Tashqi savdo siyosati MUNDARIJA: KIRISH I.BOB.Xalqaro savdo siyosati. 1.1.Xalqaro savdo mohiyati, asosiy tushunchalari va turli nazariyalari. 1.2.Xalqaro savdoning tarkibi va tovar oqimlari, Xalqaro savdo turlari II.BOB.XALQARO SAVDO NAZARIYALARI 2.1.Ulgurji savdo,Tovar birjalari,Fyuchers birjalari, Fond birjasi, Savdo yarmarkalari, Valyuta bozori 2.2.Xalqaro savdo munosabatlarini tartibga solish tizimi haqida. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati KIRISH Mavzuning dolzarbligiXalqaro savdo — bu turli davlat-milliy xoʻjaliklari oʻrtasidagi tovar va xizmatlarning ayirboshlash jarayonidir. Xalqaro savdo qadimdan mavjud boʻlsada, faqat XIX asrga kelib, yaʼni deyarli barcha rivojlangan mamlakatlar xalqaro savdo aloqalarida ishtirok eta boshlashi bilan jahon bozori shakliga kirdi. Xalqaro savdo tashqi savdo aylanmasi, eksport va import, savdo balansi kabi koʻrsatkichlar bilan tavsiflanadi. Xalqaro savdo va hamkorlik ko'pchilik mamlakatlarga yuqori foyda ko'rishiga asos bo'lib kelmoqda, masalan bugungi kunda rivojlanayotgan mamlakatlar rivojlangan mamlakatlarga va o'tish iqtisodiyoti mamlakatlariga har xil turdagi Tovar va xizmatlar eksport qilmoqda. Bugungi kunda rivojlanayotgan mamlakatlar ichidan Xitoy va Hindiston asosan xalqaro savdoda uushi keskin oshib borayotgan mamlakatlardan hisoblanadi. Xalqaro savdoning yana bir afzallik tomoni shundaki, ko'plab mamlakatlardagi kambag'allik muammosini qisqartirishga yuqori axamiyat kasb etayotganidir. Hindistonda 60-70-yillarda kambag'allik atigi 1%ga ham qisqarmagan, ma'lum vaqtlardan so'ng globalizatsiya va integratsiya yordamida ishlab chiqarish xizmat ko'rsatish talim va boshqa barcha soxalarda o'sish kuzatiladi. Xalqaro hamkorlikning kuchayishi natijasida yaxshiroq ta'lim va sog'lik tizimini yo'lga qo'yish imkoni paydo bo'ladi. Bugungi kunda xalqalaro savdo aloqalar tobora chuqurlashib bormoqda ayniqsa bu borada rivojanayotgan mamlakatlarning ulushi oshib bormoqda. Bizga malumki tashqi savdo o'sishi bilan jahon iqtisodi ham rivojlanadi. Export jihatdan qaraganda rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar ikkalasi ham faqat kichikroq hajmda ijobiy o'sishga erishadi (rivojlangan mamlakatlar 1.5% va rivojlanayotgan mamlakatlar3.3 % mos ravishda). 2013-yilda, dollar qiymatidagi tovarlar eksporti 2.8% ga o'sdi va 18.8 trln dollarni tashkil qildi; Bu davrda savdo xizmatlari eksporti 5.5%ga o'sdi va bu 4.6 trln dollarni tashkil qildi. Xalqaro savdo trendlari. Bugungi kunda transport va axborot komunikatsiya almashinuvi narxida sezilarli pasayish kuzatildi, xalqaro savdo sistemasida geosiyosat hal qiluvchi axamiyat kasb etadi. So'nggi 30-yil mobaynida tovarlar va savdo xizmatlari yiliga o'rtacha 7% ga o'sdi va mos ravishda o'zinig eng yuqori nuqtalari 18 trln dollar va 4 trln dollarga yetdi. 1980 va 2011 - yillarda rivojlanayotgan mamlakatlar dunyo export-importi ulushida sezilarli o'sish kuzatildi; Duynyo exportidagi ulushi 34% dan 47% ga yetdi. Dunyo importidagi ulushi esa 29% dan 42% ga o'sdi, ushbu o'sish ko'rsatkichlarida Osiyo mamlakatlari o'suvchi rolnin o'ynamoqda; So'nggi bir nechta o'n yillikda jahon savdosi sal kam ikki barobarga o'sdi. Xalqaro savdo xalqaro iqtisodiy munosabatlarning eng rivojlangan va keng tarqalgan shakli hisoblanadi. U zamonaviy tashqi siyosiy manfaatlar va dunyo mamlakatlarining muammolarida muhim o'rin tutadi. Shuning uchun uning mohiyatini, rivojlanish dinamikasini va zamonaviy tuzilishini o'rganish davlatni rivojlantirish dasturlarining tashqi siyosatini belgilashning muhim elementi bo'lib, uning dolzarbligini tasdiqlaydi. Shundan kelib chiqqan holda, biz ushbu kurs ishining xalqaro savdo haqidagi ma'lumotlarni to'plash, tizimlashtirish va tahlil qilishdan iborat bo'lgan quyidagi maqsadini shakllantirishimiz mumkin. Men deyarli ushbu mavzuni o'rganib chiqdim va bundan keyin ham o'rganaman. Bu tashqi savdo bilan bog'liq bo'lgan alohida tashkilotlarning ishlashi uchun zarur shartdir, shuningdek har bir davlatning tashqi siyosatini amalga oshirish va rivojlanishning o'rta va uzoq muddatli dasturlarini ishlab chiqishdagi faoliyati. Shuning uchun xalqaro savdoning holatini kuzatish, shuningdek prognozlash va rejalashtirish jarayonlari to'xtamaydi. Kurs ishi mavzusining o'zi nafaqat