TARBIYASI OGʻIR BOLALAR BILAN ISHLASHNING IJTIMOIY PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARI 1. Ijtimoiy pedagogning tarbiyasi ogʻir oʻspirinlar bilan ish olib boorish 2. Tarbiyasi ogʻir oʻsmirlar guruhlari bilan ijtimoiy pedagogik ish olib borishning uslublari va texnologiyalari Tayanch tushunchalar: tarbiya, tarbiyasi og‘ir bolalar, o‘spirin, xotira, tafakkur, tasavvur, Pedagogik taʼsir, kompleks tizimi, tarbiya vositalari, shakl, mazmun. 28.1. Ijtimoiy pedagogning tarbiyasi ogʻir oʻspirinlar bilan ish olib borish. Maktab ijtimoiy pedagogikasining asosiy muammosi tarbiyasi ogʻir oʻspirinlar hisoblanadi. 12-16 yoshli oʻgʻil-qizlar oʻspirin hisoblanishadi. Bu davr shaxs shakllanishi jarayonida nihoyatda katta ahamiyatga ega. Shu bilan birga ham oʻsmirlar ham tarbiyachilar uchun qiyin davrdir. Oʻspirinlik yoshida bolaning hayot sharoitlari va faoliyati ancha oʻzgaradi, ruhiyatining qayta qurilishi roʻy beradi. Tengqurlari bilan muomala qilishning yangi shakllari paydo boʻladi. Jamoada oʻspirinning ijtimoiy maqomida oʻzgarishlar roʻy beradi,ota-onalar va ustozlar tomonidan unga talablar kuchayadi. Bu yoshda oʻspirinning vaqtinchalik oila va maktabda ruhiy ajralishi sodir boʻladi. Oʻspirinning shakllanishida ota-onaning ahamiyati pasayadi. Odatda u rasmiy jamoa va norasmiy muomala guruhini tanlash bilan band boʻladi va oxir oqibat oʻzini qulay sezadigan, unga hurmat bilan munosabatda boʻlinadigan guruhni tanlaydi. Bu sport, texnika toʻgaragi boʻlishi mumkin. Shu bilan birga bu guruh oʻsmirlar yigʻilishib, ichib-chekib oʻtirishadigan yertoʻla ham boʻlishi mumkin. Bu yoshda oʻspirinlarning kattalar xususan ota-onalar bilan muammolari paydo boʻladi. Ota-ona oʻz farzandiga yosh bolaga boʻlganday qarashadi, bola esa bu gʻamxoʻrlikdan chiqib ketmoqchi boʻladi. Shuning uchun uning kattalar bilan munosabatida koʻp nizolar kelib chiqadi, bolada kattalar fikrlariga tanqid bilan qarash kuchayadi. Kattalar bilan munosabatlar xarakteri ham oʻzgaradi: boʻysunish pozitsiyasidan bola tenglik pozitsiyasiga oʻtmoqchi boʻladi. Bir vaqtning oʻzida tengdoshlar bilan ham oʻzaro munosabatlarning xarakteri oʻzgaradi. Oʻspirinda kattalik xissi tugʻiladi va xissiyot mustaqil boʻlishga intilish, kattalarning xohish istaklariga qarshi chiqishda namoyon boʻladi. Kichkina bolaga qaraganda oʻspirinning qiziqishlari ham ancha oʻzgaradi. Ijodiy faoliyatga intilish bilan bir qatorda oʻspiringa qiziqishlarning beqarorligi ham xosdir. Shunday qilib oʻspirinlik yoshining quyidagi oʻziga xos xususiyatlarni ajratsak boʻladi: emotsional voyaga yetmaganlik, oʻz xulq-atvorini toʻliq nazorat qila olmaslik, oʻz ehtiyojlarini qondirish uchun imkoniyat va xohishlarini toʻgʻri baholay olmaslik, katta boʻlishga intilish. Oʻspirin yetarlicha voyaga yetgan shaxs emas. U insonning eng muhim xislatlari va jihatlari shakllanishi bosqichida boʻlgan shaxsdir. Bu bosqich bolalik va kattalik oʻrtasidagi davrdir. Shaxs hali oʻzini katta deb hisoblashi uchun yetarli rivojlanmagan, biroq shu bilan