Tangacha qanotlilar, parda qanotlilar va ikki qanotlilar turkumlari 1. Tangacha qanotlilar yoki kapalaklar turkumi 2. Parda qanotlilar turkumi 3. Ikki qanotlilar turkumi To‘liq o‘zgarish bilan rivojlanuvchi hasharotlar 4 ta bosqichni tuxum, lichinka, g‘umbak vayaga etgan hasharot bosqichini bosib o‘tadi. Tuxumdan chiqqan lichinkalari voyaga etgan hasharotga mutlaqo o‘xshamaydi. Tanasi qurtsimon, terisi yumshoq, qorin va ko‘krak qismida oyoqlari bo‘ladi. Og‘iz apparati kemiruvchi tipda. Qanotlari bo‘lmaydi. Bular bir necha turkumlarga bo‘linadi. Tangachaqanotlilar yoki kapalaklar turkumi. Tangacha qanotlilar hasharotlar sinfining eng katta turkumlaridan biri bo‘lib, 100 mingdan ortiq turni birlashtiradi. Rossiyada 8 mingdan ortiq turi ma’lum. Ular turli kattalikda, qanotini yoygan holatda 2-8 mm dan (kichik kuyalar) 20-28 mm (tovusko‘z kapalaklar) (11-12 tab). Ikkala juft pardasimon qanoti tangachalar bilan qoplangan. Lichinkalari qurtsimon, quruqlikda yashaydi. Ayrim turlarida masalan, tut ipak qurtida tola chiqaruvchi bezlari bor. Mo‘ylovlari ipsimon, qilsimon, to‘g‘nag‘ichsimon, yoysimon, patsimon bo‘lishi mumkin. Erkaklarida mo‘ylovlari urg‘ochilarnikiga nisbatan kuchli taraqqiy etgan. Og‘iz apparati gul nektarini so‘rishga moslashgan. So‘ruvchi naycha- xartumchasi bo‘ladi. Ba’zi bir kapalaklarning og‘iz apparati reduksiyalangan va ular oziqlanmaydi. Masalan, pillato‘qirlar, tustovuqko‘zlilar, to‘lqinlilar oilasi. Qapalaklar qanoti tanasiga nisbatan katta (66rasm) tangachalari tanani qoplab turadi. Qanotlarida rangdor pigmentlar bo‘ladi. Ba’zi turlarining urg‘ochilarida qanotlari qisqa bo‘lib, uchishga yaroqsiz bo‘ladi. Kapalaklarning qorin tuzilishi. Erkaklarining qornini ohirgi segmentida kopulyativ qo‘shilish organi bor. Urg‘ochilarida oxirgi bo‘g‘imlarida joylashgan ikkilamchi tuxum qo‘ygichlari bo‘ladi. Kapalaklarning lichinkasi qurt deyiladi. Tanasi silindr shaklida, uch juft ko‘krak va besh juft qorin oyoqlari bor. Lichinkalarning ko‘pchiligi erkin, ochiq hayot kechiradi. Ba’zilari tuproqda, ayrimlari esa o‘ralgan yoki yopishtirilgan barglar oralig‘ida yashab, barg o‘rovchilar gruppasini tashkil qiladi. G‘umbaklari xarakatsiz. Ko‘pchilik kapalaklar tuxum, lichinka, g‘umbak yoki etuk hasharot fazasida qishlaydi. Etuk individlari gul nektari bilan oziqlanadi. Qurtlari o‘simlik to‘qimasini kemirib, katta zarar keltiradi. Tangacha qanotlilar uchta kenja turkumga jag‘lilar, tuban so‘ruvchilar va oliy so‘ruvchilarga bo‘linadi. Kapalaklarning 70dan ortiq oilalari ma’lum. Asl kuyalar oilasi. Bular uylarda, kiyim –kechak, mebel va donlarni zararlaydigan kuyalar kiradi. Ular ko‘pincha hayvon mahsulotlarida yashaydi. Barg o‘rovchilar oilasi. Qanotlari uchburchak shaklida bo‘ladi, qurtlari o‘ralgan barglar yoki meva ichida rivojlanadi. Olma qurti kapalagi shu oilaga kiradi. Parvona kapalagi. Kechasi yorug‘likka uchib kelgani uchun parvona kapalagi deb ataladi. Tanasi ingichkaroq, oyoqlari uzun, oldingi qanotlari qiyshiq, uchburchak, orqa qanoti kalta. Bir necha ming turni o‘z ichiga oladi. Bularga o‘tloq parvonasi, poya parvonasi, asalari qutilarida yashaydigan mum parvonasi misol bo‘ladi. To‘g‘nag‘ich mo‘ylovlilar yoki kunduzgi kapalaklar. Mo‘ylovlari to‘g‘nag‘ich shaklda, qanotlari rangli, kunduzi hayot kechiradi. 