xalqaro savdodagi o'zgarishlarning miqdoriy xususiyatlarini, balki ushbu o'zgarishlarning sifat jihatlarini ham o'rganishni o'z ichiga oladi. Mavzuning dolzarbligi: xalqaro savdo, xalqaro savdoning faoliyati va rivojlanish munosabati va jarayoni. Kurs ishi mavzusining maqsadlari:jahon savdosining shakllari, ma'nolari va mohiyatini aniqlash; jahon savdosining hozirgi holati va uning rivojlanish tendentsiyalarini o'rganish. Kurs ishi mavzusining vazifalari:hozirgi bosqichda jahon savdo tarkibi xususiyatlarini aniqlash; amaldagi xalqaro savdo siyosatini ko'rib chiqish. Kurs ishining hajmi: Ma'ruza matni ko'rsatilgan maqsad va vazifalarga muvofiq tuzilgan: 5 bob, kirish, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat. I.BOB.XALQARO SAVDO SIYOSATI 1.1.XALQARO SAVDO MOHIYATI, ASOSIY TUSHUNCHALARI VA TURLI NAZARIYALARI Ilmiy-texnologik inqilob, sanoat ishlab chiqarishining ixtisoslashuvi va kooperatsiyasi ta'sirida mamlakatlar iqtisodiyotida ro'y berayotgan tarkibiy o'zgarishlar milliy iqtisodiyotlarning o'zaro ta'sirini kuchaytiradi. Bu xalqaro savdoni rivojlantirishga yordam beradi. Barcha davlatlararo tovarlar oqimining harakatlanishida vositachilik qiladigan xalqaro savdo ishlab chiqarishdan tezroq o'smoqda. Jahon Savdo Tashkilotining izlanishlariga ko'ra, dunyo ishlab chiqarishining har 10 foiz o'sishi uchun dunyo savdosida 16 foizga o'sish kuzatilmoqda. Bu uning rivojlanishi uchun yanada qulay shart-sharoitlarni yaratadi. Savdo muvaffaqiyatsiz bo'lganda, ishlab chiqarish rivojlanishi sekinlashadi. Xalqaro savdo - bu xalqaro mehnat taqsimoti asosida vujudga kelgan va o'zaro iqtisodiy bog'liqligini bildiruvchi turli mamlakatlar ishlab chiqaruvchilari o'rtasidagi aloqa shaklidir. Xalqaro savdo deganda, dunyoning barcha mamlakatlari o'rtasidagi pullik yalpi savdo tushuniladi. Biroq, xalqaro savdo tushunchasi tor ma'noda ham qo'llaniladi. Bu, masalan, rivojlangan mamlakatlarning umumiy tovar aylanmasi, rivojlanayotgan mamlakatlarning umumiy tovar aylanmasi, qit'a, mintaqa mamlakatlarining, masalan, Sharqiy Yevropa mamlakatlarining umumiy tovar aylanmasi va boshqalarni anglatadi. Jahon narxlari yil vaqti, joyi, tovarlarni sotish shartlari, shartnomaning xususiyatlariga qarab o'zgaradi. Amaliyotda jahon savdosining ma'lum markazlarida taniqli firmalar - tegishli tovar turlarini eksport qiluvchi yoki import qiluvchi kompaniyalar tomonidan tuzilgan yirik, tizimli va barqaror eksport yoki import operatsiyalarining narxlari jahon narxlari sifatida qabul qilinadi. Ko'plab tovarlar (don, kauchuk, paxta va boshqalar) uchun jahon narxlari dunyodagi eng yirik tovar birjalarida amalga oshiriladigan operatsiyalar jarayonida belgilanadi. Tashqi savdo - bir mamlakatning dunyoning boshqa mamlakatlari bilan tovarlar va xizmatlar eksporti va importidan iborat bo'lgan savdosi. Bu asosan tashqi savdo shartnomalari bo'yicha tuzilgan tijorat operatsiyalari orqali amalga oshiriladi. Asosiy tashqi savdo operatsiyalari: Eksport - milliy ishlab chiqarilgan tovarlarni chet elga eksport qilish yoki ularni sotish maqsadida mamlakatda qayta ishlash. Import - chet el tovarlarining ichki bozorda ishlatilishi uchun ularni olib kirish. Eksport-import operatsiyalari xalqaro savdoda eng ko'p uchraydi. Qarshi savdo - tashqi savdo operatsiyalari, ularning bajarilishi hujjatlarda (bitimlar yoki kontraktlarda) eksportchilar va import qiluvchilarning tovarlarni to'liq yoki qisman muvozanatlash to'g'risidagi qat'iy majburiyatlari qayd etilgan. Ikkinchi holda, qiymat farqi naqd to'lovlar bilan qoplanadi. Ertami-kechmi, barcha davlatlar tashqi savdo milliy siyosatini tanlash muammosiga duch kelishadi. Ikki asr davomida ushbu mavzu bo'yicha qizg'in munozaralar bo'lib o'tmoqda Tashqi savdo siyosati - soliqlar, subsidiyalar va import va eksportga to'g'ridan-to'g'ri cheklovlar orqali tashqi savdoga ta'sir etadigan davlat iqtisodiy siyosati. Barcha mamlakatlarning iqtisodiyoti u yoki bu tarzda eksport va importga bog'liq bo'lganligi sababli, davlat tashqi savdoning muayyan qoidalarini o'rnatadi. Tarixan tashqi savdo siyosatining ikkita qarama-qarshi turi rivojlangan: protektsionizm va erkin savdo. Protektsionizm - bu yuqori bojxona to'lovlari joriy etilganda, ayrim mahsulotlarni olib kirish taqiqlanadi, xorijiy mahsulotlarning mahalliy