзлаштирилган билим, кўникма ва малакаларини кенгайтириш, чуқурлаштириш, уларни эсдан чиқаришнинг олдини олиш, ўқувчиларнинг индивидуал лаёқати, истеъдод ва қобилиятини ривожлантиришдан иборат. Бу ишлар ўқув дастури талаблари, ўқувчиларнинг қизиқиш ва эҳтиёжлари ҳамда уларнинг ривожланиш даражаларини ҳисобга олиб қурилади. Ўқувчиларнинг мустақил уй ишлари маълум дидактик вазифаларни бажаради. Чунончи, дарсда ўзлаштирилган билим, кўникма ва малакаларни мустаҳкамлаш, синфда ишлаб чиқилган ўқув материалини кенгайтириш ва чуқурлаштириш, машқларни мустақил бажариш кўникмаларини шакллантириш, дастурли материал доирасига кирувчи ҳажмда индивидуал топшириқларни бажариш асосида мустақил фикрлашини ривожлантириш, индивидуал кузатишлар, тажрибалар, гербарий, табиий намуналар, откриткалар, расмлар, газета ва журнал лавҳалари статистик маълумотлар каби ўқув қўлланмаларини тўплаш ва тайёрлаш ва бошқалар. ахборотни ўзлаштириш, мустаҳкамлаш ва тизимлаштириш, билим, кўникма ва малакаларини назорат қилиш ва тузатиш каби ҳолатлар намоён бўлади. Башоратлаш дарсни ташкил этилишининг турли варианларини баҳолаш ва улардан қабул қилинган мезонларга мувофиқ энг маъқулини танлаб олиш. Лойиҳалаш (режалаштириш) ўқувчиларнинг ўқув фаолиятини бошқариш дастурини яратиш бўлиб, у дарсга тайёрланишнинг якуний босқичи ҳисобланади. Лойиҳа (бошқариш дастури) қисқа ва аниқ, эркин тузилган, педагог ўзи учун бошқариш жараёни муҳим вазиятлари (кимдан ва қачон сўраш, қаерда мавзуни киритиш, машғулот кейинги босқичига қандай ўтиш, олдиндан кўзда тутилмаган қийинчиликлар юзага келганида жараённи қайси схема бўйича қайта ўзгартириш)ни белгилаб олишга имкон берувчи ҳужжатдир. Бошқариш дастури дарснинг анъанавий режасидан бошқарув таъсирнинг аниқ ва тушунарли бўлиши билан фарқланади. Мактабдан ташқари машғулотларнинг асосий ва барқарор турларига ўқиш жараёнининг таркибий қисми сифатида қараладиган, ўқувчиларнинг мустақил уй ишлари киради. Мустақил уй ишларининг асосий мақсади – дарсда ўзлаштирилган билим, кўникма ва малакаларини кенгайтириш, чуқурлаштириш, уларни эсдан чиқаришнинг олдини олиш, ўқувчиларнинг индивидуал лаёқати, истеъдод ва қобилиятини ривожлантиришдан иборат. Бу ишлар ўқув дастури талаблари, ўқувчиларнинг қизиқиш ва эҳтиёжлари ҳамда уларнинг ривожланиш даражаларини ҳисобга олиб қурилади. Ўқувчиларнинг мустақил уй ишлари маълум дидактик вазифаларни бажаради. Чунончи, дарсда ўзлаштирилган билим, кўникма ва малакаларни мустаҳкамлаш, синфда ишлаб чиқилган ўқув материалини кенгайтириш ва чуқурлаштириш, машқларни мустақил бажариш кўникмаларини шакллантириш, дастурли материал доирасига кирувчи ҳажмда индивидуал топшириқларни бажариш асосида мустақил фикрлашини ривожлантириш, индивидуал кузатишлар, тажрибалар, гербарий, табиий намуналар, откриткалар, расмлар, газета ва журнал лавҳалари статистик маълумотлар каби ўқув қўлланмаларини тўплаш ва тайёрлаш ва бошқалар. Дарсларда педагогнинг ўқувчилар томонидан уй вазифаларининг ҳалол бажаришларига кам эътибор бераётганликлари, уларни синфда текширишга уринмасликлари, яхши ўзлаштираётган ўқувчиларни рағбатлантириб бормасликлари таълим амалиётда кенг тарқалган камчилик ҳисобланади. Уй вазифаларини тушунтириб беришга кўпинча вақт