1 TARIXIY XOTIRANI SHAKLLANTIRISHDA MA’NAVIY OMILLARNING O‘RNI Mundarija Kirish……………………………………………………………….……….3 I BOB. Ma’naviyatning shakllanish tarixi va bosqichlari 1.1. Milliy ma’naviyatning rivojlanish qonuniyatlari………………….…….5 1.2. Ma’naviyatni shakllantiradigan asosiy mezonlar……………………….8 II.Bob. Tarixiy xotirani shakllantirishda ma’naviy omillarning o’rni. 2.1. Ajdodlarimiz yaratgan ma’naviy boyliklar millat ma’naviyatini shakllantiradigan asosiy omil sifatida………………………………………..……15 2.2. Mustaqillik davrida ma’naviyatning takomili va muammolari……..…20 Xulosa…………………………………………………………..………….27 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati………………………………………29 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Milliy qadriyatlarimiz, urf-odatlarimiz va an'analarimiz qayta tiklanib, yanada rivojlangandagina jamiyatimizda o’tkazilayotgan islohatlar muvaffaqiyatli amalga osha oladi, chunki ma'naviy barkamol, ma'rifatli, ruhan bardam, yangicha tafakkurlash qobiliyatiga ega insongina istiqlol va taraqqiyot yo’lini sharaf bilan o’ta oladi. Shunday ekan, xalqimizning boy madaniy merosi, yuksak ma'naviy qadriyatlarini chuqur va atroflicha o’rganib, ularni Respublikamizda yashovchi har bir insonning ongiga singdirib, ayniqsa yosh avlodni ma'naviy etuk, fidoyi etib tarbiyalash hozirgi kunda eng dolzarb muammolardan hisoblanadi. Mavzuning ahamiyati. Ma’naviyat inson ko‘rki bo‘lib, uning ichki va tashqi dunyosida namoyon bo‘ladi. Bu ruh va aql bilan uzviy bog‘liqdir. Jahon falsafasining tarkibiy qismi bo‘lgan Sharq falsafasida inson vujudida ikki qarama- qarshi asos – modda va ruh dialektik bog‘liqlikda ekanligi va u inson mohiyatini belgilashda bosh ahamiyat kasb etishi alohida ta’kidlanadi. Inson o‘z aql-zakovati bilan bu ikki asosni boshqarib hamda nazorat qilib turadi. Kurs ishining obyekti: Milliy ruxiyat- millatning ichki xolati, kechinmalari, xis-tuyg’ulari, ma’naviy dunyosi, uy-fikrlari, maqsad va maslaklari hamda kayfiyatlari bilan bog’liq mulohazalari majmuidir. Kurs ishining predmeti: Ma’naviyatning shakllanish tarixi va bosqichlari, Milliy ma’naviyatning rivojlanish qonuniyatlari, Ma’naviyatni shakllantiradigan asosiy mezonlar, Tarixiy xotirani shakllantirishda ma’naviy omillarning o’rni, Ajdodlarimiz yaratgan ma’naviy boyliklar millat ma’naviyatini shakllantiradigan asosiy omil sifatida hamda Mustaqillik davrida ma’naviyatning takomili va muammolaridan iborat. 3 Kurs ishining maqsadi: Kurs ishining asosiy tarixiy xotirani shakllantirishda ma’naviy omillarning o’rni va o’ranilish yo’llariga yechim topishdir. Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish, har biri ikki paragrafdan iborat ikkita bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 4 I.Bob.Ma’naviyatning shakllanish tarixi va bosqichlari. I.1.Milliy ma’naviyatning rivojlanish qonuniyatlari. Milliy ma’naviyatimizning tarixiy takomil jarayoni o’ta murakkab hodisa bo’lib, uni chuqur va hartaraflama tadqiq etish uchun birnecha avlod jiddiy terto’kishi kerak bo’ladi. Bizning ushbu qisqa kursdan maqsadimiz esa hadd- ulimkon bu yo’ldagi dastlabki urinish bo’lib, faqat milliy ma’naviyatimizningtarixiy takomil jarayoniga engil bir nazar tashlab o’tish harakati sifatida baholashmumkin. Albatta, barcha asosiy jihatlarni qamrab olish qiyin. Masalan, xalqog’zaki ijodi deb ataluvchi behudud ma’naviyat ummoni haqida, ko’chmanchilikmadaniyatida aks etgan ma’naviyat unsurlari haqida maxsus to’xtalish imkoninitopmadik. Urf- odatlarimiz, marosimlarimiz ma’naviyatining tarixiy takomilihaqida ham maxsus tadqiqotlar lozim. Biz asosan yozma merosga tayandik, ammoshu ham to’liq qamrovda emas. Albatta, qo’limizdan kelganicha, aqlimiz etganichaharakat qildik. Insoniyat tarixiy takomili hozirgi Evropa ilmida 4 asosiy davrga ajratiladi: 1. Ibtidoiy jamoa. 2. Qadimgi dunyo. 3. O’rta asrlar. 4. Yangi davr. Ammo qadimshunoslar (arxeolog va paleontologlar) masalaga birozo’zgacha qaraydilar. Ular 1) tosh asri, 2) bronza asri, 3) temir asri, deb ibtidoiyjamoa va qadimgi dunyoni uch bosqichga bo’lib o’rganadilar.1 Yuqorida ham aytib o’tilganidek, har bir xalq ma’naviyatining rivojlanishtarixi turli sabablarga ko’ra o’ziga xos qonuniyatlarga ega bo’ladi. Bundan tashqarima’naviyatimizning tarixiy takomil jarayoni siyosiy tarixdan ham, iqtisodiymunosabatlarning rivojlanish bosqichlaridan ham, madaniyat tarixidan hammuayyan darajada farq qiladi. Bugungi kun jahon ilmining tajribasi ko’rsatibturibdiki, avvalo, yaxlit tarixiy-ma’naviy jarayonning har qanday tasnifi 1 J.Rahimov J.