mahsulotlar bilan raqobatlashishiga yo'l qo'ymaslik uchun boshqa choralar qo'llaniladi. Protektsionistik siyosat import tovarlarning o'rnini bosadigan mahalliy ishlab chiqarishni rivojlantirishga yordam beradi. Savdo erkinligi - bu tashqi savdo siyosati bo'lib, unda bojxona organlari faqat tovarlarni olib kirish yoki olib chiqish ro'yxatdan o'tkazadi. Ular import va eksport bojlarini undirmaydilar va tashqi savdoda miqdoriy va boshqa cheklovlarni qo'llamaydilar. Bunday siyosat odatda milliy iqtisodiyotning samaradorligi yuqori bo'lgan davlatlar tomonidan olib boriladi. Bunday holda, mahalliy tadbirkorlar nafaqat tashqi raqobatga bardosh bermoqdalar, balki o'zlarining tovarlarining jahon bozoriga chiqish imkoniyatlarini kengaytirib, protektsionistik bojxona to'siqlarini engib o'tmoqdalar. Har bir mamlakatning manfaati uchun u katta ustunlikka ega yoki eng kam zaif bo'lgan va nisbatan foyda katta bo'lgan ishlab chiqarishga ixtisoslashgan. Milliy ishlab chiqarish farqlari turli ishlab chiqarish omillari - mehnat, yer, kapital, shuningdek, muayyan mahsulotlarda turli xil ichki ehtiyojlar bilan belgilanadi. Tashqi savdo (xususan, eksport) tomonidan milliy daromadning o'sish dinamikasiga, ish bilan ta'minlash, iste'mol va investitsiya faoliyatiga ta'siri har bir mamlakat uchun juda aniq miqdoriy bog'liqliklar bilan tavsiflanadi va muayyan koeffitsient - multiplikator sifatida hisoblanishi va ifodalanishi mumkin. Dastlab, eksport buyurtmalari to'g'ridan-to'g'ri mahsulot ishlab chiqarishni ko'paytiradi, shuning uchun ushbu buyurtmani bajaradigan sohalarda ish haqi oshadi. Keyin ikkilamchi iste'mol xarajatlari harakatga keladi. Zamonaviy jahon savdosida turli yuridik shaxslar, korporatsiyalar, ularning birlashmalari, davlatlar, alohida shaxslar ishtirok etadilar. Bu davlatlar ixtisoslashuvni rivojlantirish, ularning resurslari samaradorligini oshirish va shu tariqa umumiy ishlab chiqarishni ko'paytirishi mumkin bo'lgan vositadir. Bundan tashqari, muhim xususiyati tufayli geografik, siyosiy, milliy omillar, xalqaro savdo iqtisodiy va siyosiy xatarlar turli bo'ladi. Zamonaviy xalqaro savdo dinamik xarakterga ega. Dunyoning turli mamlakatlari va mintaqalari tovar aylanmasining eksport, import tarkibi va hajmi muttasil o'zgarib bormoqda. Tahlil ikkinchi jahon urushidan keyin savdo aylanmasining juda tez o'sishini ko'rsatadi. 1.2.Xalqaro savdoning tarkibi va tovar oqimlari, Xalqaro savdo turlari Turli vaqtlarda jahon savdosining turli xil nazariyalari paydo bo'ldi va rad etildi, ular biron bir tarzda ushbu hodisaning kelib chiqishini tushuntirishga, uning maqsadlari, qonunlari, afzalliklari va kamchiliklarini aniqlashga harakat qildilar. Quyida xalqaro savdoning eng keng tarqalgan nazariyalari keltirilgan. Merkantilistlar nazariyasining asoschilari Tomas Man va Antuan Montkretyen edi. Protektsionistik siyosat merkantelizmga juda yaqin deb hisoblanadi. Ushbu siyosat eksportni rag'batlantirish va importni cheklash va shu bilan mahalliy ishlab chiqaruvchilarni himoya qilishga qaratilgan. Ushbu nazariya doirasida har bir davlatning asosiy maqsadi boylikdir, va dunyoda boylik cheklangan, va bitta mamlakatning boyligini faqat boshqa davlatning boyligini kamaytirish orqali oshirish mumkin, deb ishonilgan. Bundan tashqari, xalqaro iqtisodiy siyosatdagi davlatning roli eksportni rag'batlantirish va importni qisqartirish maqsadida ijobiy savdo balansini saqlash va tashqi savdoni tartibga solishdan iborat edi. Merkantilistlar birinchi bo'lib xalqaro savdoning muhimligini ta'kidladilar va birinchi marta to'lovlar balansini tavsifladilar. Ushbu nazariyaning asosiy kamchiligi shundaki, bu erda mamlakatlar rivojlanishi boylikni qayta taqsimlash hisobiga bo'lishi mumkin, ammo uning boyligi hisobiga emas. Smitning mutlaq afzalliklari nazariyasi. Xalqlarning farovonligi nafaqat oltin miqdori, balki tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish qobiliyatiga ham bog'liq deb hisoblandi. Natijada, davlatning vazifasi mehnatni taqsimlash va kooperatsiya orqali ishlab chiqarishni rivojlantirishdir. Nazariya quyidagicha: mamlakatlar kamroq xarajatlar bilan ishlab chiqaradigan mahsulotlarni eksport qiladi, ya'ni ishlab chiqarishda mutlaq afzalliklarga ega va boshqa mamlakatlar tomonidan kam xarajatli