етмайди, улар шошилинч берилади. Педагоглар камдан-кам ҳолларда ўқувчилар уй вазифасини бажараётганда дуч келадиган қийинчиликларини кўрсатиб берадилар, уларни бартараф этиш йўлини эса кўрсатмайдилар. Натижасида мустақил уй вазифаларининг бажарилиши самарасиз бўлиб қолди. Таълим жараёнида, шунингдек, дарснинг қуйидаги ёрдамчи турларидан ҳам фойдаланилади: Фан тўгараклари йўналиши, мазмуни, иш методи, ўқиш вақти ва бошқа жиҳатлари билан ажралиб туради. Улар ўқувчиларнинг қизиқиш ва қобилиятларини ривожлантириш, ўқишга ижобий муносабатни шакллантиришга ёрдам беради.. Тўгараклар ўқишни ҳаёт билан алоқасини кучайтиради, фанлараро боғлиқликни ривожлантиради. Фан тўгаракларида ўқувчиларнинг ишлари ўқув жараёнини фаоллаштиради, ўқиш сифатини оширишга ёрдам беради. Таълимнинг ёрдамчи шаклларига экскурсиялар ҳам киради. Улар оммавий, гуруҳли ва кичик гуруҳли бўлиши мумкин. Ўқув экскурсиялари алоҳида фанлар ҳамда бир қанча фанлар бўйича ҳам режалаштирилади. Экскурсияни муваффақиятли ўтказиш учун ўқитувчи унга пухта тайёрланиши: объект ва машрут билан олдиндан танишиб чиқиши, тўла режани ишлаб чиқиши, ўқувчиларни бўлажак топшириқларни бажаришга жалб эта олиши керак. Экскурсия режасида мавзу ва мақсад, объект, у билан танишиш тартиби, ўқувчилар идрок этиш фаолиятларини ташкил этиш, топшириқни бажариш учун зарур бўлган воситалар ва ускуналар, якун ясаш кўрсатилади. Экскурсияни ўтказиш методикаси мавзу, дидактик мақсад, ўқувчиларнинг ёши, уларнинг ривожланиши ҳамда экскурсия объектига боғлиқ бўлади. Дарсларда педагогнинг ўқувчилар томонидан уй вазифаларининг ҳалол бажаришларига кам эътибор бераётганликлари, уларни синфда текширишга уринмасликлари, яхши ўзлаштираётган ўқувчиларни рағбатлантириб бормасликлари таълим амалиётда кенг тарқалган камчилик ҳисобланади. Уй вазифаларини тушунтириб беришга кўпинча вақт етмайди, улар шошилинч берилади. Педагоглар камдан-кам ҳолларда ўқувчилар уй вазифасини бажараётганда дуч келадиган қийинчиликларини кўрсатиб берадилар, уларни бартараф этиш йўлини эса кўрсатмайдилар. Натижасида мустақил уй вазифаларининг бажарилиши самарасиз бўлиб қолди. Таълим жараёнида, шунингдек, дарснинг қуйидаги ёрдамчи турларидан ҳам фойдаланилади: Фан тўгараклари йўналиши, мазмуни, иш методи, ўқиш вақти ва бошқа жиҳатлари билан ажралиб туради. Улар ўқувчиларнинг қизиқиш ва қобилиятларини ривожлантириш, ўқишга ижобий муносабатни шакллантиришга ёрдам беради.. Тўгараклар ўқишни ҳаёт билан алоқасини кучайтиради, фанлараро боғлиқликни ривожлантиради. Фан тўгаракларида ўқувчиларнинг ишлари ўқув жараёнини фаоллаштиради, ўқиш сифатини оширишга ёрдам беради. Таълимнинг ёрдамчи шаклларига экскурсиялар ҳам киради. Улар оммавий, гуруҳли ва кичик гуруҳли бўлиши мумкин. Ўқув экскурсиялари алоҳида фанлар ҳамда бир қанча фанлар бўйича ҳам режалаштирилади. Экскурсияни муваффақиятли ўтказиш учун ўқитувчи унга пухта тайёрланиши: объект ва машрут билан олдиндан танишиб чиқиши, тўла режани ишлаб чиқиши, ўқувчиларни бўлажак топшириқларни бажаришга жалб эта олиши керак. Экскурсия режасида мавзу ва мақсад, объект, у билан танишиш тартиби, ўқувчилар идрок этиш фаолиятларини ташкил этиш, топшириқни бажариш учун зарур бўлган воситалар ва ускуналар, якун ясаш