Taqriz. Taqriz turlari. Taqriz (arab. - ijobiy baho) - adabiy tanqid janri; yangi badiiy, ilmiy yoki ilmiy-ommabop asar tahlili. Taqrizda asarning bibliografik tavsifi, shuningdek, mazmuni, unda ko‘tarilgan muammolar, asarning g’oyaviy badiiy xususiyatlari, muallif ijodida, adabiyotda tutgan o‘rni haqida ma’lumot bo‘ladi; asarga baho beriladi, uning asosiy fazilatlari va nuqsonlari qayd qilinadi. Taqriz asosan keng kitobxonlar ommasi uchun mo‘ljallanadi, ularni yangi asarlardan ogoh qiladi, zarurini tanlab olishga ko‘maklashadi. Ichki Taqriz ham bo‘ladi. Masalan, nashriyotga kelgan badiiy, tanqidiy va ilmiy-ommabop asar ichki taqrizga beriladi, biroq bu taqriz matbuotda e’lon qilinmaydi. Ilm [bilim; fan; nazariya] – O‘qish-o‘rganish va tadqiqot, tahlil etish bilan erishiladigan bilim; ko‘nikma, ma’lumot. Fan [mahorat; ilm, bilim] - Tabiat va jamiyatning taraqqiyot qonuniyatlarini ochib beruvchi hamda o‘zi erishgan natijalar bilan atrof-muhitga ta’sir ko‘rsatuvchi bilimlar tizimi. Taqriz - sаylаnmа bаyоnning bir turi. U bаdiiy, ilmiy, mеtоdik vа bоshqа аsаrlаrgа bеrilgаn bаhоdir. Taqrizdа аsаr tаnqidiy tаhlil еtilаdi, shu nuqtаi nаzаrdаn bаhоlаnаdi. Аsаrning yutuqlаri hаm, nuqsоnlаri hаm ko‘rsаtilаdi. Tаqrizchi o‘zining dа’vоlаrini turli dаlillаr аsоsidа isbоtlаy bоrаdi, аsаrgа ilmiy izоhlаr bеrаdi. Taqriz yоzish оdоbi хоlislikni, hаqiqаtdаn chеtlаshmаslikni tаlаb еtаdi. Tаqriz qilinаyоtgаn аsаrning yutuq vа kаmchiliklаri, nаzаriy vааmаliy аhаmiyati hаqqоniy ko‘rsаtilishi lоzim. Аsаrgа bаhо bеrishdа muаllifning shахsiyati, оbro‘si еmаs, bаlki uning (аsаrning) хususiyatlаri, аhаmiyati ko‘zdа tutilаdi. Taqriz yozishda quyidagi sxemaga amal qilinadi: 1. Tezis (umumiy holati) va uni ochib berish. 2. Kitob (film, teatr)ning baholanishi. Taqrizning boshlang’ich qismida quyidagi konstruksiyalardan foydalaniladi: Kitob (film, teatr)da hikoya qilinadi. Kitob (film, teatr)da muammolar ko‘tariladi. Taqrizni baholash qismida quyidagi konstruksiyalardan foydalaniladi: Men … hisoblayman, mening fikrimcha…, mening nazarimda…, … menga yoqdi, … menda katta taassurot uyg’otdi, kitob (film, teatr) …o‘rgatadi. Taqriz muallifi o‘quvchiga yangi chiqqan kitob, asar haqida batafsil ma’lumot berishi, uni o‘quvchiga ishonchli qabul qildira olishi, asar muallifi va ijodiy jamoani o‘z ishlariga ob’ektiv baho berganda asarning kamchiliklarini va uni bartaraf etish yo‘llarini ko‘rsatgan holda qabul qilishga o‘rgatishi talab etiladi. Bir so‘z bilan aytganda taqrizchi yozuvchi bilan o‘quvchini, olim bilan uning hamfikrini orasida vositachidir. Taqrizchi taqriz yozganda ikkita maqsadni oldiga qo‘yadi. Birinchisi- axboriy bilish (idrok etish), ya’ni asar va uning muallifiga tegishli bo‘lgan turli xil axborotlarni qo‘llay bilishi, ikkinchisi tadqiqot orqali, asarning haqiqiy qimmatini tahlil qilib berish kerak. Taqrizning maqola janri bilan o‘xshash tomonlari shundaki, har ikkala janrda ham nazariy xarakteri kamroq, ko‘proq umumiy savollar, masalalar ko‘riladi. Faqat, taqrizchi qoidaga ko‘ra yozgan taqrizini voqelikning bir bo‘lagiga bag’ishlaydi. Maqolada esa, tadqiqot ob’ekti ahamiyatli darajada kengroqdir. Oxirgi paytlarda taqrizning publitsistikaning korrespondensiya va maqola janrlari borgan sari yaqinlashayotganini kuzatish mumkin. Hatto taqriz elementlari to‘la o‘zida aks etgan bu janr turi kamayib ketayotganini e’tirof etish kerak. Janrlarning o‘zaro yaqinlashuvi yoki