mahsulotlarni import qilish. Smit mehnat qiymat nazariyasining asoslarini yaratdi, daromadlar va soliqqa tortish to'g'risidagi ta'limotni shakllantirdi. Ushbu ta'limotning asosiy kamchiliklaridan biri iqtisodiy jarayonlarda davlatning rolini mutlaqo e'tibordan chetda qoldirish edi. Ushbu nazariya mehnat taqsimotining afzalliklarini ko'rsatadi, ammo shu bilan birga mutlaq afzalliklar bo'lmagan taqdirda savdoni tushuntirmaydi. D. Rikardoning qiyosiy afzalliklari nazariyasi quyidagicha shakllantirilgan: agar mamlakatlar boshqa mamlakatlarga nisbatan ancha arzon narxlarda ishlab chiqaradigan tovarlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan bo'lsa, unda ulardan bittasida ishlab chiqarish mutlaqo ko'proq bo'lishidan qat'i nazar, savdo o'zaro foydali bo'ladi. Ushbu nazariya birinchi navbatda savdodan tushadigan foyda borligini isbotladi va yalpi talab va yalpi taklifni tavsifladi. Shu bilan birga, u transport xarajatlari va tashqi savdoning faqat to'liq ish bilan band bo'lgan holda mamlakat ichida daromadlarni taqsimlashga ta'sirini hisobga olmaydi. Xeksher-Olin ishlab chiqarish omillari nisbati nazariyasi. Unda omil intensivligi (mahsulot yaratish uchun ishlab chiqarish omillari xarajatlarining nisbati) va omillarning to'yinganligi (ishlab chiqarish omillarining mavjudligi) tushunchalari qo'llaniladi. Ushbu nazariyaga ko'ra, har bir mamlakat ishlab chiqarish uchun nisbatan ko'p ishlab chiqarish omillariga ega bo'lgan omil talab qiladigan tovarlarni eksport qiladi va ishlab chiqarish uchun ishlab chiqarish omillarining nisbatan yetishmasligi seziladigan mahsulotlarni import qiladi. Ushbu nazariya turli xil ishlab chiqarish omillarining xalqaro savdoga ta'sirining sababini aniqlaydi. Xalqaro savdo savdo mamlakatlarida ishlab chiqarish omillari narxlarining tenglashishiga olib keladi. Ushbu nazariyaga ko'ra, tovarlarni eksportini yerdan tashqari ishlab chiqarish omillarining trans-chegaraviy harakatlari bilan almashtirish mumkin, uni ishlatganlik uchun to'lovchi bu omil narxidir. Ushbu nazariyaning tarafdorlari tashqi savdo erkinligini qo'llab-quvvatlaganligi sababli, mahsulot va ishlab chiqarish omillarining harakatini qiyinlashtiradigan cheklovlarga salbiy ta'sir ko'rsatmoqda. Nazariyaning cheklanishi shundaki, bir xil texnologiyalarga ega bo'lgan faqat ikkita mamlakat hisobga olinadi va ichki omillar hisobga olinmaydi. Leontyev Paradoksi. Taniqli iqtisodchi Vasiliy Leontyev 1956 - yilda AQShning eksporti va importining tuzilishini o'rganib chiqib, Xeksher-Olin nazariyasiga zid ravishda eksportda nisbatan ko'proq mehnat talab qiladigan tovarlar va importda kapitalni ko'p talab qiladigan tovarlar ustunlik qilishini aniqladi. Ushbu natija Leontyev Paradoksi sifatida ma'lum bo'ldi. Vernon mahsulotining hayot aylanishi nazariyasiga ko'ra, mamlakatlar tovar ishlab chiqarishga ixtisoslashishi mumkin. Keyinchalik bu nazariya innovatsiya kontseptsiyasi bilan to'ldirildi, uning ishlab chiqarishga joriy qilinishi nafaqat mahsulotning raqobatdoshligini oshirdi, balki foydalanilgan resurslarni tejashga olib keldi. Mamlakatning Porter bo'yicha raqobatbardoshligi jahon bozorida muvaffaqiyatga erishish to'g'ri tanlangan strategiyaga bog'liq bo'lgan muayyan korxonalar tomonidan amalga oshiriladi. Shunday qilib, "xalqaro savdo" kontseptsiyasining rivojlanishi bilan uning mazmuni yanada murakkablashdi, garchi hozirga qadar amaliyotga eng mos keladigan nazariyani yaratish imkoni bo'lmagan. XX asrning birinchi yarmidagi (2-jahon urushidan oldin) va keyingi yillarda jahon savdo tuzilmasini ko'rib chiqsak, sezilarli o'zgarishlarni ko'rmoqdamiz. Agar asrning birinchi yarmida jahon savdosining 2/3 qismi oziq-ovqat, xom ashyo va yoqilg'i hisobiga amalga oshirilgan bo'lsa, asrning oxiriga kelib ular savdoning 1/4 qismini tashkil qilar edi. Ishlab chiqarish mahsulotlari savdosining ulushi 1/3 dan 3/4 gacha ko'tarildi. Jahon savdosining tovar tarkibi ilmiy- texnikaviy taraqqiyot, xalqaro mehnat taqsimoti chuqurlashuvi ta'siri ostida o'zgarib bormoqda. Hozirgi vaqtda jahon savdosida ishlab chiqarish mahsulotlari katta ahamiyatga ega: ular dunyo tovar aylanmasining 3/4 qismini tashkil qiladi. Mashinalar, transport vositalari, kimyoviy mahsulotlar, ishlab chiqarish mahsulotlari, ayniqsa yuqori texnologiyali