birga atrofdagilar bilan munosabatga kirishishi va oʻz harakatlarida ijtimoiy norma va qoidalar talablariga amal qilishi uchun yetarli rivojlangan. Oʻspirin aqlli qarorlar qabul qilishga ongli harakatlar sodir etishga va ular uchun axloqiy va huquqiy jihatdan masʼul boʻlishga qodir. Shuni taʼkidlash joizki, oʻspirin oʻz xatti-harakatlari uchun huquqiy javobgarlikka tortiladigan shaxsdir. Garchi qonun voyaga yetmaganlarning ijtimoiy psixologik rivojlanishini inobatga olib, ular uchun cheklangan javobgarlikni belgilasa ham katta oʻspirinlik va oʻsmirlik davrini shaxsiy javobgarlik bilan xarakterlanadigan yosh deb qabul qilsak boʻladi.Tarbiyasi ogʻir oʻspirinlar jismoniy jihatdan sogʻ-salomatdirlar, biroq ularning taʼlim-tarbiyasi buzilgan. Ular oʻz tengdoshlaridan oʻqishda ortda qoladilar, chunki ularda xotira, tafakkur va tasavvur xislari yaxshi rivojlanmagan. Garchi ular oʻzlariga qiziqarli narsani bajarishsa ham ular mehnat qilishni yoqtirishmaydi, oʻzlarini biror ishni bajarishga majbur qila olmaydi, ular tizimli shugʻullana olishmaydi. Tarbiyasi ogʻir oʻspirinlar maktab intizomi va tartibini buzishadi, oʻqishni xohlashmaydi, oʻqituvchilar, tengdoshlar, ota-ona bilan nizolashadilar. Maktabni tashlab ketishadi, oʻzlarini omadsiz deb bilishadi, ular daydilik qilishadi, spirtli ichimlik, giyohvand moddalar isteʼmol qilishadi, huquqbuzarliklar sodir etishadi. Aynan oʻspirinlar jismoniy yoki jinsiy zoʻrlik oqibatida oʻz jonlariga qasd qilishadi. Oʻspirinlarning pedagogik jihatdan tarbiyalanmaganliklari ijtimoiy pedagogik hodisa boʻlib, oilaviy va maktab tarbiyasining kamchiligidir, maktabdan tashqari tarbiya ishining qoniqarsiz yoʻlga qoʻyilganligi natijasidir. Amaliyotda isbotlanganidek oʻspirinni oʻrab turgan bu mihit shakllari odatda ijtimoiy pedagogik darajalari, yoʻnalishlari, oʻspiringa taʼsir qilish jihatidan turli boʻladi. Agar oila, maktab, maktabdan tashqari muassasada bolani tarbiyalovchi omillarni boshqarsa, koʻcha-koʻyda ularni boshqarib boʻlmaydi. Bu tarbiya jarayonida aks etmasligi mumkin emas. Chunki oʻspirinlar boʻsh vaqtlarining aksariyati aynan koʻchada oʻtkazishadi. U yerda ularning muomalasi, yaʼni eng muhim ijtimoiy ehtiyojlaridan biri shakllanadi. Oʻquvchi oʻspirinlar uchun asosiy faoliyat bu oʻqishdir. Biroq oʻqish tarbiyasi ogʻir oʻspirinlar uchun oʻqituvchilar va tengqurlarining hurmatini qozona olish vositasi emas. Shuning uchun ular oʻzlariga muhim boʻlgan faoliyatni maktabdan tashqarida izlashadi. Aynan shu yerda, oʻzi kabi oʻspirinlar davrasida ularga yomon xislatlar va qoʻpollik uchun tanbeh berishmaydi, aksincha bu kamchiliklarni kattalik alomati deb bilishadi. Biroq hozirgi kunda maktabda, yashash joylarida bolalar bilan birgalikda ijtimoiy ish olib borish amaliyoti paydo boʻlmoqda. Bu faoliyat mikrotuman va maktabda taʼlim-tarbiya ishlarini olib borishning yagona rejasi boʻyicha maktab va barcha ijtimoiy xizmatlarni bolalar tarbiyasi va himoyasi muammosini yechish uchun birlashtiradi. yagona reja bo‘yicha ish yuritish