кўрсатилади. Экскурсияни ўтказиш методикаси мавзу, дидактик мақсад, ўқувчиларнинг ёши, уларнинг ривожланиши ҳамда экскурсия объектига боғлиқ бўлади. Мактаб ўқув режаси турли факультатив ва танлови бўйича курсларни ташкил этишни кўзда тутади. Улар ўқувчилар, уларнинг ота-оналари истак ва қизиқишларини ҳисобга олиш билан ишлаб чиқилади. Амалиётда фермерлик, иқтисод, электро ва радиотехника, электроника, полимерлар химияси, астрофизика, психология, этика, антик тарих, ботаника фанларининг айрим соҳалари, шунингдек, чет тили, этнография, стенография, кутубхона иши, рассомчилик, мусиқа каби курсларни факультатив сифатида ўрганилади. Факультатив ва фанларни рўйхатини аниқлашда фақат ўқувчилар истаклари эмас, балки ижтимоий талаблар ва мактаб имкониятидан келиб чиқилади. Факультатив ва танлови бўйича машғулотлар мажбурий ва умумий ўрта таълим фанлари билан узвий боғлиқликда ўтказилиши керак. Одатда ўқувчиларнинг маълум ўқув материали ёки топшириғи устида мустақил ишлашлари уларда маслаҳат (консультация)га нисбатан эҳтиёжни юзага келтиради. Маслаҳатни ташкил этиш вақтида асосан ўқувчи савол беради. Тўғри ташкил этилган консультация ўқувчиларга ўқув материалини эгаллашда қийинчиликларни енгишга ёрдам беради. Маслаҳат давомида ўқитувчи ўқувчилар фаолиятини у ёки бу масалани тўғри тушунишга мустақил келадиган, улар учун қийин топшириқни тушуниб оладиган қилиб, ўрганилаётган материални моҳиятини очишга ўрганадиган қилиб йўналтиради. Таълимнинг мазкур тури ўқитувчига ўқувчилар билимларидаги камчиликларни аниқлаш, алоҳида эътибор беришни талаб этувчи вазиятларга уларнинг диққатини жалб этишга имкон беради. Тўғри ташкил этилган консультация ўқувчиларда ўзини назорат қилиш, билимларга танқидий кўз билан қарашни тарбиялайди. Ўқимишлилик даражасини тўғри аниқлашга ёрдам беради. Таълимнинг маъруза-амалий тизими. ЎзРнинг “Таълим тўғрисида”ги Қонуни ва “Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури”да кўзда тутилган ўрта махсус, касб-ҳунар таълими муассасалари мустақил ҳаётга кириб келаётган ёшларга муайян соҳа йўналиши бўйича чуқур, дифференцациялашган касбий билимлар бериш имкониятини яратади. Мактаб ўқув режаси турли факультатив ва танлови бўйича курсларни ташкил этишни кўзда тутади. Улар ўқувчилар, уларнинг ота-оналари истак ва қизиқишларини ҳисобга олиш билан ишлаб чиқилади. Амалиётда фермерлик, иқтисод, электро ва радиотехника, электроника, полимерлар химияси, астрофизика, психология, этика, антик тарих, ботаника фанларининг айрим соҳалари, шунингдек, чет тили, этнография, стенография, кутубхона иши, рассомчилик, мусиқа каби курсларни факультатив сифатида ўрганилади. Факультатив ва фанларни рўйхатини аниқлашда фақат ўқувчилар истаклари эмас, балки ижтимоий талаблар ва мактаб имкониятидан келиб чиқилади. Факультатив ва танлови бўйича машғулотлар мажбурий ва умумий ўрта таълим фанлари билан узвий боғлиқликда ўтказилиши керак. Одатда ўқувчиларнинг маълум ўқув материали ёки топшириғи устида мустақил ишлашлари уларда маслаҳат (консультация)га нисбатан эҳтиёжни юзага келтиради. Маслаҳатни ташкил этиш вақтида асосан ўқувчи савол беради. Тўғри ташкил этилган консультация ўқувчиларга ўқув материалини эгаллашда қийинчиликларни енгишга ёрдам