mahsulotlar kabi mahsulotlar ulushi tez sur'atlar bilan o'sib bormoqda. Oziq-ovqat, xom ashyo va yoqilg'i ulushi taxminan 1/5 ni tashkil qiladi. Jahon tovarlari savdosining jadal o'sishi bilan bir qatorda, xalqaro xizmatlar almashinuvi ham tez sur'atlar bilan kengaymoqda. Xizmatlarning an'anaviy turlari (transport, ishlab chiqarish, tijorat, moliya-kredit, turizm va boshqalar) bilan bir qatorda, ilmiy va texnologik taraqqiyot ta'siri ostida rivojlanayotgan yangi xizmat turlari (axborot, hisoblash, litsenziyalash, konsalting va boshqalar) xalqaro almashinuvda tobora muhim o'rin egallamoqda. Xizmatlar xalqaro savdo birjalarining chorak qismiga to'g'ri keladi. Jahon savdosining katta qismi tovarlar bilan bir qatorda xizmatlar bozorini qamrab oladi. Bu turli tadbirlarni o'z ichiga oladi, shu jumladan: tovarlar, dengiz va boshqa transport va sug'urta uchun qo'shimcha xarajatlarni o'z ichiga olgan tashqi savdo bilan bog'liq xizmatlar; kapital qurilish, texnik hamkorlik, boshqaruv xizmatlarini o'z ichiga olishi mumkin bo'lgan texnologiyalarni almashish bilan bog'liq xizmatlar; turizm va xizmat safarlaridan olingan daromadlar va daromadlarni o'z ichiga olgan sayohat; bank xarajatlari, lizing, kapital daromadlari bilan bog'liq to'lovlar; ish haqi va boshqa mehnat daromadlari (bu chet el ishchilariga to'lanadigan ish haqi, shuningdek ish haqi va ijtimoiy nafaqalarni o'z ichiga oladi). Ushbu xilma-xil faoliyat turlarining barchasi o'zlarining tabiati bo'yicha xalqaro savdoda ishtirok etishlari bilan birlashtirilgan, boshqacha qilib aytganda, ular ikki yoki undan ko'p mustaqil davlatlar fuqarolari o'rtasida tuzilgan notijorat operatsiyalar uchun to'lovlar sifatida belgilanishi mumkin. Mashinasozlik mahsulotlari eksportining 25% dan ortig'ini tashkil etadigan elektrotexnika va elektron uskunalar eksporti eng tez o'smoqda. Taxminiy hisob- kitoblarga ko'ra, jahon savdo aylanmasi 1998 - yilda 11,9 trillion dollarga yetdi. Xalqaro savdodagi, shu jumladan hozirgi bosqichdagi o'zgarishlarning tahlili ikki jihatni ko'rib chiqishni o'z ichiga oladi: birinchidan, uning umuman (eksport va import) o'sish sur'ati va ishlab chiqarishning o'sishiga nisbatan; ikkinchidan, tarkibidagi o'zgarishlar: tovar (tovarlar va xizmatlarning asosiy guruhlari nisbati) va geografik (mintaqalar, mamlakatlar guruhlari va alohida davlatlar ulushi). Birinchidan, quyidagilarni ta'kidlash mumkin: jahon savdosining barqaror sur'atlar bilan o'sishi xalqaro savdoning yangi sifat belgilarining ko'rsatkichi bo'lib, jahon bozorlari sig'imi o'sishi bilan bog'liq. Tayyor sanoat mahsulotlari, shu jumladan, mashinalar va uskunalar savdosining etakchi va nisbatan yuqori sur'atlari, shuningdek, aloqa mahsulotlari, elektron uskunalar, kompyuterlar va boshqalar savdosining yuqori sur'atlari ham xarakterli bo'ldi. Bularning barchasi jahon tashqi savdo birjasining tovar va geografik tuzilmasida radikal o'zgarishlarga ta'sir ko'rsatishi mumkin emas edi. Shu bilan birga, rivojlangan, rivojlanayotgan va sobiq sotsialistik mamlakatlarning asosiy guruhlarining ulushi so'nggi 15-20 yil ichida deyarli o'zgarishsiz qolmoqda. Birinchi holda-bu 70-76% buyurtma miqdori, ikkinchisida-bu qiymat 20-24% oralig'ida va oxirgi guruh uchun bu raqam 6- 8% dan oshmaydi. Jahon tashqi savdo tovar birjasida, jahon savdosining 70% dan ko'prog'ini tashkil etadigan tayyor mahsulotlar ulushining oshish tendentsiyasi kuzatilmoqda. Qolgan ulush qishloq xo'jaligi eksporti va qazib olish sohalari o'rtasida taxminan teng taqsimlanadi. Taqqoslash uchun aytish mumkinki, bu asrning o'rtalarida xom ashyo eksportning uchdan ikki qismini va tayyor mahsulotning atigi uchdan birini tashkil etdi. O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan keyin o’z tashqi faoliyatini olib bora boshladi. Respublikamiz o’zi uchun tashqi savdo siyosatini tanlab oldi va uni faol amalga oshirish maqsadida tashqi faoliyatni boshqarishning huquqiy asoslarini yaratdi. Bu huquqiy asoslar haqida to’xtalishdan oldin O’zbekiston tanlab olgan tashqi savdo siyosatining qisqacha mazmuni va uni iqtisodiy islohotlarni rivojlantirishdagi o’rni haqida to’xtalib o’tamiz. Mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab mamlakatimiz tashqi savdo siyosatida quyidagi ustuvor yo’nalishlarni o’zi uchun belgilab