«Ma’naviyat asoslari». O‘quv qo‘llanma, Т.: TDYU, 2009. 5 shartli va noto’liq bo’lishi o’z-o’zidan ma’lum. Ammo, baribir, bu borada qandaydir o’zaktomirlar, asosiy bo’g’inlar ajratib olinmasa, umuman ilmiy mulohaza yuritibbo’lmaydi. Milliy ma’naviyatimizning tarixiy takomili o’lkamiz xalqlari madaniytaraqqiyot jarayoni bilan bevosita bog’liq va ushbu sahnda yuz beruvchi hodisadir. Faqat madaniy taraqqiyot o’ta murakkab tarixiy hodisalar majmuini tashkil etsa, millatning ma’naviy kamoloti bugungi kungacha o’z dolzarbligini saqlabkelayotgan asosiy o’zak unsurlarga tayangan holda belgilanadi. Shu sababli milliyma’naviyatimizning necha ming yillik takomilini birqator mavjud alomatlargako’ra dastlabki tarzda uch asosiy davrga ajratib ko’zdan kechirishni maqbul bildik: 1. Islomgacha milliy ma’naviyatimizning shakllanishi. 2. Islom mintaqa madaniyati doirasida milliy ma’naviyatimiz takomili. 3. Yangi davrda jahon madaniyati va milliy ma’naviyatimiz nisbati. Bu davrlar o’z ichiga olgan muddatlariga ko’ra o’zaro aslo teng emas. Birinchi davr necha ming yilni qamrasa, ikkinchi davr 8-9 asrni o’z ichiga oladi, uchinchi davr esa bizning o’lkamiz - Turkiston uchun 5 asr chamasi davom etib, oxirgi 200 yili ko’proq fojialarga to’liq bo’ldi.2 Ushbu davrlashtirishning asosida ko’proq tashqi belgilar yotadi. Ularningeng muhimi manbalar ahvoli bilan bog’liq. Islomgacha ma’naviyatimiz takomilihaqidagi eng muhim manbalar o’lkamizning bugungi milliy hududlaridantashqarida topilgan bo’lib, asl matnlarning yaxlit va nisbatan mukammallari«Avesto» kitobi va turkiy toshbitiklardir. Ikkinchi qismi bilvosita 2 Xo‘jamurodov N. Ma’naviy qadryatlar va milliy o‘zlikni anglash, Т.: «Fan», 1991 6 ma’lumotlarbo’lib, qadim Shumer, Bobil va Ashshur, qadimgi Misr va Yunon, Hind va Xitoymanbalarida, Eron shohanshohlaridan qolgan toshbitiklarda aks etgandir. Uchinchiguruh manbalar arxeologik yodgorliklar bo’lib, ular bevosita yurtimiz hududidanyoki atrof-mintaqadan topilgan moddiy ashyolar va inshootlar bilan bog’liq. To’rtinchi guruh manbalar so’nggi davrlargacha og’zaki an’ana holida etib kelganxalq adabiyoti, urf-odat va marosimlar, o’yinlar, bayramlar, xurofiy irim- sirimlarbo’lib, ular yuzasidan uzil-kesil xulosalar chiqarish, ayniqsa, murakkabdir. Umuman, bunday turli guruh manbalar o’zaro jiddiy qiyosiy tahlilni talabqiladi va oxir-natijada ham ko’pincha muayyan darajada taxminiy xulosalarchiqariladi. Islomgacha ma’naviyat haqidagi tasavvurlarimiz, shu sabablarga ko’ra, baribir uzil-kesil bo’lishi qiyin va qancha qadim zamonlarga kirib borsak, shuqadar tarixiy haqiqat va afsonalar qorishib, chatishib ketadi. Islom davri manbalari qadim davrga nisbatan beqiyos darajada boy vaishonchliroqdir. Islom davridan boshlab, aytish mumkinki, masalaga ilmiyyondoshuv imkoni jiddiy tarzda oshadi va millatning ma’naviy kamolotbosqichlari mintaqa madaniyati doirasida aniq tarixiylik kasb etadi.3 Uchinchi davr bizga eng yaqin bo’lgani sababli uni o’rganish masalalari tadqiqotchilarning ancha keng doirasini qamrab olgan, chunki manbalar asosan o’zbek, rus va qisman boshqa qardosh xalqlar tillarida saqlanganligidan bu sohada imkoniyatlar etarli. Mustaqillikkacha ba’zi arxivlar davlat siri hisoblanib, tadqiqotchilar nazaridan pinhon tutilgan bo’lsa, bugun ularning eshiklari ochildi va tabiiyki, matbuotimizdagi eng ko’p nashrlar ushbu Yangi davr ma’naviyati muammolariga aloqador bo’lmoqda. 3 J.Rahimov J.«Ma’naviyat asoslari». O‘quv qo‘llanma, Т.: TDYU, 2009. 