беради. Маслаҳат давомида ўқитувчи ўқувчилар фаолиятини у ёки бу масалани тўғри тушунишга мустақил келадиган, улар учун қийин топшириқни тушуниб оладиган қилиб, ўрганилаётган материални моҳиятини очишга ўрганадиган қилиб йўналтиради. Таълимнинг мазкур тури ўқитувчига ўқувчилар билимларидаги камчиликларни аниқлаш, алоҳида эътибор беришни талаб этувчи вазиятларга уларнинг диққатини жалб этишга имкон беради. Тўғри ташкил этилган консультация ўқувчиларда ўзини назорат қилиш, билимларга танқидий кўз билан қарашни тарбиялайди. Ўқимишлилик даражасини тўғри аниқлашга ёрдам беради. Таълимнинг маъруза-амалий тизими. ЎзРнинг “Таълим тўғрисида”ги Қонуни ва “Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури”да кўзда тутилган ўрта махсус, касб-ҳунар таълими муассасалари мустақил ҳаётга кириб келаётган ёшларга муайян соҳа йўналиши бўйича чуқур, дифференцациялашган касбий билимлар бериш имкониятини яратади. Академик лицейлар ва касб-ҳунар коллежларида таълимнинг маъруза- амалий тизимидан фойдаланилади. Машғулотлар иккита бирлаштирилган дарслар кўринишида 80 минут давом этади. Уларнинг ўзига хосликлари қуйидагилардан иборат: - маъруза ўқувчиларнинг мустақил ишлари учун тахминий асос сифатида катта ҳажмдаги тизимлаштирилган ахборотларни беришнинг асосий шакли (80 минут ташкил этилади); - амалий машғулот академик лицей, касб-ҳунар коллежи ўқитувчиси раҳбарлиги остида олган ўқув ахборотлари (лекция ва мустақил ишлари)ни чуқурлаштириш, таҳлил қилиш, кенгайтириш, қўллаш ва уларнинг ўқувчилар томонидан ўзлаштирилишини назорат қилиш шакли; - академик лицей, касб-ҳунар коллежида ўқиш асосий шакли сифатида ўқувчиларнинг мустақил фаолиятлари амалга оширилади; - ўқув гуруҳи ўқувчиларни уюштиришнинг асосий шакли (унинг доимий тартиби одатда бутун таълим давомида сақланиб қолади); - ўқув гуруҳлари тўплами академик лицей, касб-ҳунар коллежида курслардан иборат бўлади; - курсларда ўқув машғулотлари жадвалга биноан ягона ўқув режаси ва дастурлари бўйича амалга оширилади; - ўқув йили икки семестр, аттестация даври ва таътилларга бўлинади; - ҳар бир семестр ҳамма ўқув фанлари бўйича якуний аттестация (имтиҳон топшириш) билан якунланади; - академик лицей, касб-ҳунар коллежида ўқиш муҳим фанлар бўйича аттестация (битирув имтиҳонларини топшириш) ва мутахассислиги бўйича битирув малакавий ишни ҳимоя қилиш билан якунланади. Академик лицей, касб-ҳунар коллежларда таълим маъруза, семинар, лаборатория иши, ўқувчиларнинг илмий тадқиқотчилик ишлари (ЎИТИ), ўқувчиларнинг мустақил ўқув ишлари, ишлаб чиқариш амалиёти, чет элда иш тажрибасини ошириш каби шаклларда ташкил этилади. Таълим натижаларини назорат қилиш ва баҳолаш шакли сифатида кундалик, оралиқ Академик лицейлар ва касб-ҳунар коллежларида таълимнинг маъруза- амалий тизимидан фойдаланилади. Машғулотлар иккита бирлаштирилган дарслар кўринишида 80 минут давом этади. Уларнинг ўзига хосликлари қуйидагилардан иборат: - маъруза ўқувчиларнинг мустақил ишлари учун тахминий асос сифатида катта ҳажмдаги тизимлаштирилган ахборотларни беришнинг асосий шакли (80 минут ташкил этилади); - амалий машғулот академик лицей, касб-ҳунар коллежи ўқитувчиси раҳбарлиги остида олган ўқув ахборотлари (лекция ва мустақил ишлари)ни