oldi  Eksportga yo’naltirilgan tashqi savdo siyosatini olib borish, eksport sohasida faoliyat olib borayotgan korxonalarga keng imkoniyatlar yaratib berish  Import o’rnini bosuvchi tovarlar ishlab chiqarish, bu bilan ichki ishlab chiqarishni kengaytirish  Mahsulot turini diversifikatsiya qilish, eksport qilinayotgan mahsulotlar turini ko’paytirish, sifatini oshirish, shuningdek eksport tarkibida xom ashyo o’rnini kamaytirish  Shuningdek mamlakat eksport salohiyatini butun dunyoga namoyish qilish, bu bilan mamlakatga investitsiyalar oqimini kuchaytirish, mamlakatdan eksport qilish imkoniyatlarini sekinlik bilan osonlashtirish Albatta bu islohotlarning iqtisodiyotimizni rivojlantirishdagi o’rni beqiyos, eksport salohiyatini rivojlantirish mamlakatimiz uchun quyidagi keng imkoniyatlarni taqdim etadi: Birinchidan, eksportni rivojlantirish va eksport tovarlari turini diversifikatsiya qilish savdo balansini mustahkamlashga, bu bilan esa milliy valyuta hamda makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga xizmat qiladi; Ikkinchidan, ichki ishlab chiqaruvchilarning jahon bozorlarida raqobatlashuvi ularni o’z mahsulotlari tannarxini tushirishga hamda sifatini oshirishga rag’batlantiradi, bu o’z navbatida ichki bozorda ham o’z aksini topib iste’molchilarning forovonligi oshadi; O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan buyon faol tarzda tashqi savdo siyosatini olib boradi. Tashqi savdo siyosatini olib borishning huquqiy asoslarini ko’rib o’tdik, bu bo’limda esa tashqi savdo siyosati holati va undan kelib chiquvchi natijalarga alohida to’xtalamiz. Mustaqillikning dastlabki yillarida biz O’zbekiston Respublikasi tomonidan liberallashgan tashqi savdo siyosati olib borilganini guvohi bo’lamiz, bu o’z navbatida hattoki istemol tovarlari importini kuchayishiga va bu bilan esa mamlakatning boshqa davlatlar oldida qaram bo’lib qolish muammosini yuzaga keltirdi. Shu sababli keyinchalik import tovarlari ustidan qattiq nazorat o’rnatildi. Dastlab bu nazorat valyuta kursi hamda uning konvertatsiyasi ustidan qattiq nazorat ko’rinishida amalga oshirildi, keyinchalik esa import turli xil tariflar bilan cheklana boshlandi. Respublikamizda import qilinayotgan mahsulot va xizmatlardan tariflar O’zbekiston Respublikasining 1997-yil 27 aavgustda qabul qilingan “Bojxona boji to’g’risidagi” qonuniga muvoqiq undiriladi. Bu qonun 1998-yil 1 yanvardan boshlab kuchga kirgan. Jahon tajribasi bilan hamohang ravishda mamlakatimizda ham import qilinayotgan mahsulotlar uchun quyidagi tarif turlari qo’llaniladi: 1. Advalor tariflar mahsulotning bojxona qiymatidan ma’lum bir foiz miqdorida undiriladi 2. Mahsus tariflar, mahsulot birligiga ma’lum o’zgarmas miqdor sifatida to’lanadi 3. Aralash tariflar, yuqoridagi ikki tarif yig’indisi ko’rinishidan iborat Hozirgi kunda mahsulotlarga bojlar mahsulot bojxona narxining 0, 5, 10 yoki 30% miqdorida olinadi. Mahsulotning qanchalik ishlov berilganiga va uning tarkibidagi qo’shilgan qiymat miqdoriga muvofiq tariflar foizi o’zgaradi. O’zbekiston Respublikasi prezidentining 2005-yil 19-sebtabrdagi №PP-183 qaroriga muvofiq tashqi savdoni liberallashtirish maqsadida bojxona tariflarining o’rtacha arifmetigi 15.4% dan 14,8% tushirildi, shuningdek o’rtacha vaznli tariflar 2.5% ni tashkil qildi va bu mamlakatning ochiq tashqi savdo siyosatiga ega mamlakatlar qatoridan joy olishiga muhim omil bo’lib xizmat qildi. Tariflar mahsulotning qaysi mamlakatda ishlab chiqarilganligiga qarab ham o’zgarishi mumkin. Agar mahsulot O’zbekiston Respublikasi bilan ikki tomonlama eng ko’p qulaylik haqida shartnoma tuzgan davlatlarda ishlab chiqarilgan bo’lsa, u holda tariflar qonunda ko’rsatilganidek ushlab qolinadi. Agarda mamlakatimiz bunday shartnoma tuzmagan davlatlarda ishlab chiqarilgan mahsulotlar yurtimiga kirib kelayotgan bo’lsa tariflar qonundagidan ikki marotaba yurori tarzda undirib olinadi. Shuningdek erkin savdo zonasini tashkil qilish borasida davlatimizning boshqa davlatlar bilan shartnomalari bo’lsa, bu davlatlardan kirib kelayotgan mahsulotlarga tariflar qo’yilmaydi, yoki minimal darajagacha qisqartiriladi. Bunday davlatlar qatoriga Belorus Respublikasi, Gruziya, Qozog’iston, Qirg’iziston, Moldova Respublikasi, Rossiya Federatsiyasi, Turkmaniston, Ukraina, Tojikiston