700 ga yaqin turlari ma’lum. Oq kapalaklar oilasi. Qanotlari oqish yoki sarg‘ish rangda, qurtlari karam, sholg‘om va boshqa butgullilarga zarar keltiradi (69 rasm 11-12 tab). Tovusko‘zlilar oilasi. Kapalaklari yirik, har bir qanotlarida ko‘z shaklli dog‘lari bor. Bularga vakil qilib, dub xitoy ipak qurti, nok saturniyasi qanotlarini yoyganda 18 sm, qurtining uzunligi 13 sm kattalikda bo‘ladi. SHu oilaga dunyoda eng yirik kapalaklardan biri attakus kiradi. Qanotlarini yoyganda 30 sm ga etadi. Arvox kapalaklari. Mo‘ylovlari yoysimon, orqa qanoti oldingisiga nisbatan kalta, qurtlarining 8- qorin bo‘g‘imi ustida shoxsimon o‘simtasi bor. Kapalaklari gullarni nektarini so‘rib oziqlanadi. Bularga jonsiz bosh arvox kapalagi, qarag‘ay arvox kapalaklari kiradi. Odimchilar oilasi. Rossiyada 1,5 ming turi ma’lum. Kapalaklarning tanasi ixcham, qurtlarining qorin oyoqlari ikki juft, shu sababli “odim” tashlab o‘rmalaydi. Bularning qurtlarida harakatsiz xolat k r i p t i z m taraqqiy etgan. Bularga qishki odimchi, qarag‘ay odimchisi, tut odimchisi kiradi. Tunlamlar oilasi. Tangacha qanotlilar turkumining eng katta oilasi 20 minga yaqin turi bo‘lib, 2 mingdan ortig‘i rossiyada uchraydi. Qurtlari qishloq xo‘jaligi ekinlariga zarar keltiradi. Bularga ko‘k qurt tunlami, karam tunlami, kul rang g‘alla tunlami, ko‘sak qurti, qarag‘ay tunlami, gamma tunlamlari kiradi. Bularning barchasi tungi kapalaklar deb ataladi. Parda qanotlilar turkumi Bu yirik turkumlardan biri bo‘lib, 150 mingdan ortiq, rossiya xududida 20 mingdan ortiq turi ma’lum. Qanoti ikki juft, tiriq, pardasimon, og‘iz apparati kemiruvchi yoki so‘ruvchi tipda. Qorinchaning birinchi bo‘g‘imi ko‘krak qismiga qo‘shilgan, urg‘ochilarda tuxum qo‘ygichi yoki nayzasi bor. Lichinkalar oyoqsiz yoki qurtsimon. Mayda turlarning kattaligi 0,2-0,55 mm. Boshi xarakatchan o‘rnashgan. Uchta kichkina ko‘zi bor, mo‘ylovlari ipsimon yoki tirsaksimon. Og‘iz apparati so‘ruvchi tipda bo‘lganlari arrakashlar, arilar, chumolilar, yaydoqchilar. Ayrim vakillarining qorin qismida nayzasi bo‘ladi va u o‘ljani jaroxatlash va dushmandan ximoyalash vazifasini bajaradi. Zaxarni maxsus bezlar ajratadi. Asalari va ari zaxaridan tayyorlangan preparatlar meditsinada bod kasalligini davolashda qo‘llaniladi. Parda qanotlilar o‘simliklarni changlatishda muxim rol o‘ynaydi. Asalarilar asal va mum ishlab chiqaradi. Bazi turlari zararkunanda hasharotlarga qarshi biologik kurashda ko‘llaniladi. Parda qanotlilar turkumi ikki kenja turkumga bo‘linadi. Botiq qorinlilar kenja turkumi. Bular qorinlarining botiqligi, oyoq o‘ynagichining ikki bo‘g‘imli bo‘lishi bilan farq qiladi. Lichinkaning boshi