чуқурлаштириш, таҳлил қилиш, кенгайтириш, қўллаш ва уларнинг ўқувчилар томонидан ўзлаштирилишини назорат қилиш шакли; - академик лицей, касб-ҳунар коллежида ўқиш асосий шакли сифатида ўқувчиларнинг мустақил фаолиятлари амалга оширилади; - ўқув гуруҳи ўқувчиларни уюштиришнинг асосий шакли (унинг доимий тартиби одатда бутун таълим давомида сақланиб қолади); - ўқув гуруҳлари тўплами академик лицей, касб-ҳунар коллежида курслардан иборат бўлади; - курсларда ўқув машғулотлари жадвалга биноан ягона ўқув режаси ва дастурлари бўйича амалга оширилади; - ўқув йили икки семестр, аттестация даври ва таътилларга бўлинади; - ҳар бир семестр ҳамма ўқув фанлари бўйича якуний аттестация (имтиҳон топшириш) билан якунланади; - академик лицей, касб-ҳунар коллежида ўқиш муҳим фанлар бўйича аттестация (битирув имтиҳонларини топшириш) ва мутахассислиги бўйича битирув малакавий ишни ҳимоя қилиш билан якунланади. Академик лицей, касб-ҳунар коллежларда таълим маъруза, семинар, лаборатория иши, ўқувчиларнинг илмий тадқиқотчилик ишлари (ЎИТИ), ўқувчиларнинг мустақил ўқув ишлари, ишлаб чиқариш амалиёти, чет элда иш тажрибасини ошириш каби шаклларда ташкил этилади. Таълим натижаларини назорат қилиш ва баҳолаш шакли сифатида кундалик, оралиқ ва якуний назорат, баҳолаш рейтинги тизимидан, реферат ва курс, битирув ишларидан фойдаланилади. Назорат учун саволлар: 1.Таълимнинг ташкилий шаклларининг ривожланиши таърифлаб беринг. 2. Таълимнинг индивидуал шакли қандай афзалликларга эга? 3. Синф-дарс тизимининг афзалликлари нималардан иборат? 4. Замонавий дарсга қандай талаблар қўйилади? 5. Ноанъанавий дарслар деганда нимани тушунасиз? 6. Фан тўгаракларини ташкил этилиши қандай мақсадларга хизмат қилади? 7. Дарсга тайёргарлик қандай босқичларда кечади? 8. Таълимнинг маъруза-амалий қисми қандай хусусиятларга эга? 9. Ҳар бир дарсда ўқувчилар фаолиятини назорат қилишни амалга ошириш ва баҳолаш зарурми? Агарда зарур деб ҳисобласангиз мумкин бўлган методик вариантларини кўрсатиб беринг. Таълимни ташкилий шакллари. 1. Дарс нима.? А) Мақсадсиз кўзланган таълим жараёни. В) Маълум мақсад кўзланган таълим жараёни. С) Ўқитувчи рахбарлигида билим, кўникма ва малакаларни ўқувчига етказувчи таълим. *Д) Маълум мақсад кўзланган алоҳида хонада ёшлар билан ўқитувчи хамкорлигида олиб бориладиган таълим жараёни. 2.Ўқув муаммоларини ҳал этиш жараёнида билимларни мустақил эгаллаш йўли билан таълимни ташкил этиш, ўқувчиларнинг ижодий ва якуний назорат, баҳолаш рейтинги тизимидан, реферат ва курс, битирув ишларидан фойдаланилади. Назорат учун саволлар: 1.Таълимнинг ташкилий шаклларининг ривожланиши таърифлаб беринг. 2. Таълимнинг индивидуал шакли қандай афзалликларга эга? 3. Синф-дарс тизимининг афзалликлари нималардан иборат? 4. Замонавий дарсга қандай талаблар қўйилади? 5. Ноанъанавий дарслар деганда нимани тушунасиз? 6. Фан тўгаракларини ташкил этилиши қандай мақсадларга хизмат қилади? 7. Дарсга тайёргарлик қандай босқичларда кечади? 8. Таълимнинг маъруза-амалий қисми қандай хусусиятларга эга? 9. Ҳар бир дарсда ўқувчилар фаолиятини назорат қилишни амалга ошириш ва баҳолаш зарурми? Агарда зарур деб ҳисобласангиз мумкин бўлган методик вариантларини кўрсатиб беринг. Таълимни ташкилий шакллари. 