aralashuvi tadqiq qilinayotgan asarni yana ham chuqurroq va maqsadga mavofiq tarzda o‘rganishga, uning yutug’i va kamchiliklariga tanqidiy baho berishga izn beradigan ob’ektiv sabablarni paydo qiladi. Bular adabiy-badiiy taqriz, teatr taqrizi, kinossenariy taqrizlar shuningdek, janrlar orasida ham turlari mavjud. Masalan, taqriz-maqola, taqriz-ocherk, taqriz- reportaj va h.k. Ammo qaysi taqriz turini olib qaramang ularga taalluqli bo‘lgan umumiy talabalar mavjud. Taqrizning asosini, tadqiq qilayotgan asarning tahlili tashkil etadi. Imkon qadar shu tahlil har tomonlama bo‘lishi kerak. Aytaylik, biror film haqida taqriz yozganda, taqrizchi butun e’tiborni filmni ssenariysiga qaratib, uning mukammal chiqqani filmning qimmatini belgilanganini aytish filmning qimmatini belgilanganini aytish noto‘g’ri. Bu erda rejissura, ijrochilik mahorati, kostyumlarning tanlanishi, musiqaning mos tushganligi–shularning bari bir butunligining uyg’unligi filmni muvaffaqiyatini ta’minlanganini taqrizchi batafsil ko‘rsatib berish kerak. Taqrizchi ko‘pincha, badiiy asarlarga taqriz yozganda, uning mazmunini o‘quvchiga hikoya qilish bilan cheklanib qoladi. Bu ham noto‘g’ri. Aslida taqrizchi asarda aks etgan ijtimoiy hayotda yoki adabiyotdagi, san’at orasidagi yangilik uchragan biror yangi hodisa bilaen tanishishi kerak. Taqrizchi yozmoqchi bo‘lgan taqrizida asar haqida aytmoqchi bo‘lgan fikrida o‘zining aniq pozitsiyasini bilib olishi kerak. Agar asarning to‘g’ri kelgan joyida olib, tahlil qilishga harakat qilsa, u o‘quvchini o‘z qarashlariga, bergan bahosining to‘g’ri ekanligiga ishontira olmaydi. Taqrizchining vazifasi o‘zi tushunarsiz narsani tushuntirish, noaniq narsani aniqlashtish, murakkab narsani soddalashtirishdir. Ko‘p hollarda taqriz yozayotgan tanqidchi publitsistik asarning to‘g’ridan to‘g’ri tanqid qiladi. Aslida, o‘quvchining e’tiborini jal qilish to‘g’ri gapirish kerak. Bu erda faqat haqqoniy tanqidni hal qiluvchi rol o‘ynamaydi, balki shu bilan birga tanqidchining qarashlarini aniqligi va o‘zining pozitsiyasi ham juda muhim hisoblanadi. Taqriz ustida ishlash va tahlil qilish: Taqriz yozish tahlil qilmoqchi bo‘lgan obyektni to‘g’ri tanlay bilishdan boshlanadi. Ob’ekt tanlanganidan keyin uni tahlil qilish uchun zarur manbalar yig’iladi. Ana shu tayyorgarlik jarayoni taqrizni muvaffaqiyatli chiqishda muhim rol o‘ynaydi. Masalan: teatr tanqidchilari taqriz yozish uchun e’tiborni asarning o‘ziga qaratadi. Haqiqatda esa teatrga borib spektaklni ko‘rish kerak, hatto repititsiyalarni kuzatish zarur. Taqrizda muallifning mazkur mavzudagi uzoqni ko‘ra bilishi xal qiluvchi rol o‘ynaydi. Tanqidchining dunyoqarashi qanchalik keng bo‘lsa. ishonchli sharhlar, diqqatni tortadigan muallif fikrlari uchun isbot mazmunli tasvir ahamiyat chiqadi. Asarni tahlil qilish jarayonida kitobning, asarning, filmning yoki spektaklning g’oyaviy-tematik o‘ziga xosligidan yangilik topishni xarakat qiladi. Asar tasviridan yangilik topish–bu nafaqat tanqid ko‘lamini kengaytiradi. SHu bilan birga o‘quvchining diqqatini o‘ziga qaratadi, maqola yoritishda publitsst faktga asoslangan manbaga ko‘pincha alohida muammo sifatida qarab tahlil qiladi. Retsepsiyada esa yuqorida aytganimizday, publitsist materialni “ikkinchi qayta” ko‘rib chiqishdan o‘tkazadi. Rus tanqidchilari tarixida taqrizning rivojida V.G. Belinskiyning roli katta. U taqrizni haqiqiy san’at darajasiga ko‘tardi. Taqriz