7 1.2.Ma’naviyatni shakllantiradigan asosiy mezonlar. Ma’naviyatni shakllantiradigan mezonlar inson ongiga ta’sir ko‘rsatadigan, uning dunyoqarashi, tafakkur tarzini muayyan yo‘nalishga soladigan, o‘zgartiradigan, jamiyat hamda millatga xos ma’naviy, madaniy va moddiy asoslar, an’analar, qadriyatlar, meros, turmush tarzi, g‘oyalar va qarashlarni umumlashtiruvchi tushuncha.4 Ushbu tushunchaning mazmun-mohiyati Prezidentimiz Islom Karimovning «Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch» asarida chuqur va har tomonlama asoslab berilgan.Mazkur asarga tayangan holda ma’naviyatni shakllantiradigan mezonlarni shartli ravishda bir necha guruhga bo‘lish mumkin: birinchi guruhga millat, xalq, davlatchilik, madaniyat, me’moriy yodgorliklar, qishloq va suv xo‘jaligi bilan bog'liq agrar madaniy an’analar, geografik shart-sharoitga aloqador tarixiy munosabatni ifodalovchi moddiy meros kiradi; ikkinchi guruhga xalqimizga xos bir necha ming yillik diniy e’tiqod, ta’lim-tarbiya, shuningdek, barcha ilm-fan sohalari va ular rivojida muhim o‘rin tutgan mutafakkirlar va ularning asarlari, xalq ijodini qamrab oluvchi madaniy meros; uchinchi guruhga xalqimizga xos an’analar, urf- odatlar, marosimlar, bayramlar, turmush tarzi bilan bog‘liq boshqa madaniy omillar; to‘rtinchi guruhga xalq qadriyatlari, tafakkur tarzi, mafkurasi, xalqqa xos ma’naviy xususiyatlar, g‘oyalar, ruhiyat va o‘zaro ijtimoiy munosabatlar; beshinchi guruhga hozirgi jamiyatimizda bevosita amaliy faoliyat yuritayotgan, inson tarbiyasida katta ta’sirga ega umuman, ma’naviy dunyoqarash shakllanishida bosh rol o‘ynaydigan ta’lim-tarbiya maskanlari, ommaviy axborot vositalari, kutubxona, teatr, san’at saroylari va shu kabi boshqa ma’naviy ta’lim vositalarini kiritish 4 Xo‘jamurodov N. Ma’naviy qadryatlar va milliy o‘zlikni anglash, Т.: «Fan», 1991 8 mumkin.Ma’naviyatni yuksaltirish masalasi har bir davr va jamiyatga xos bo‘lib, bunda davlat va jamiyat oldida ma’naviyatni shakllantiradigan va unga ta’sir o‘tkazadigan barcha omil va mezonlarni chuqur tahlil qilib, ularning bu borada qanday o‘rin tutishini yaxshi anglab olish maqsadi ham yotadi. Yurtboshimiz ta’kidlaganidek, «Har qaysi xalq yoki millatningma’naviyatini uning tarixi, o‘ziga xos urf-odat va an’analari,hayotiy qadriyatlaridan ayri holda tasawur etib bo‘lmaydi. Buborada, tabiiyki, ma’naviy meros, madaniy boyliklar, ko‘hnatarixiy yodgorliklar eng muhim omillardan biri bo‘lib xizmat qiladi»5.Masalan, shu zamindan yetishib chiqqan buyuk zotlar, olimu ulamolar, siyosatchi va sarkardalar, umumbashariy sivilizatsiya va madaniyatning uzviy qismiga aylanib ketgan dunyoviy va diniy ilmlarning, ayniqsa, islom dini bilan bog‘liq bilimlarning tarixan eng yuqori bosqichga ko‘tarilishida xizmatlari katta. Bu ko‘hna tuproqda milodgacha bo‘lgan davrda va undan keyin qurilgan murakkab suv inshooatlari, hali-hanuz o‘zining ko‘rku tarovatini saqlab kelayotgan osori-atiqalarimiz qadim-qadimdan o‘lkamizda dehqonchilik va hunarmandchilik madaniyati, me’morlik va shaharsozlik san’ati yuksak darajada rivojlanganidan dalolat beradi va mamlakatimiz hududida mavjud bo‘lgan dunyo me’morchilik muzeyiga aylangan Samarqand, Xiva, Buxoro shaharlari va to‘rt mingdan ziyod moddiy-ma’naviy obida umumjahon merosining noyob namunasi sifatida YUNESKO ro‘yxatiga kiritilgani ham bu fikmi tasdiqlaydi. Bunday o‘lmas osori-atiqalar bugun biz yashab turgan tuproqda qadimdan buyuk madaniyat mavjud bo'lganidan guvohlik beradi va tabiiyki, insonning ma’naviy dunyosini shakllantirishda qanday kuchli ta’sirga ega bo'lganini bildiradi. 5 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch.T.:”Ma’naviyat” 2008.29-30-betlar. 9 Milliy ma’naviyatimizda xalq og‘zaki ijodi ham muhim o‘rin tutib, u millatimizning o‘zligini namoyon etadigan, uni avlodlardan avlodlarga o‘tkazib, tarix sinovlaridan eson-omon chiqarib, o‘zligini saqlab kelayotgan el-yurtimizni chuqur anglash, insonga xos ezgu fazilatlarini o‘zida ifoda etadi. Ma’naviyatni shakllantiradigan mezonlardan biri bo‘lgan din azaldan inson ma’naviyatining tarkibiy qismi sifatida odamzodning yuksak ideallari, haq va haqiqat, insof va adolat to‘g‘risidagi orzularini o‘zida mujassam etgan, ularni barqaror qoidalar shaklida mustahkamlab kelayotgan g'oya va qarashlaming yaxlit bir tizimidir. Har bir ilmiy y a n g ilik , yaratilgan kashfiyot - bu yangicha fikr va dunyoqarashga turtki beradi, ma’naviyat mezonlari shakllanishiga o‘ziga xos ta’sir o‘tkazadi.Prezidentimiz Islom Karimov «Har qaysi millatning o‘ziga xos ma’naviyatini shakllantirish va yuksaltirishda, hech shubhasiz, oilaning оʼrni va ta’siri beqiyosdir. Chunki insonning eng sof va pokiza tuyg‘ulari, ilk hayotiy tushuncha va tasavvurlari birinchi galda oila bag‘rida sh akllanad i. Bolaning xarakteri, tabiati va dunyoqarashini belgilaydigan