maktab pedagogik jamoasining faoliyatini tubdan oʻzgartiradi. Pedagoglar maktabdan tashqari bolalar muassasi, sinf rahbarlari, guruh tarbiyachilari faoliyatiga qoʻshilishadi va ular bilan yaqin hamkorlikda boʻlishadi. Bu faoliyatda asosiysi bola hisoblanadi, shuning uchun pedagogik jamoa faoliyati maktab devorlari ichida qolib ketmaydi, ular bolaga, oilasiga, bolalar birlashmalariga, tengdoshlar muhitiga murojaat qilishadi. Pedagogik tarbiyasi ogʻir bolalar bilan ishlashda ijtimoiy pedagog maktab va maktabdan tashqari jamoaning ularning xulq-atvoriga taʼsirini oʻrganadi. Ular bilan ish olib borishda yaxshi natijalarga erishish uchun bir qator shartlarni bajarishi lozim: 1. Oʻspirin bilan aloqa oʻrnatish; 2. Oʻspirin bilan yaxshi oʻzaro munosabatlarni oʻrnatish; 3. Uning reaksiyasi, fikri, intilishlari, qiziqishlari, kelajakdagi rejalarini oʻrganish. Psixolog A.B.Filonov tomonidan ishlab chiqarilgan pedagogik texnologiya ham samarali hisoblanadi. Unda ijtimoiy pedagogning oʻspirin bilan aloqasining bir nechta bosqichlari koʻrsatilgan: 1. Qarashlarida roziliklarning toʻplanishi; 2. Uning qiziqishlarini bilib olish; 3. Oʻsmirlikning roziligi; 4. Xususiyatlari va sabablarini tushunish; 5. Uning shaxsiyatining salbiy xislatlarini oʻrganish; 6. Yurish-turish va oʻzaro munosabatning umumiy normalarini ishlab chiqish Yu.V.Vasilkova tarbiyasi ogʻir oʻspirinning tarbiyasiga bosqichma-bosqich yondoshuvni ilgari suradi: I. Oʻspirin bilan yaxshi munosabatlarni oʻrnatish; II. Oʻspirinning shaxsiy ishi bilan tanishib chiqish; III. Pedagogik tarbiyasi ogʻirligining sabablarini aniqlash; Psixologik va ijtimoiy pedagogik xaritalarini tuzish; Oʻspirin shaxsiyatiga ijobiy taʼsir qiluvchi faoliyat turini tanlash; Tarbiya va oʻz-oʻzini tarbiyalash jarayonining birlashishi, oʻspirin faoliyatini oʻz- oʻzini mukammallashtirishga qaratish. Tarbiya jarayoniga kompleks yondoshuv oʻspirinlar guruhlari paydo boʻladigan mikro muhitlarga faol taʼsir qilishni talab qiladi. Kriminologlarning maʼlumotiga koʻra voyaga yetmaganlar aksar jinoyatlarini guruh boʻlib sodir etishadi. Biroq voyaga yetmaganlar orasida huquqbuzarlikni bartaraf etish boʻyicha koʻpgina tafsiyalar indevidual profilaktika tavsiyalari hisoblanadi. Amaliyotda isbotlanganidek ajratib olingan oʻspirinning huquqbuzarliklarini bartaraf etishga qaratilgan pedagogik faoliyat har doim ham kutilgan natijalarga olib kelmaydi. Bu holat huquqbuzar oʻspirinning yashash joyidagi guruhning aʼzosi boʻlganligi va uning xatti-harakatlari guruh kayfiyati, ularning hayot tarzi, fikrlashi, boshqa aʼzolariga bogʻliq boʻlishi bilan izohlanadi. Demak biz pedagogik tarbiyasi ogʻir bolalar bilan individual faoliyat olib borishning muhimligini eʼtirof etgan holda oʻspirinlarni oʻrab turgan mikro muhit bilan oʻzaro aloqalarini oʻrganish zarurligini ham taʼkidlab oʻtamiz. Pedagogik taʼsirlarning kompleks tizimi, tarbiya vositalari, shakl va mazmunini bildirib, bu faoliyatning maqsadi deb pedagogik tarbiyasi ogʻir bolalarni sinf jamoasi, oʻqituvchilar, sinfdoshlar