badiiy asar haqida shunshaki ma’lumot beruvchi janr darajasidan adabiy hayotning muhim masalalarini ko‘taruvchi , kitobxonni hayot va adbiyot haqida o‘ylashga o‘rgatuvchi uning estetik didini tarbiyalashga yordam beruvchi janrga aylanadi. Taqriz xarakteriga ko‘ra xilma-xil bo‘ladi. Masalan, kengaytirilgan annotatsiya tipidagi taqrizda asar haqida bibliografik ma’lumot beriladi. Tanqidiy yoki publitsistik maketa taqrizlarida konkret asar munosabati bilan biron muhim masala haqida fikr yuritiladi. Esse xarakteridagi taqrizda taqrizchi o‘z fikr-tuyg’ularini, asarni o‘qish jarayonida hosil bo‘lgan taasurotlarini lirik tarzda ifodalaydi. Nihoyat, muallif o‘z asariga ham taqriz yozishi mumkin(avtotaqriz). Bunda muallifning asarga qarashlari bayon qilinadi yoki u biron munosabat bilan munozaraga kirishadi. O‘zbek adabiyotida taqriz XX-asr boshlarida vaqtli matbuot bilan teng rivojlana boshlanagan. Endilikda taqriz o‘zbek tanqidshiligining eng muhim janrlaridan biri bo‘lib qoldi. Oybek, Abdulla Qahhor, Shayxzoda, G’afur Gulom kabi yozuvchilar, O.Hoshimov, S.Husayn, Olim Sharofiddin, V.Zohidov , I.Sultonov, H.Yoqubov, M.Qo‘sjonov, Ozod SHarafiddinov, U.Normatov, N.Xudoyberganov, I.Haqqulov va boshqa olimlar o‘zbek adabiy hayotida chuqur iz qoldirgan taqrizlar yaratdilar. Taqrizning vazifasi u yoki bu janrdagi badiiy asarning tahlili orqali uning adabiy jarayon va yozuvchi ijodidagi o‘rnini aniqlash , yutuq va kamchiliklarini ko‘rsatish, fikrni isbotlash va baholashdan iborat. Yangi asarni birinchi bo‘lib baholaydigan taqrizda ilmiy-estetik tahlil ixcham, siqiq shaklda, ommaga tushunarki tarzda o‘z ifodasini topadi. Taqrizda bevosita tahlildan tashqari, ijodkorga munosabat masalasi ham muhim. Taqriz hajmi katta-kichikligidan qat’iy nazar, yangi asar haqida o‘quvchida ma’lum taassurot uyg’otsin, rost so‘zlasin. Ba’zan shunday bo‘ladiki, taqrizchining va’dalari, maqtovlariga ishonib, qo‘lingizga olgan kitob sizni tortmaydi, yolg’on aldovlarga uchib qolmasligi uchun adabiyot ham, adabiyotshunos ham kitobxonga rost gapirishi kerak. Taqrizda asarning qisqa tahlili orqali uning mohiyati hamda badiiyatga berilgan baho asosiydir. Taqriz namunasi: Т А Q R I Z Ushbu qo‘llanma rus tilida so‘zlashuvchi guruhlar uchun mo‘ljallangan bo‘lib, Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tavsiya qilgan namunaviy dastur asosida tuzilgan. Qo‘llanma o‘quv yili davomida rejaga binoan olib boriladigan mavzularni o‘z ichiga qamrab olgan. Qo‘llanmada turli manbalardan foydalanilganligi, matnlarning mazmundor, o‘ziga xos qaytarilmasligi ko‘zga tashlanadi. Shuningdek, telekommunikatsiya, aloqa sohasi bilan bevosita bog’liq matnlar ham o‘rin olgan. Qo‘llanmada berilgan grammatik mavzular mashqlar va topshiriqlar bilan mustahkamlanadi. Leksik matnlar turli mavzularda yoritilgan. Qo‘llanmadan o‘rin olgan matnlar barchasi, bizningcha har tomonlama yondoshilgan holda tanlangan. Ularni o‘qigan kishi nafaqat yangilik oladi, balki undan o‘ziga tegishli xulosalar chiqarib, boshqacha fikrlay boshlaydi. Matnlarning ham ta’limiy, ham tarbiyaviy ahamiyati borligini alohida qayd qilish lozim Talabalar uchun mo‘ljallangan qo‘llanma ta’lim olishda, qo‘shimcha shug’ullanishda talablarga bemalol javob beradi. Uni nashr qilish maqsadga muvofiq deb hisoblayman. Xulosa qilib aytish mumkinki, qo‘llanma hozirgi talablarga to‘la javob beradi va o‘zbek tili mashg’ulotlarida qo‘llanilishi mumkin.