ma’naviy mezon va qarashlar - yaxshilik va ezgulik, oliyjanoblik va mehr-oqibat, or-nomus va andisha kabi muqaddas tushunchalarning poydevori oila sharoitida qaror topishi tabiiydir».6Oila muhitida paydo boiadigan ota-onaga hurmat, ularning oldidagi u m rbod qarzdorlik burchi kabi odamiylik faziiatlari va oilaviy m u n osab atlarn in g negizi, oilaning ma’naviy olamini tashkil etadi. Ma’naviyatni shakllantiradigan mezonlar haqida so‘z ketganda, mahallaning o‘mi va ta’siri xususida to‘xtalish zarur. Ma’lumki, o‘zbek mahallalari azaldan chinakam milliy qadriyatlar maskani bo‘lib keladi. O'zaro mehr-oqibat, ahillik va totuvlik, ehtiyojmand, yordamga muhtoj kimsalar 6 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch.T.:”Ma’naviyat” 2008.52-bet. 10 holidan xabar olish, to‘y hashar va ma’rakalarni ko'pchilik bilan bamaslahat o'tkazish, yaxshi kunda ham, yomon kunda ham birga bo‘lish kabi xalqimizga xos urf-odat va an’analar, mahalla muhitida shakllangan va rivojlangan. Bu borada barchamiz uchun Prezidentimizning quyidagi fikrlari qadrli «Xalqimizga xos o‘zini o‘zi boshqaruv tizimining bu noyob usuli q ad im -q ad im d an odamlarning nafaqat tilida, balki dilida, butun hayotida chuqur joy egallagani bejiz emas. «Mahalla - ham ota, ham ona» degan hikmatli naqlni ana shu hayotiy haqiqatning ifodasi sifatida qabul qilamiz. Har qaysi xonadon, butun el-yurtdagi ma’naviy iqlim va vaziyatni anglamoqchi bo'lsak, kishi, bu boradagi haqiqiy manzaraning yorqin ifodasini avvalo mahalla hayotida xuddi oynadek yaqqol ko‘rish imkoniga ega bo‘lamiz». Ma’naviyatni shakllantiradigan mezonlardan yana biri ilmu ma’rifat, ta’lim- tarbiya bo‘lib, ularga inson kamoloti va millat ravnaqining eng asosiy sharti va garovi sifatida qaralgan. Kelajak poydevori bilim dargohlarida yaratiladi, xalqning ertangi kuni qanday bo‘lishi farzandlarning bugun qanday ta’Iim va tarbiya olishiga bogʼliq. Buning uchun har qaysi ota-ona, ustoz va murabbiy har bir bola timsolida, awalo, shaxsni ko‘rishi zarur. Ana shu oddiy talabdan kelib chiqqan holda, farzandlarni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega bo‘lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga yetkazish ishi ta lim-tarbiya sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo‘lib qoladi. Bu esa ta’Iim va tarbiya ishini uzluksiz va uyg‘un holda olib borishni talab etadi. Ta’limni tarbiyadan, tarbiyani esa ta’limdan ajratib bo‘lmaydi. Shuning uchun ham mustaqillik yillarida butun mamlakat miqyosida ta’Iim va tarbiya, ilm-fan, kasb- hunar o‘rgatish tizimlarini tubdan isloh qilishga nihoyatda katta e’tibor qaratildi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi ishlab chiqildi. Uni amalga oshirish jarayonida 11 maktab ta’limi, ayniqsa, umumta’lim maktablarining moddiy-texnik bazasini mustahkamlashga e’tibomi kuchaytirish muhim va jiddiy masalaga aylangan. Ma’naviyat inson ko‘rki bo‘lib, uning ichki va tashqi dunyosida namoyon bo‘ladi. Bu ruh va aql bilan uzviy bog‘liqdir. Jahon falsafasining tarkibiy qismi bo‘lgan Sharq falsafasida inson vujudida ikki qarama-qarshi asos – modda va ruh dialektik bog‘liqlikda ekanligi va u inson mohiyatini belgilashda bosh ahamiyat kasb etishi alohida ta’kidlanadi. Inson o‘z aql-zakovati bilan bu ikki asosni boshqarib hamda nazorat qilib turadi. Birinchi asos – inson tanasi, jismining ehtiyojidir. Tana moddiy bo‘lganligi tufayli uning ehtiyojlari ham moddiydir. Inson moddiy dunyoda yashar ekan, tabiatning boshqa jonli mavjudotlaridan farqi mehnat qilish jarayonida u o‘z aqlidrokini maqsadini amalga oshirish uchun harakat qiladi. Yaqin yillargacha moddiylik falsafasi aql-zakovatimizni, iste’dodu salohiyatimizni tanamiz ehtiyojlari, nafsimiz yo‘liga xizmat qildirdi. Inson vujudidagi ikkinchi asos – ruh ham o‘z ehtiyojiga egadir. Bu insonning o‘z mohiyatini anglash ehtiyojidir. Sharq falsafasida bu ma’naviy ehtiyoj yoki imon deb ataladi. Imon (ma’naviy ehtiyoj) – insonni inson qiladigan, uning hayotini go‘zallashtiradigan fazilatdir. Bu ehtiyojni qondirish uchun ham inson mehnat qiladi, izlanadi va o‘z ma’naviy qiyofasini yaratadi. Insonning shu bugunga qadar yaratgan jamiki moddiy va ma’naviy boyliklarining negizi aynan shu ikki asosga: modda va ruhga tayangan ehtiyojlardir. Inson vujudidagi bu ikki asos