bilan munosabatlarining normallashuvi natijasida oʻsmir guruhlarning rejali qayta toʻgʻirlash hisoblanadi. Bu munosabatlarning normallashuvi oʻsmir shaxsning shakllanishiga hal qiluvchi taʼsir koʻrsatadi. Tarbiyasi ogʻir oʻsmirlar bilan ish olib borish ommaviy soʻrovnoma va anketa toʻldirish bilan amalga oshiriladi. Bu usullar pedagogik qarovsiz oʻsmirlar guruhlarining qayerda paydo boʻlganligi haqida maʼlumot olish imkonini beradi. Tarbiyasi ogʻir oʻsmirlar bilan ish olib borishda pedagog quyidagi parametrlarni inobatga olishi lozim: guruh hajmi, ularning yosh va ijtimoiy tarkibi, muomala qilish joylar va vaqti, guruh faoliyatining mazmuni va yoʻnalishi. Muomalaning bu parametrlarini bilsh tarbiyachiga tuman, shaharda oʻsmir guruhlari bilan ishlashning eng toʻgʻri va samarali shakl-vositalarini qoʻllashga yordam beradi, ijtimoiy pedagog oʻsmirlar guruhining ijtimoiy tarkibini bilish ham muhim. Ijtimoiy tarkibi turli boʻlgan oʻsmirlar guruhlarida oʻzaro axborot almashuv va muomala qilish qiziqarli boʻladi. Biroq bu guruhlarda hayot haqida yolgʻon tasavvurlarga ega maʼlumotlar ham tarqatilishi mumkin. Tarbiyachining vazifasi: 1. Guruhdagi muomalaning mazmunini bilish; 2. Tarbiyaviy taʼsirni toʻgʻri tashkil qilib, maʼlumotni toʻgʻri tomonga yoʻnaltirish. Guruhlarning oʻrganilishi va taxlili qilinishi lozim boʻlgan mashgʻulotlarini ikki turga ajratsak boʻladi-vaqt boʻyicha –doimiy va nodoimiy, yoʻnalishi boʻyicha- ijobiy (mehnat, sport, sanʼat bilan mashgʻul boʻlish) va salbiy (chekish, alkogol mahsulotlarini isteʼmol qilish, qimor oʻynash). 28.2.Tarbiyasi ogʻir oʻsmirlar guruhlari bilan ijtimoiy pedagogik ish olib borishning uslublari va texnologiyalari. quyidagilar: Maktab yordamida: maktab va maktabdan tashqari oʻsmirlar jamoasi yordamida tarbiyaviy taʼsir (seksiya, klub, toʻgaraklar); -intizomli, aʼlochi oʻquvchilarning pedagogik qarovsiz sinfdoshlariga taʼsiri. Bu yoʻnalish bir-biri bilan doʻstlashish xohishi, oʻzaro muomalaga talab boʻlganda juda muvafaqqiyatli amalga oshib, uning asosida qiziqishlar umumiyligi (sevimli sport turi, texnika, musiqa va boshqalar bilan shugʻullanish) yotadi. Bu yoʻnalishning amalga oshirishning muvafaqqiyati koʻp borada oʻqituvchi, sinf rahbarining mohir rahbarligiga bogʻliq, sinf jamoasining pedagogik qarovsiz oʻsmirlarga taʼsiri. Bunaqa birgalikdagi faoliyat (sayohatga chiqish, spartakiadalar, sanʼat festivallari, koʻrgazmalar, jamoaviy harakatlar)ni talab qiladi. Sinfda jamoaviy ishlarga jalb qilingan pedagogik qarovsiz bolalar nafaqat oʻzlari uchun balki jamoa uchun ham mehnat qilayotganlarini va ularning ishtirokiga koʻp narsa bogʻliqligini anglab yetishadi. Bunaqa faoliyatlarda ogʻaynichilik aloqalari vujudga keladi, boshqalarga nisbatan toʻgʻri munosabat shakllanadi, yuksatilgan vazifa uchun masʼuliyat xissi ortadi; pedagogik qarovsiz bolalarga tarbiyaviy taʼsirning koʻrib chiqilgan yoʻnalishlari mikrotuman tarbiyaviy ishida maktab jamoasi bilan birgalikda va bir vaqtning oʻzida amalga