yaxshi taraqqiy etgan, ba’zan qorin oyoqlari bo‘ladi. Ular bir necha oilalarga bo‘linadi. Arrakashlar oilasi. Tuxumlarini o‘simlik yoriqlariga yoki o‘simlik bargiga bittadan yoki zanjircha xolida qo‘yadi. Lichinkalar soxta qurt deb ataladi. Bularga sariq arrakash, qarag‘ay arrakashi, g‘ala arrakashlari misol bo‘ladi. Xibchabellilar kenja turkumi. Bu kenja turkum ingichka belli, oyoqlar o‘ynagichi oddiy yoki ikki bo‘g‘imli. Lichinkalari oyoqsiz, boshi kichik. Bular 10 tadan ko‘p oilalarni o‘z ichiga oladi. Asl yaydoqchilar oilasi. Yirik serxarakat turlari kiradi. Ko‘pchilik turlari ikki qanotli hasharotlar, shuningdek o‘rgimchaklar paraziti hisoblanadi. Brakonidlar oilasi. Bularga mayda turlar kiradi. Asosan tangachaqanotli hasharotlarda parazitlik qiladi. Masalan, a p a n t e l e s avlodi turlari kapalak qurtlarini xaloq qiladi. A f i d i u s shiralarda parazitlik qiladi. Zararlangan shiralar qorayadi va sharsimon ko‘rinishda bo‘lib puchlanib qoladi. Xalsidsimonlar oilasi. Tanasi kichik metal rangida, ko‘zlari yo‘q, mo‘ylovlari tirsakli 15 ta bo‘g‘imli bo‘ladi. 8 mingdan ortiq turi ma’lum. Ba’zilari tuxumxo‘r, masalan, trixogrammalar olma qurti va boshqa qurtlarning tuxumlarini kamaytirishda katta axamiyatga ega. (0.2-0,8 mm). Parazit a f e l i n u s olma qonli shirasiga kurashish uchun rossiyadan boshqa evropa mamlakatlariga tarqatilgan. Xalsidsimonlarning ayrim turalari fitofagdir. Bug‘doy va sebarga yo‘g‘on oyoqlilari dukkakli o‘simliklar urug‘lari ichida rivojlanadi. Urug‘ sifatini buzadi. CHumolilar. 5 mingdan ortiq turlari ma’lum. Mo‘ylovlari tirsakli, 12-13 bug‘imli. Bular jamoa bo‘lib yashab, qanotsiz ishchi, qanotli erkak, urg‘ochi va yirik boshli ishchi-askarchalarga bo‘linadi. Inlarini erga, daraxt po‘stloqlari va boshqa erlarga qo‘yadi. Hayvon va o‘simlik maxsuloti qoldiqlari bilan oziqlanadi. Bular shiralarning shirin chiqindilari bilan oziqlanishni xush ko‘radi. Bularga vakil qilib malla chumoli, qora chumoli, argientina chumolilarini olish mumkin. Arisimonlar bosh oilasi. Bular bir nechta oilaga bo‘linadi. Skolilar oilasi, bular yirik, tanasi va oyoqlari tukli, urg‘ochi individ tuproqdagi lichinkani topib, uni nayzasi yordamida shikastlaydi va ichiga tuxum qo‘yadi. Lichinka o‘lja bilan oziqlanib rivojlanadi. Mo‘ylovli qo‘ng‘izlarni lichinkalarini kamaytirib foyda keltiradi. Taxlanma qanotli arilar oilasi. Oldingi qanotlari uzunasiga taxlanadi, tanasi tuksiz, hasharotlarni o‘ldirib, oziq tayyorlaydi va u bilan lichinkalarni boqadi. Vakil qovoqari. Bunday arilar pishgan muvalarni, uzumni kemirib shikastlaydi. Asalarisimonlar oilasi. Rossiyada 3,5 mingdan ortiq turi ma’lum. Gulli o‘simliklarning nektari bilan oziqlanadi. Tukli yoki qavoq arilar. Bular jamoa bo‘lib yashaydi jamoasi bir mavsum uchun xosdir. Erkak individlari urg‘ochilarni urug‘lantirgandan so‘ng nobud bo‘ladi. Burgalar turkumi. Rossiyada 2500 taga yaqin turi ma’lum. Tanasi mayda, qanotsiz, ikki yonbosh tomondan qisilgan (79 