tarbiyaga va parvarishga muhtoj. Tarbiya va parvarish orqali bu ikki asosning inson vujudida muvozanati saqlanadi, mutanosibligi ta’minlanadi. Imonning yetilishi insonning ma’naviy-ruhiy jihatdan yuksalishi, o‘z-o‘zini anglab yetishi, komil shaxs darajasiga ko‘tarilishidir. Mustaqilligimiz tufayli erishgan eng katta va eng muhim imkoniyatlardan yana biri fan bilan dinni, ilmiy dunyoqarash bilan bir-biriga dushman deb qaraydigan tushunchalardan xalos bo‘lganimizdir. Umumjahon, jumladan, Sharq falsafasining tub mohiyati ilm-fan erishgan yutuqlar 12 bilan diniy tushunchalarni uyg‘unlashtirish, ularning bog‘liqligini ochib berishdir. Islom falsafasi insonni jismoniy va ruhiy borliq deb qarab, uning o‘tkinchi va mangu hayoti mavjud ekanligini uqtiradi. Insonni inson etgan uning tanasi emas, balki ruhidir. O‘lim tanani yashashdan to‘xtatadi, uni jasadga aylantiradi, shaxsiyatidan ajratadi. Inson tanasi foniy, o‘tkinchi, o‘zgaruvchi, mavh bo‘luvchi shaklda yaratilgan. Islom falsafasida ruh boqiydir, o‘lmasdir, buni tushunmagan va inkor etganlar bilimsizdir, deb ta’kidlanadi. Ma’naviyati qashshoq yoki ma’naviyatdan mahrum bo‘lgan odamdan biror narsa kutish aslo mumkin emas. Chunki u yaxshilik va ezgulik haqida umuman o‘ylamaydi. Atrofiga va hatto ota-onasi, qarindosh- urug‘lari taqdiriga ham befarq, loqayd holda shunchaki yashaydi. Yuksak ma’naviyatli inson bugungi kun va kelajak haqida fikr yuritadi, qayg‘uradi. Zotan mustaqil yosh mamlakatimizning kelajagi uchun ma’naviyati yuksak barkamol insonlar zarur. Shuning uchun ham Birinchi Prezidentimiz “Yuksak ma’naviyat – kelajak poydevori” degan hikmatli shiorni yanada balandroq ko‘tardiki, yuksak ma’naviyat mustaqillikni mustahkamlash, rivojlantirish va takomillashtirish uchun muhim va zurur tamoyillardan biridir. Ruhning poklanishi qurilayotgan huquqiy demokratik davlatimizning ajralmas ma’naviy-axloqiy tamoyili hisoblanadi. huddi shu g‘oya islom dini va tasavvuf ilmida ilgari surilgan. Ma’naviyat milliy xususiyatga ega ekanini hech qachon unutmaslik kerak. Ma’naviyat milliy urf- odatlar, tarbiya an’analari, axloq-odob aqidalari, qadriyatlari, din, e’tiqod, madaniy- ma’rifiy, ijtimoiy-didaktik, falsafiy-pedagogik qarashlar, ruhiy-psixologik jarayonlar va shu kabilar majmuasidir. Mustaqillik yillarida bu borada olib borilgan tadqiqotlar natijasi o‘laroq, ma’naviyatning quyidagi tarkibiy qismlari aniqlandi:  madaniy-ma’rifiy yuksaklik;  ijtimoiy-didaktik taraqqiyot;  falsafiy-pedagogik o‘sish;  imon-e’tiqodning butunligi;  milliy axloq-odob me’yorlariga to‘la rioya qilish;  ilm-ma’rifatli bo‘lish;  insonparvarlik, vatanparvarlik, xalqparvarlik, 13 adolatparvarlik;  milliy qadriyatlarga muhabbat;  fidoyilik, mardlik, jasurlik, tashabbuskorlik;  poklanish;  islom diniga e’tiqod;  Vatan va xalq mustaqilligini doimiy himoya qilish va unga xizmat qilish;  ajdodlar va ularning merosiga chuqur hurmat va shu kabilar. 14 II.Bob.Tarixiy xotirani shakllantirishda ma’naviy omillarning o’rni. 2.1.Ajdodlarimiz yaratgan ma’naviy boyliklar millat ma’naviyatini shakllantiradigan asosiy omil sifatida Mustaqillik davrida O’zbekiston Prezidenti I.A. Karimovning bevosita tashabbusi bilan barcha darajadagi ta’lim tizimida “Ma’naviyat asoslari” alohida vamaxsus fan sifatida o’qitila boshlandi. Keyinchalik shu sohada kadr tayyorlashmasalasi yo’lga qo’yilishi munosabati bilan oxirgi yillarda bu fan ham tarmoqlanib, “Ma’naviyatning diniy asoslari”, “Axloqning ma’naviy asoslari”, “San’atning ma’naviy asoslari”, “Oila ma’naviyati” “Milliy mustaqillik vama’naviyat” kabi yangi-yangi kurslar maxsus yo’nalishning bakalavriat vamagistrlik o’quv rejalariga kiritilmoqda. Shulardan biri, balki eng muhimi “Ma’naviyatning rivojlanish tarixi” kursidir. “Nega eng muhimi?” degan savol tug’ilishi mumkin. Nazarimizda, suhbatni ushbu savolga javob qidirishdan boshlash kerak bo’ladi.Ahli bashar ma’naviyatsiz bo’lmaydi, chunki aslida inson mohiyati moddiyat vama’naviyatning tutashuvidadir. Har bir shaxs, har bir ijtimoiy guruh yoki toifa, har bir elat, millat va mintaqa xalqlarining o’ziga xos ma’naviy olami mavjud. Ushbu ma’naviy olamlar doimo bir xil saqlanmaydi, zamon va makonda o’zgarib, goh kamolot sari yuksalib, goh qashshoqlashib turadi. Lekin ma’naviyathodisasini tadqiq etish