oshiriladi. Maktabdan tashqari oʻsmirlar jamoasi yordamida tarbiyaviy taʼsirni tashkil qilishda quyidagi holatlarni inobatga olish lozim: - birinchidan toʻgarak, seksiya, klubda oʻsmirlarda aniqlangan bitta qiziqish bilan cheklanmaslik lozim (akvariumistika yoki sport bilan shugʻullanish) balki mehnat, turli oʻyinlar, ijodiy faoliyat orqali pedagogik oʻsmirlarni atrofdagilar bilan normal munosabatlarga tayyorlashga intilish lozim. - ikkinchidan, norasmiy guruhga yoki uning aksariyat aʼzolariga taʼsir koʻrsata turib ularni rasmiy guruhga oʻtishlariga erishsa boʻladi. Bu jarayonni shartli ravishda “rasmiylashtirish” deyishadi. Bu jarayon oʻsmirlar uchun sezilmaydigan holda tarbiyachi tomonidan norasmiy guruhning rasmiy guruhga aylanishidir. Pedagogik qarovsiz bolalar bilan tarbiyaviy ish olib borishning yana bir xususiyati oʻsmirlarni oʻzi tanlashgan, uning bajarilishidan qoniqish sezishadigan faoliyatni tanlashdir. Asta-sekin faoliyatdagi bunday ehtiyojni qondirish va rivojlanish, keyinchalik uni oʻsmirlarda bajarayotgan ishlari uchun masʼuliyat xissini oshiruvchi faoliyat turlari bilan toʻldirib borish lozim. Tarbiyasi ogʻir bolalar yoki oʻsmirlar bilan ish olib borish pedagogik qayta tarbiyalash jarayonini koʻzda tutadi. Qayta tarbiyalash-bola yoki oʻsmir yurish-turishidagi turli cheklanishlarni yengib oʻtish yoki bartaraf etishdir. qayta tarbiya ham tarbiyachi ham tarbiyalanuvchilar uchun ham ogʻir jarayondir. Tarbiyalanuvchi yangiyulning istiqboli bilan qiziqishi lozim. Tarbiyachi esa tarbiyalanuvchining oʻtmishi, bugungi kunini tahlil qilib uning kelajagini tasavvur etishi lozim.Oʻsmirni qayta tarbiya yoki oʻz-oʻzini tarbiyalashga tayyorlash jarayoni bir necha bosqichdan iborat: 1. Tarbiyalanuvchini oʻrganib chiqish; 2. Oʻsmirning yurish-turishini oʻzgartirish uchun uning ruhiy tayyor qilish; 3. Ijobiy axloqiy xislatlarni toʻplash; 4. Inqirozdan chiqish, oʻz-oʻzini tarbiyalashga oʻtish. Shuni ham inobatga olish kerakki, bu jarayonga tarbiyachidan tashqari oʻsmir mansub boʻlgan tarbiyalanuvchilar jamoasi ham qoʻshiladi. Bunda tarbiyachi koordinator vazifasini bajarib, jamoani oʻz oʻrtoqlarini qayta tarbiyalashga yoʻnaltiradi. Oʻsmirlar bilan reabilitatsion markazda ishlayotgan ijtimoiy pedagog metodlardan biridan foydalanib tarbiyalanuvchi oldida idealga oʻxshash maqsadini qoʻyadi. Bu axloqiy komil inson oʻsmirning ijobiy yurish-turishning shakllanishiga yordam beradi. Mavzu yuzasidan nazorat savollari 1. Tarbiyasi oʻgʻir bolalar bilan ishlashda ijtimoiy pedagogning oʻrni? 2. Programmalashtirish nazariyasi tarafdorlarining ilgari surgan gʻoyalari? 3. Oʻsmirlardagi tarbiyasi ogʻirlikni keltirib chiqaruvchi sabablar? 4. Sizning ham atrofingizda tarbiyasi og‘ir bolalar bilan ishlaydigan tashkilotlar mavjudmi? 5. Ijtimoiy pedagogning tarbiyasi ogʻir oʻspirinlar bilan ish olib borishi? 6. Tarbiyasi ogʻir oʻsmirlar guruhlari bilan ijtimoiy pedagogik ish olib borishning uslublari va texnologiyalari? 7. Siz yashayotgan hududda ham ijtimoiy pedagog faoliyati mavjudmi?