rasm). Og‘zi sanchib so‘ruvchi tipda tuzilgan. YAxshi rivojlangan ko‘zi yo‘q. Ko‘zchalari bir juft. Oyoqlari tirmashuvchi, orqa oyoqlari sakrovchi tipda. Burgalar issiqqonli hayvonlarning tashqi paraziti bo‘lib hisoblanadi. Ular tuxumlarini pol tirqishlariga, gilamlar ostiga, ifloslangan joylarga qo‘yadi. Lichinkasi chuvalchangsimon, oyoqsiz, surxarakat, uzunmo‘ylovli bo‘ladi. Odam burgasi 4-6 xaftada rivojlanadi. Bu turkumning vakillari odam burgasi, kalamush burgasi, qurt burga va boshqalar kiradi. Ikki qanotlilar yoki pashshalar turkumi. Bu turkum eng yuqori takomillashgan xisoblanib 8 mingga yaqin turi ma’lum. Rossiyada 20 mingga yaqin turi ma’lum. (80 rasm) Bir juft pardasimon qanotlari bor. Boshi xarkatchan, og‘iz organlari so‘rishga yoki yalashga moslashgan. Lichinkalari oyoqsiz, g‘umbagi soxta pilla ichida bo‘ladi. Fasetkali ko‘zlari katta. Uzun mo‘ylovlilaridan chivinlarda va pashshlarda, qisqa mo‘ylovlilardan so‘nalarda og‘iz bo‘laklari yig‘indisi to‘laroq tuzilgan. CHivinlarning og‘iz apparati sanchib so‘ruvchi tipda. Qanotlari pardasimon, orqa qanotlari yo‘q. Qanot qoqishi juda tez, bir sekundda uy pashshasi 330 marta, chivin 600 marta, ba’zilari 1000 martagacha bo‘lishi mumkin. CHivinlarning oyoqlari juda uzun bo‘ladi. Ikki qanotlilar ikkiga uzun va qisqa mo‘ylovlari kenja turkumlariga bo‘linadi. Uzunmo‘ylovlilar kenja turkumi. 2,5 mingdan ortiq turi ma’lum. Mo‘ylovlari ko‘p bo‘g‘imli, g‘umbagi erkin, hayoti sernam erlar bilan bog‘liq. Kuyachivinlar oilasi. Tashqi ko‘rinishidan mayda kapalaklarga o‘xshaydi. Lchinalari chiriyotgan moddalarda, tuproq yoki suvda yashaydi. Vakil iskaptopar. Qon so‘rib oziqlanadi. Ular chaqqanda terida qattiq qichishish paydo bo‘ladi. Ular ayrim kaalliklarni tarqatuvchilar xam xisoblanadi. CHivinlar oilasi. 2 mingdan ortiq turi ma’lum. Mo‘ylovlari ingichka, uzun 15 bo‘g‘imli. Lichinka va g‘umbaklari xarkatchan, suvda rivojlanadi. Voyaga etganlari qon so‘rib oziqlanadi. Bezgak kasalligini tarqatuvchilar xisoblanadi. Pashshachalar oilasi. Tanasi mayda, elka qismi ko‘tarilgan, mo‘ylovlari ikki bo‘g‘imli, lichinkalari oqar suvda yashaydi. Odam va hayvonlarni parazit kasalliklarini tarqatuvchilar hisoblanadi. Qisqa mo‘ylovlilar kenja turkumi. Mo‘ylovlari kalta 3 bug‘imli, uchinchi bo‘g‘imi boshqa bug‘imlarga nisbatan katta, lichinkalari boshsiz, g‘umbagi soxta. Bularga bir necha oilalar kiradi. So‘nalar oilasi. 3,5 mingdan ortiq turi ma’lum bo‘lib, ularga yirik pashshalar kiradi. Mo‘ylovlari 3 bo‘g‘imli, oyoq panjalari 3 so‘rg‘ichli, qon so‘rib oziqlanadi. Er yuzining xamma qismida tarqalgan. CHorva mollari ko‘p boqiladigan joylarda uchraydi. Lichinkalari suvda, zax erda, toshlar ostida rivojlanadi. So‘nalar hayvon maxsuldorligini pasaytiradi, bundan tashqari odamlar qonini ham so‘rishi mumkin. YUqumli kasalliklar, tulyaremiya va sibir yazvasini tarqatadi. Qtirlar oilasi. Ular yirtqich pashshalar bo‘lib, 5 mingdan ortiq turi bor. Qorni cho‘ziq, panjalari ikki so‘rg‘ichli va ular oralig‘ida qilchalar bor. Ochiq joylarda va quruqlikda uchraydi. O‘rgimchaklar, qo‘ng‘izlar, asalarilar, ninachilar, chigirtkalar bilan oziqlanadi. Vizzillovchilar yoki gul pashshalari. 