hamda Ozarbayjon kiradi. Shuningdek davlatimiz 44 ta davlat bilan ikki tomonlama eng ko’p qulaylik rejimida savdo aloqalarini olib boradi. Mahsulotning tayyorlik darajasiga qarab tariflar farqlanadi, masalan tayyor mahsulotlarga tariflar xom-ashyolarga qaraganda kattaroq olinadi. Xom-ahyoga tariflar darajasining pastligi yoki umuman yo’qligiga asosiy sabab, xom-ashyo ichki ishlab chiqarishni rag’batlantiradigan asosiy omillardan biridir. O’zbekiston Respublikasi prezidentining 1997-yil 10 oktabrdagi №UP-1871 qaroriga binoan quyidagi tovarlarning respublikamizga importi qat’iy tarzda cheklanadi: mamlakatdagi davlat va jamiyat qurilishini buzishga qaratilgan, uning hududiy yaxlitligi hamda siyosiy mustaqilligini yo’qotishga qaratilgan, terrorizm, urush, zo’rlashga undovchi, ratsizm, diniy ko’rolmaslikni targ’ib qiluvchi har qanday kitoblar, gazeta-jurnallar, videolavhalar, rasmlar va boshqa materiallar importi cheklanadi, shuningdek 1998-yildan boshlab mamlakatimizga etil spirtini import qilish ham Vazirlar mahkamasi qarori bilan cheklangan. Shuningdek mamlakatimizda kvotalash o’rnatilmaydi, ammo bir qancha tovarlar bundan mustasno, masalan 2005-2030 yillarda mamlakatimizga ozon qatlamini yemiruvchi mahsulotlar importi qat’iy kvotalangan. “Bojxona boji to’g’risida”gi qonunning 33-moddasida, hamda Vazirlar Mahkamasining 1998-yil 31-martdagi “O’zbekiston Resppublikasi tashqi savdo faoliyatini liberallashtirish bo’yicha qo’shimcha chora tadbirlar“ nomli qaroriga muvofiq mamlakatimizga kirib kelayotgan bir qancha mahsulotlar, texnik vositalarga import bojlari qo’yilmaydi. Bu tovarlarga umumiy tarzda quyidagicha xarakteristika berishimiz mumkin: birinchi navbatta ichki ishlab chiqarishni rag’batlantirishga qaratilgan, O’zbekiston Respublikasi erkin savdo shartnomasi tuzgan davlatlardan kirib kelayotgan, davlat maqsadlarida ishlatiladigan, boshqa mamlakatlarning diplomatik vakillari, elchilari o’zlari bilan olib kelayotgan mahsulotlarga shuningdek to’g’ri maqsadlarda foydalanish uchun olib kirilayotgan har qanday valyutaga tariflar qo’yilmaydi. Shuningdek bunday mahsulotlar tarkibiga to’g’ridan to’g’ri investitsiyalar, ijtimoiy yordam sifatida kirib kelayotgan pul va har qanday mahsulotlar, sog’liqni saqlash, ta’lim sistemasiga ajratilayotgan buyum va jihozlar bojxona bojidan ozod qilinadi. Shuningdek kichik biznesni qo’llab quvvatlash maqsadida ishlab chiqaruvhilar tomonidan import qilinayotgan xom-ashyo tariflardan ozod qilinadi. MAMLAKATIMIZDA IMPORTNI NAZORAT QILISH TARIFLARDAN TASHQARI QUYIDAGI USULLARDA AMALGA OSHIRILADI: ЖАДВАЛ НОМИНИ, МАНБАСИНИ ВА РАКАМИНИ КУЙИНГ!!!!!! Nomi Huquqiy Asosi Mohiyati Qo’llanilishi Bojxona yig’imlari ko’rinishida Bojxona kodeksiga asosan Bojxona xizmatlarini tashkil qilinishi uchun olinadi Bojxonada mahsulotlarni oformleniya qilish, uni bojxona omborlarida saqlash va boshqa xizmatlar uchun olinadi Qo’shilgan Soliq Kirib kelayotgan mahsulot narxiga Mahsulot bojxona narxining 20% miqdorida o’rnatiladi. qiymat solig’i yordamida kodeksiga asosan qonunda o’rnatilgan miqdorda soliq qo’yiladi Qonunda ko’rdatilgan mahsulot va boshqa vositalar qo’shilgan qiymat solig’idan ozod qilinishi mumkin Aksiz soliqlari yordamida Soliq kodeksiga asosan Ayrim tovarlarga nisbatan qo’shimcha soliq turidir (spirtli ichimliklar, tamaki mahsulotlari, va hokazo) Mahsulotlarning bojxona oformleniyasidan oldin olib qolinadi. Soliq solinadigan ba’za sifatida mahsulotlarning bojxona narxi qabul qilinadi. Hozirgi kunda mahsulotlarga o’rtacha aksiz solig’I mahsulot narxining 39% ni tashkil qilmoqda. Aksiz solig’I daromadlar qayta taqsimlanishida muhim ro’ o’ynaydi Antidemping siyosati yordamida Antidemping va kompensatsion bojlarga qarshi qonunga muvofiq Nomukammal raqobat shakllanishiga yo’l qo’ymaslik maqsadida, mahsulot narxlarining ataylab tushirilishiga qarshi chora tadbirlar Mahsulot narlarining eksport qilayotgan davlat ichki bozordagi narxlardan past bo’lgan taqdirda qo’llaniladi. Bundan asosiy maqsad ichki ishlab chiqaruvchilarni hamda davlat manfaatlarini himoya qilishdir Kompensatsion bojlar yordamida Antidemping va kompensatsion bojlarga qarshi qonunga muvofiq Nomukammal raqobat shakllanishiga yo’l qo’ymaslik maqsadida qo’llaniladi. Mahsulot ishlab chiqarishda yoki uni