1. Дарс нима.? А) Мақсадсиз кўзланган таълим жараёни. В) Маълум мақсад кўзланган таълим жараёни. С) Ўқитувчи рахбарлигида билим, кўникма ва малакаларни ўқувчига етказувчи таълим. *Д) Маълум мақсад кўзланган алоҳида хонада ёшлар билан ўқитувчи хамкорлигида олиб бориладиган таълим жараёни. 2.Ўқув муаммоларини ҳал этиш жараёнида билимларни мустақил эгаллаш йўли билан таълимни ташкил этиш, ўқувчиларнинг ижодий фикрлари ва идрок этиш фаолликларини ривожлантириш. Бу таъриф қайси ўқиш турига тегишли? А) компьютерли таълим; В) тушунтириш–намойишли таълим; С) масофали таълим; *Д) муаммоли таълим; 3. Тинглаш, ўқиш, механик ёд олиш, эслаб қолиш ва матнни сўзма-сўз такрорлаш қайси ўқишда асосий фаолият турлари ҳисобланган. Бу ерда ўқишнинг қайси тури тасвирланган? А) тушунтириш; *В) сократча; С) архаик; Д) компьютерли; Е) догматик. 4. Бу дарснинг тузилиши қуйидагича: янгиси учун асос ҳисобланган илгариги материални такрорлаш, ўқитувчининг янги материални тушунтириб бериши ва дарслик билан ишлаш, тушунишини текшириш ва билимларини, дастлабки мустаҳкамлаш, уйга вазифа. Дарснинг қайси тури ҳақида гап бормоқда? А) билимларни мустаҳкамлаш ва такрорлаш дарси; В) кўникма ва малакаларни ишлаб чиқиш ва мустаҳкамлаш дарси; *С) янги материал билан танишиш дарси; Д) билимларини умумлаштириш ва тизимлаштириш дарси; 5. Ўқитувчининг дарсга тайёрланишида қуйидаги босқичлар кўрсатилади: А) ёрдамчи, синфдан ташқари иш; В) консультация, инструктаж, конференция; С) дидактик, тарбиявий, ривожлантирувчи *Д) диагностика (ташхис қилиш), башорат (прогноз) қилиш, лойиҳалаштириш (режалаштириш); фикрлари ва идрок этиш фаолликларини ривожлантириш. Бу таъриф қайси ўқиш турига тегишли? А) компьютерли таълим; В) тушунтириш–намойишли таълим; С) масофали таълим; *Д) муаммоли таълим; 3. Тинглаш, ўқиш, механик ёд олиш, эслаб қолиш ва матнни сўзма-сўз такрорлаш қайси ўқишда асосий фаолият турлари ҳисобланган. Бу ерда ўқишнинг қайси тури тасвирланган? А) тушунтириш; *В) сократча; С) архаик; Д) компьютерли; Е) догматик. 4. Бу дарснинг тузилиши қуйидагича: янгиси учун асос ҳисобланган илгариги материални такрорлаш, ўқитувчининг янги материални тушунтириб бериши ва дарслик билан ишлаш, тушунишини текшириш ва билимларини, дастлабки мустаҳкамлаш, уйга вазифа. Дарснинг қайси тури ҳақида гап бормоқда? А) билимларни мустаҳкамлаш ва такрорлаш дарси; В) кўникма ва малакаларни ишлаб чиқиш ва мустаҳкамлаш дарси; *С) янги материал билан танишиш дарси; Д) билимларини умумлаштириш ва тизимлаштириш дарси; 5. Ўқитувчининг дарсга тайёрланишида қуйидаги босқичлар кўрсатилади: А) ёрдамчи, синфдан ташқари иш; В) консультация, инструктаж, конференция; С) дидактик, тарбиявий, ривожлантирувчи *Д) диагностика (ташхис қилиш), башорат (прогноз) қилиш, лойиҳалаштириш (режалаштириш); 6. Педагогнинг қайси жараёнини саҳнадаги актёрлар фаолиятига ўхшатиш мумкин? А) Ҳамма жавоблар тўғри В) Эстетик ҳис-туйғу С) Мулоқот, билими *Д) Хатти-ҳаракат, дарс олиб бориш жараёнини 7. Синфда юзага келган педагогик вазиятнинг асл сабабини кимдан ахтариш керак? А) Ўқувчидан В) Педагогик Кенгашдан С) Мактаб директоридан *Д) Ўқитувчидан АДАБИЁТЛАР: 1. Абдуллаева Ш., Асқаров А. Умумий педагогика. Нопедагогик олий таълим муассасалари учун ўқув қўлланма. -Тошкент: Фан ва ахборот технологиялари, 2019. -280 б. 2. Авлиякулов Н. Педагогик технологиялар. –Т.: “Фан ва технологиялар”, 2018 й. 3. Мавлонова Р.