4,5 mingga yaqin turi ma’lum. Tanasi o‘rtacha kattalikda, sariq rangli. Pashshalar yaxshi uchadi va bir nuqtada bir qancha vaqt muallaq tura oladi. Gul changlari bilan oziqlanadi. Tashqi ko‘rinishidan asalari va arilarga o‘xshaydi. Oshqozon bo‘kalari. Bular toq tuyoqli hayvonlarda parazitlik qiladi. Tanasi o‘rtacha kattalikda. Lichinkasi ot, eshak, xachir, karkidon va fillarning ovqat xazm qilish traktida parazitlik qiladi. Ot bo‘kasi keng tarqalgan, tuxumlarini ot yungiga qo‘yadi. Lichinkalari oshqozonga kirib, oshqozon shilliq devorlariga yopishadi. Qon so‘rilishi natijasida hayvonni kuchsizlantiradi. Asil pashshalar oilasi. 4 mingdan ortiq turi ma’lum. Tanasi qoramtir, kulrang, mo‘ylovlari ikki bug‘imli, etuk pashshalar gul nektarlari, oqsil va turli tashlandiqlarda va chirindi moddalarda oziqlanadi. Xovli joylarda, axlotxonalarda yashaydi. Vakil uy pashshasi, uy kichik pashshasi, xonadon pashshasi va boshqalar. Kulrang go‘sht pashshachalari. 2 mingdan ortiq turi ma’lum. Issiq iqlimli joylarda yashaydi. Lichinkalari o‘limtiklarda, buzila boshlagan go‘shtda, go‘ng va tezaklarda uchraydi. Vakil valfartov pashshasi. Bo‘kalar. Tanasi kalta, kalta tuklar bilan qoplangan, og‘iz organlari rudementlashgan. Lichinkalari sut emizuvchilarda parazitlik qiladi. Bular ikkita tomoq burun va teri bo‘kalariga bo‘linadi. Tomoq burun bo‘kalari qo‘y va echkilarda parazitlik qiladi. Urg‘ochilari tirik lichinkalarni hayvonning burun teshigiga purkab yuboradi va ular burun bo‘shlig‘ida rivojlanadi. Zararlangan hayvon ozib ketadi va maxsulot sifati kamayadi. Ba’zan bo‘kalar tuxumlarini odam ko‘ziga purkab yuborish xam mumkin. Teri bo‘kalari. Tuxumlarini hayvonning junlariga yopishtirib qo‘yadi. Lichinka teri qismida rivojlanib, nafas olish uzun teshikcha hosil qiladi. Etilgan lichinka terini teshib tashqariga chiqib, tuproqda g‘umbakka aylanadi. Bularga qora mol bo‘kasini va shimol bug‘u bo‘kasini misol qilish mumkin. Foydalanilgan adabiyotlar 1.G.YA. Bey-Bienko. “Obshaya entomologiya ”. M. “Visshaya shkola” 1980 g. 2. R. Olimjonov «Entomologiya ». Toshkent. «O‘qituvchi», 1977 y. 3. S.A. Murodov «Umumiy entomologiya kursi», T. «Mexnat» 1986 y. 4. A.I. Voronsov «Lesnaya entomologiya ». M. «Visshaya shkola». 1975 y. 5, B.V. Mamiev, E.A. Borduboev «Entomologiya dlya uchiteley», M. «Pros», 1975 y. 7. E. Xadorn, R. Vener «Obshaya zoologiya», 1989 g. 8. A.A. YAxontov «Zoologiya dlya uchitelya», M. «Pros», 1982 y. 9. A.I. Voronsov, E.G. Mozolevskaya «Praktikum po lesnoy entomologii», M. «Visshaya shkola», 1987 g. 10. V.V. YAxontov «O‘rta Osiyo qishloq xo‘jalik zararkunandalari» 11. «Jizn jivotnix» T,Z., «CHlenistonogie», Moskva, «Prosveshenie», 1984. 12, K. Zokirov, A. Dadamirzaev. «Umumiy entomologiya kursidan amaliy mashg‘ulotlar», 1999 y.