oson ish emas, bu hozirgi kunda ushbu ilmni rivojlantirishga urinishlar o’ta qiyinchilik bilan samara berayotganida ham sezilmoqda. Masalan, O’zbekistonda barcha oliy o’quv yurtlarida“Ma’naviyat asoslari” maxsus fan sifatida 1997-yildan o’qitila boshlagan bo’lsa, shundan beri bu mavzuda qator tadqiqotlar, o’quvqo’llanmalari, ma’ruza matnlari tayyorlandi va nashr etildi. Ularning har biri fan rivojiga ozmi-ko’pmi muayyan hissaqo’shganligini inkor etmagan holda, tan olish kerakki, ma’naviyat hodisasiningmohiyatini teran ochib beruvchi, sohaning ko’pchilik xodimlarini har 15 jihatdanqoniqtira olgan ta’riflar hanuz keng iste’molga kirmadi. Buning turli sabablari bor. Ammo, bizning nazarimizda, eng birinchi sabab shu kungacha millatma’naviyatini shakllantiradigan asosiy mezonlar biror kitobda aniq belgilabolinmaganida edi. Ayni shu vazifa O’zbekiston Prezidenti Islom Karimovning “Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch” asarida birinchi marta aniq va mukammalamalga oshirildi. Ma’naviyat hodisasi asosan ikki ko’rinishda namoyon bo’ladi: shaxs ma’naviyati va millat ma’naviyati. Ma’naviyat ko’ngil ko’zgusidan taralgan nur, u inson qalbida yashiringan. Demak, ma’naviyatni tadqiq etish aslida Shaxs ma’naviyatini o’rganishdan boshlanmog’i zarurdek ko’rinadi. Darhaqiqat, har bir insonning ma’naviy dunyosi o’ziga xos hududsiz bir olam. Ammo har bir insonmuayyan bir jamiyatda, muayyan bir insonlar jamoasi ichida yashaydi, muayyan bir millatga mansub bo’ladi. Tabiiyki, har bir alohida inson o’sib-ulg’ayar ekan, unga atrof muhitida yashayotgan insonlarning ta’siri bo’ladi. Insonning ma’naviy kamoloti ayni shu muhitning ta’siridanbosh-lanadi. Har bir shaxs, o’zi buni chuqur idrok qiladimi, yo’qmi, qat’i nazar, biror elat yo millatga mansub bo’lmay iloji yo’q, hech bir inson eldan butkul ajralib yashamaydi. Prezidentning g’oyatda hikmatli iborasi bilan aytganda, har bir inson “o’zini xalqining bir zarrasi deb sezgandagina, u haqda o’ylab, mehnat qilib yashagandagina ma’naviyat bilan tutashadi”7.Buning ma’nosi, shaxs ma’naviyati voqelikda millat ma’naviyatidan ayru, undan tashqaridabo’lmaydi. Shunday ekan, millat ma’naviyati haqida muayyan tasavvurga egabo’lmay turib, alohida shaxs ma’naviyatini ham o’rganish imkondan tashqari.Agarchi, tarixan va nazariy jihatdan millat ma’naviyati, tom ma’noda olganda, ushbu millatga qaysidir bir tarzda aloqador hisoblanuvchi o’tmish, 7 Islom Karimov.Asarlar.1-jild,s.81. 16 bugun va kelajakdagi barcha shaxslar ma’naviyatining majmuidan iborat bo’lsa-da, voqelikda har bir shaxs ma’naviyati millat ma’naviyatidan oziqlanadi, uningasosida kamol topadi. Agar bir millat vakili o’z ajdodlarining ma’naviy merosidan butkul bebahra qolgan bo’lsa va muayyan sharoitda to’liq boshqa millat madaniyati ruhida tarbiyaolsa, uni endi o’z millatining to’laqonli vakili deyish qiyin. Ammo eng yomonholat Sho’rolar davrida yuz berdi. Bu davrda sun’iy birlashtirilgan ulkan birhududning barcha aholisi, millatidan qat’i nazar, kuchli va har taraflama taziyqostida muayyan maqsadlarda maxsus ishlab chiqilgan yolg’on mafkura ruhidamajburiy “tarbiya” qilindi. Bu zug’umga barcha ham birday bo’y bergani yo’q, ammo afsus bilan e’tirof qilishga to’g’ri keladiki, bunday vahshiyona vamakkorona “ta’lim-tarbiya” tizimi juda ko’p insonlar ongida og’ir asoratlarqoldirdi. Eng achinarlisi, bugungi aksariyat ijtimoiy-gumanitar sohaga mansub ziyolilarimiz bunday mafkuraviy taziyqdan eng ko’p ziyon ko’rdilar. Mustaqilliktufayli biz bugun endi ushbu noxush asoratlarni ongimizdan bartaraf qilishningqulay imkoniyatlarini qo’lga kiritdik. Ammo bor imkoniyatdan unumlifoydalanish uchun ham inson o’z holatiga to’g’ri baho bera bilmog’i, o’z ustidajiddiy mehnat qilishga havsala qilmog’i kerak bo’ladi.Hech bir xalq dunyoda yakka yashamaydi, yolg’izlikda rivojlanmaydi ham. Elat va millatlar doimo o’zaro turlicha munosabatda bo’ladilar va tarix davomida bir-birlariga ta’sir o’tkazib, o’zlarini ham, o’zgalarni ham ma’naviy boyitib boradilar. Ammo hech qachon, hech bir xalq o’zligidan butkul kechib, boshqa xalq ma’naviyati hisobidan o’ziniboyita olgan emas.Yakka bir shaxs butkul o’zga bir ma’naviy muhitda tarbiya topib, unga to’liq moslashishi mumkin. Bu insontabiatiga xos narsa. Ammo bir xalq to’lig’icha