А.,Рахмонқулова Н.Х. ва бошқалар. Умумий педагогика//дарслик// Тошкент: 2016 й. 538 б. 4. Атаева Н., Салаева М., Ҳасанов С. Умумий Педагогика //дарслик// Фан ва технология нашириёти, 2013 й 862- б. 5. Холиқов А. Педагогик маҳорат. Ўқув қўлланма. - Т: “Иқтисод-молия”, 2010 й. 424 б. 6. Тохтаходжаева М.Х. ва бошқалар. Педагогика. 1-қисм //дарслик//. – Тошкент. Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти нашриёти, 2010 й. 400 б. 6. Педагогнинг қайси жараёнини саҳнадаги актёрлар фаолиятига ўхшатиш мумкин? А) Ҳамма жавоблар тўғри В) Эстетик ҳис-туйғу С) Мулоқот, билими *Д) Хатти-ҳаракат, дарс олиб бориш жараёнини 7. Синфда юзага келган педагогик вазиятнинг асл сабабини кимдан ахтариш керак? А) Ўқувчидан В) Педагогик Кенгашдан С) Мактаб директоридан *Д) Ўқитувчидан АДАБИЁТЛАР: 1. Абдуллаева Ш., Асқаров А. Умумий педагогика. Нопедагогик олий таълим муассасалари учун ўқув қўлланма. -Тошкент: Фан ва ахборот технологиялари, 2019. -280 б. 2. Авлиякулов Н. Педагогик технологиялар. –Т.: “Фан ва технологиялар”, 2018 й. 3. Мавлонова Р.А.,Рахмонқулова Н.Х. ва бошқалар. Умумий педагогика//дарслик// Тошкент: 2016 й. 538 б. 4. Атаева Н., Салаева М., Ҳасанов С. Умумий Педагогика //дарслик// Фан ва технология нашириёти, 2013 й 862- б. 5. Холиқов А. Педагогик маҳорат. Ўқув қўлланма. - Т: “Иқтисод-молия”, 2010 й. 424 б. 6. Тохтаходжаева М.Х. ва бошқалар. Педагогика. 1-қисм //дарслик//. – Тошкент. Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти нашриёти, 2010 й. 400 б. 7. Хошимов К., Нишонова С. Педагогика тарихи. Дарслик. – Т: “Алишер Навоий номидаги Миллий кутубхона”, 2005й 8. Педагогика. А.Мунавваров таҳрири остида, -Тошкент: Ўқитувчи, 2006 9.Подласый И.П. Педагогика. В 3-х частях. Учебник. - М, изд-во “Владос”, 2008г. 10. Голованова Н.Ф. Общая педагогика. Учебное пособие. – М.: “Речь”, 2005г. Қўшимча адабиётлар: 10. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. -Т: Ўзбекистон, 2018й. 11. Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги Қонуни /Баркамол авлод - Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори.-Т.: “Шарқ”, 1998й. 12. Ўзбекистон Республикасининг “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури тўғрисида”ги Қонуни / Баркамол авлод - Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори.-Т.: “Шарқ”, 1998й. 13. Ўзбекистон Республикасининг “Ёшларга оид давлат сиёсати тўғрисида”ги Қонун. –Т.: ЎзРҚ-406-сон. 2016 йил 14 сентябрь. 14.“2017-2021 йилларда Ўзбекистонни ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракаталар стратегияси”. –Т.: “Адолат”, 2017 й. 15. Ўзбекистон Республикасининг “Коррупцияга қарши курашиш” Қонуни. ЎРҚ-419-сон. 2017 й. 16. Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаравон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. //Ўзбекистон Республикаси Президенти лавозимига киришиш тантанали маросимига бағишланган олий Мажлис палаталарининг қўшма мажлисидаги нутқи // Т: “Ўзбекистон”, 2016. – 56 б. 17. Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак.//Мамлакатимизни 2016 йилда ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг асосий якунлари ва 2017 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган 7. Хошимов К., Нишонова С. Педагогика тарихи. Дарслик. – Т: “Алишер Навоий номидаги Миллий кутубхона”, 2005й 8. Педагогика. А.Мунавваров таҳрири остида, -Тошкент: Ўқитувчи, 2006 9.Подласый И.П. Педагогика. В 3-х частях. Учебник. - М, изд-во “Владос”, 2008г. 10. Голованова Н.Ф. Общая педагогика. Учебное пособие. – М.: “Речь”, 2005г. Қўшимча адабиётлар: 10. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. -Т: Ўзбекистон, 2018й. 11. Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги Қонуни /Баркамол авлод - Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори.-Т.: “Шарқ”, 1998й. 12. Ўзбекистон Республикасининг “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури тўғрисида”ги Қонуни / Баркамол авлод - Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори.-Т.: “Шарқ”, 1998й. 13. Ўзбекистон Республикасининг “Ёшларга оид давлат сиёсати тўғрисида”ги Қонун. –Т.: ЎзРҚ-406-сон. 2016 йил 14 сентябрь. 14.“2017-2021 йилларда Ўзбекистонни ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракаталар стратегияси”. –Т.: “Адолат”, 2017 й. 15. Ўзбекистон Республикасининг “Коррупцияга қарши курашиш” Қонуни. ЎРҚ-419-сон. 2017 й. 16. Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаравон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. //Ўзбекистон Республикаси Президенти лавозимига киришиш тантанали маросимига бағишланган олий Мажлис палаталарининг қўшма мажлисидаги нутқи // Т: “Ўзбекистон”, 2016. – 56 б. 17. Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак.//Мамлакатимизни 2016 йилда ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг асосий якунлари ва 2017 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг кенгайтирилган мажлисидаги маъруза// –Т.: “Ўзбекистон”, 2017й. – 104 б. 18. Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш – юрт тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови //Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинганининг 24 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маърузаси 07-12-2016 // -Т: “Ўзбекистон”, 2017 й. - 48 б. 19. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. – Т.: “Ўзбекистон”, 2017 й. – 491 б. 20. Хасанбоев Ж., Тўракулов Х., Хайдаров М., Хасанбоева О., Усмонов Н. Педагогика фанидан изоҳли луғат. -Т.: “Фан ва технология”, 2009й. 21. Қурбонов Ш, Сейтхалилов Э. Таълим сифатини бошқариш. - Тошкент: Турон-Иқбол, 2006. Вазирлар Маҳкамасининг кенгайтирилган мажлисидаги маъруза// –Т.: “Ўзбекистон”, 2017й. – 104 б. 18. Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш – юрт тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови //Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинганининг 24 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маърузаси 07-12-2016 // -Т: “Ўзбекистон”, 2017 й. - 48 б. 19. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. – Т.: “Ўзбекистон”, 2017 й. – 491 б. 20. Хасанбоев Ж., Тўракулов Х., Хайдаров М., Хасанбоева О., Усмонов Н. Педагогика фанидан изоҳли луғат. -Т.: “Фан ва технология”, 2009й. 21. Қурбонов Ш, Сейтхалилов Э. Таълим сифатини бошқариш. - Тошкент: Турон-Иқбол, 2006.