o’zligidan kechib, o’zga xalqma’naviy dunyosini qabul qilsa, demak, unday xalq yo’q bo’ladi, o’z ma’naviyqiyofasini yo’qotgan millat yo’qolgan millatdir. Shu sababli ham milliy 17 mustaqillikpoydevorini ma’naviy muctaqillik tashkil etadi, deymiz. Milliy ma’naviyatningtakomili esa o’sha millatga mansub har bir shaxsning ma’naviy kamoloti bilanbevosita bog’liq va ushbu zaminga tayanib yuksaladi.Milliy ma’naviyat nazariyasini yaratish uchun qaysi manbalarga tayanish,uning asoslarini qaerlardan qidirish kerakligi Prezident asarlarida avvalboshidanoqaniq ko’rsatib va qayta-qayta ta’kidlab kelinmoqda. Bu manbalardan eng birinchiva asosiysi buyuk ajdodlarimiz merosidir. Buyuk ajdodlarimiz bizga qoldirganulkan meros – milliy ma’naviyatimiz nazariyasini shakllantirish uchun butunkerakli unsur va tarkiblarni yaratib qo’yipti, faqat uni xolis nazar bilan astoydilqidirsak, kifoya. Mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab muntazam davometib kelayotgan qutlug’ an’ana – ulug’ bobolarimiz, dunyoga dong taratgan, jahonjamoatchiligi allaqachon o’z muqaddas mulki deb tan olgan ma’naviy merossohiblarining yubileylarini mamlakat va jahon miqyosida nishonlash haqidagifarmonlar va ularning ijrosi ayni shu masala – milliy ma’naviyatimizsarchashmalariga butun xalqimiz va, birinchi navbatda, yosh avlod e’tiborini jalbetish maqsadini ko’zda tutadi.Islom Karimov xalq ma’naviyatini yuksaltirish deganda nimani ko’zda tutganligini hali mustaqillikka erishmasimizdan – 1990-yili O’zbekiston Prezidentisifatidagi birinchi nutqidayoq ochiq-oydin bayon etgan bo’lib, ushbu ma’ruzadainson ruhiyatining nozik va murakkab tomonlari bilan, “xazinalarga to’la milliytarixiy an’analar bilan, umuminsoniy ma’naviy boyliklar bilan hisoblashmaslik”yaqin o’tmishimizda jamiyatimizga qanchalar zarar keltirganligi qayd etilib, busohada yangicha vazifalar olg’a surilgan edi: “Birinchi navbatda milliy madaniyatimiz, xalq ma’naviy boyliginingildizlariga e’tibor berish lozim. Bu xazina asrlar davomida misqollab to’plangan. Tarixning ne-ne sinovlaridan o’tgan. Insonlarga og’ir damda madad bo’lgan. Bizning vazifamiz - shu xazinani ko’z qorachig’imizdek asrash va yanada 18 boyitish,so’zda emas, amalda har bir kishining vijdon erkinligini, e’tiqodining erkinligini ta’minlashimiz kerak”. O’zbekiston Prezidenti I.A.Karimov yangi kitobida o’zining ushbu fikrlarini yanada rivojlantiradi va muayyanlashtiradi. Unda ajdodlarimiz merosiga birinchidarajali ahamiyat ajratilib, Yurtboshimiz ulkan g’urur va iftixor bilan shunday debyozadi: “Ajdodlarimiz tafakkuri va dahosi bilan yaratilgan eng qadimgi toshyozuvva bitiklar, xalq og’zaki ijodi namunalaridan tortib, bugungi kundakutubxonalarimiz xazinasida saqlanayotgan ming-minglab qo’lyozmalar, ulardamujassamlashgan tarix, adabiyot, san’at, siyosat, axloq, falsafa, tibbiyot, matematika, mineralogiya, kimyo, astronomiya, me’morlik, dehqonchilik va boshqa sohalarga oid qimmatbaho asarlar bizning buyuk ma’naviy boyligimizdir. Bunchalik katta merosga ega bo’lgan xalq dunyoda kamdankam topiladi.”Prezidentning yangi asarida bu to’g’ridagi qarashlarini umumiy ifodasibilan cheklanib qolmay, ushbu mavzuga alohida fasl bag’ishlab, unda milliy ma’naviyatimizning shakllanishiga asos bo’lgan, bugungi kun yosh avlod ma’naviy olamini shakllantiradigan asosiy mezonlarni birma-bir batafsil ta’riflab beradi. Biz bu o’rinda kitobning tegishli qismini to’liq takrorlashga harakat qilmasdan undagi eng muhim jihatlarga diqqatni qaratib o’tamiz. 19 2.2.Mustaqillik davrida ma’naviyatning takomili va muammolari. XX asrning 70-yillariga kelib, aytish mumkinki, «Sovet Ittifoqi» atalmish ulkan bir hududda voqean «manqurtlar saltanati» shakllangan edi. Keyinchalik O’zbekiston Respublikasi Oliy majlisining birinchi yig’ilishida Prezident I.A. Karimov bu haqda shunday fikr bildiradi: “Bu tuzum o’z xalqining tarixini, uningruhi va urf-odatlarini, o’z avlod-ajdodini bilmaydigan manqurtlarga tayanar edi.”Ular yo’q emas edi, hayotimizda mavjud edi. Xalq ongini, uning barcha faoliyatinimarkaz izmiga bo’ysundirish asosan o’shalarga ishonib topshirilgan edi. Allohga beadad shukrlar bo’lsinki, bizning xalqimiz aksariyati ushbu makrdomiga to’liq tushib qolmadi. Chunki tuzum olg’a surgan marksistik mafkurabizning necha ming yillik ma’naviy merosimiz, milliy an’analarimiz, xalqimiz ruhiuchun mutlaqo begona bo’lib, faqat siyosiy va iqtisodiy qaramlik sharoitidachetdan zo’ravonlik yo’li bilan kiritilgan va shafqatsiz usullar bilan ongimizgasingdirishga urinilgan edi. “O’z istiqlol va taraqqiyot yo’limiz,- deb yozgan edi I.A.Karimov mustaqilligimizning dastlabki yillaridayoq, - bu gul bilan qoplangan yo’l emas,totalitarizm merosidan xalos bo’lish va poklanish, mafkuraviylik illati etkazganziyon-zahmatlarni bartaraf etishning qiyin, uzoq davom etadigan yo’lidir”.8 Bugungi kunda ham ushbu poklanish jarayoni davom etmoqda. Yangicha, mustaqil tafakkur zarurati hanuz dolzarb, milliy mafkurani shakllantirish, xalqma’naviyatini yuksaltirish bugunning ham eng muhim vazifasidir. 8 Islom Karimov.Asarlar.1-jild,s.359. 20 Mustaqillikmas’uliyati ayni shu vazifalarni mukammal hal etishni taqozo qilib turipti. “Biz, - deydi Prezident, - iqtisodiy o’nglanish, iqtisodiy tiklanish, iqtisodiyrivojlanishni ma’naviy o’nglanish, ma’naviy poklanish, ma’naviy yuksalish harakatlari bilan tamomila uyg’un bo’lishini istaymiz” 9. Chunki xalq ma’naviyati o’nglanmaguncha, na ijtimoiy-siyosiy jarayonlarda, na iqtisodiy sohada jiddiyyangilanishlar quvvatga kirishi qiyin. I.A.Karimov O’zbekiston Prezidenti lavozimiga saylangan dastlabkikunlardan beri xalq ma’naviyatini yuksaltirishga birinchi darajali e’tibor qaratibkelmoqda. Hali sho’rolar tuzumi mavjud bo’lib, yurtimiz “sovet sotsialistikrespublikasi” deb atalgan davrda - 1990 yil 24 mart Oliy Kengash sessiyasidaO’zbekistonda birinchi marta prezident lavozimi joriy etilib, Islom Abdug’anievichKarimov ushbu lavozimga munosib topilgach, O’zbekiston Prezidentining birinchinutqidayoq “xalqni ma’naviy yuksaltirish, insonni axloqiy va ma’naviyyuksaltirish” masalasi davlat rahbarining eng muhim vazifalaridan ekanligi alohida ta’kidlab o’tildi10. Ma’naviyat degan so’zni yuqori doiralardaishlatish mutlaqo urf bo’lmagan o’sha zamonlardabu mutlaqo yangicha yondoshuv, o’sha paytlar respublika rahbari uchun katta jasorat edi.Milliy mustaqilligimizning ikkinchi yilida Prezident “O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li” risolasini e’lon qildi. Ushbukitobning alohida bobi “Mustaqil O’zbekistonnirivojlantirish-ning ma’naviy- axloqiy negizlari” deb nomlandi va unda ilk bor xalq ma’naviyatini rivojlantirish masalalari batafsil tahlil etildi. 9 Islom Karimov.Asarlar.3-jild,s.35. 10 I.Karimov.Istiqlol va ma’naviyat.T.-“O’zbekiston”-1994,s.65. 21 Ma’naviyat juda murakkab, serqirra, shu bilan birga xalq diliga nihoyatda yaqin, tushunarli hodisa. Uni, bir tomondan, soxta «ilmiy» murakkab ta’riflar bilan mavhumlashtirmay, shu bilan bir paytda siyqa, odmi «targ’ibot»ga aylantirmay, xalq ongiga tiniq etkazmoq, yosh avlod ruhiga esh qilmoq lozim. Bunda qandayme’yorlarga rioya etish zarurligini o’sha davrdayoq O’zbekiston Prezidenti o’zkitobida aniq tavsiflab bergan edi: “Umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik; Xalqimizning ma’naviy merosini mustahkamlash va rivojlantirish; Insonning o’z imkoniyatlarini erkin namoyon qilishi; Vatanparvarlik" Mustaqillik ma’naviyatining asosini tashkil etuvchi bu to’rt negiz o’zaro chuqur ichki uyg’unlikka ega. Shu bilan birga bugungi kun uchun dolzarbligijihatidan alohida inson shaxsining o’z ichki imkoniyatlarini erkin namoyon qilishimasalasi birinchi o’ringa chiqib turipti. “Erkin fuqaro ma’naviyatini, ozod shaxsni shakllantirish masalasi oldimizda turgan eng dolzarb vazifadir” deb ta’kidladi. I.A.Karimov 1999 yili 14 apreldagi ma’ruzasida. Davlatimiz va Prezidentimizningmilliy ma’naviyatimizni rivojlantirishga e’tibori, aslida va birinchi navbatda, harbir insonning haqiqiy erkinligini ta’minlashga bo’lgan asosli e’tiborini ko’rsatadi. Chunki o’zligini anglamagan odam, unga qancha imkon va sharoit yaratibbermang, voqean hur va ozod bo’la olmaydi. Ammo o’zligini anglash degani, o’zining Vatanga, millatga, bashariyatga, Borliq haqiqatiga nisbatini to’g’ribelgilay bilish degani, bunga erishish osonlik bilan bo’lmaydi. 1994 yil bahorida “Ma’naviyat va ma’rifat” respublika jamoatchilikmarkazini tuzish haqida Prezidentning Farmoni chiqdi. 1996 yil sentyabrda ushbumarkaz faoliyatini yanada takomillashtirish va samaradorligini oshirish to’g’risidayana