tashishda eksport qilayotgan davlatning subsidiyalari bo’lsa va bunday mahsulotning to’g’ridan- to’g’ri importi ichki iqtisodiyotga katta zarar keltirsa, kompensatsion bojlar qo’llaniladi. Mahsulot kirib kelishidan oldin nazorat Vazirlar mahkamasining 1997-yil 3 dekabrdagi №534 qaroriga asosan .sifatsiz hamda milliy manfaatlarimizga mos kelmaydigan mahsulotlar importini cheklaydi. Kirib kelayotgan mahsulotlarning sifatini, ichki manfaatlarga mos kelishini aniqlash maqsadida qo’llaniladi Mamlakatimizga kirib kelayotgan mahsulot va xizmatlar xajmi faqatgina tariflarga bog’liq emas ekan, bundan tashqari yuqoridagi jadvaldagi omillar ham import qilinayotgan mahsulotlar narxi oshishiga shuningdek ularni kirib kelishi qiyinlashishiga ta’sir qiladi. Mamlakatimiz byudjeti tarkibida importdan tushadigan mab’lag’larning importga nisbati ancha katta. Bu esa importga cheklovlar darajasi ancha baland ekanini bildiradi. Bu o’z navbatida eksportni sekinlashishiga ham olib kelishi mumkin. Mamlakatimizda eksportni qo’llab quvvatlashga qaratilgan siyosat olib borilmoqda, bu siyosat haqida to’xtalishdan avval esa eksport operatsiyalarini tashkil qilish asoslari haqida to’xtalib o’tamiz: Birinchi navbatda eksport qilinayotgan mahsulotlar uchun litsenziya berish tartibi bilan to’xtalib o’tamiz. O’zbekiston Respublikasi prezidentining 1997-yil 10-oktabrdagi №UP-1871 sonli qaroriga asosan eksport operatsiyalariga litsenziya berish bekor qilingan. Ayrim davlat uchun strategik ahamiyatga ega bo’lgan mahsulotlar bundan mustasno bo’lib ularga alohida litsenziya olish talab qilinadi. Bunday mahsulotlar tarkibiga harbiy qurollar, ularning ehtiyot qismlari, qimmatbaho toshlar, ulardan ishlangan buyumlar, uran va boshqalarni misol qilib keltirishimiz mumkin. Shuningdek ushbu qarorda mamlakatimiz hududidan eksport qilish cheklangan mahsulotlar ro’yhati ham joy olgan. Bunday mahsulotlar tarkibiga asosan quyidagilar kiradi: bug’doy, makkajo’xori, guruch mahsulotlari hamda ulardan tayyorlangan mahsulotlar, un, yirik va mayda shoxli mollar va ularning go’sht mahsulotlari, charmli terilar va hokazo. Bundan asosiy maqsad shundan iboratki bu mahsulotlar birinchi navbatda mamlakatning oziq-ovqat mahsulotlari bo’yicha mustaqilligini ta’minlasa yana ayrimlari ishlab chiqarishda bevosita ishlatilishi mumkin bo’lgan mahsulotlardir. Shuningdek olib chiqib ketilayotgan tovarlarning minimal hajmi va summasi o’rnatilmagan. Olib chiqib ketilayotgan mahsulotlarga qo’shilgan qiymat solig’i, aksiz soliqlarini solish hamda mahsulotlarning bojxona narxini aniqlash qonun bilan asoslab qo’yilgan. Tashqi savdo siyosatining ustuvor yo’nalishlaridan yana biri shundan iboratki, ekportga tayyor mahsulotlarni olib chiqish, ular turini diversifikatsiya qilish, bu borada ichki ishlab chiqaruvchilarni rag’batlantirish, ularga berilayotgan ssuda foizlarini kamaytirish, soliq imtiyozlari berishdan iboratdir. Bu bilan esa ichki mahsulotlar tannarxini kamaytirish, ularning sifatini oshirish bir so’z bilan aytganda esa jahon bozoriga raqobatbardosh mahsulotlar bilan chiqishdan iboratdir. Mahsulot turini diversifikatsiya qilish o’z navbatida ma’lum bir mahsulotlarga qaram bo’lib qolmaslikni, shuningdek ichki iqtisodiyotda juda ko’p tarmoqlar rivojiga xizmat qiladi. Mamlakatimiz tashqi savdoni rag’batlantirish, jahon bozoriga integratsiyalashuv jarayonlarini kuchaytirish maqsadida ikki tomonlama hamda ko’p tomonlama shartnomalar imzolash, eksport hamda tashqi savdo geografiyasini o’zgartirish bo’yicha ham faol tashqi siyosat olib bormoqda. Mustaqillik yillarida davlatimiz tomonidan olib borilayotgan tashqi savdo siyosati natijalari haqida to’xtalamiz va uning tashqi siyosatimiz bilan aloqadorligi to’g’risida mantiqiy xulosalar berishga harakat qilamiz. Ushbu ishimiz mobaynida tashqi savdo siyosati natijalarini uch xil yo’nalish bo’yicha tahlil qilishga urinib ko’ramiz: i. tashqi savdo hajmi va uning tarkibi o’zgarishi ii. eksport qilinayotgan mahsulotlar tarkibining o’zgarishi iii. tashqi savdo geografiyasining o’zgarishi Tashqi savdo dinamikasi mamlakatda olib borilayotgan tashqi savdo siyosatining natijasi hisoblanadi. Ishimiz davomida mustaqillik yillarida qayd etilgan eksport hamda import hajmining o’sishi, tashqi savdo balansi qoldig’ini tahlil qilamiz. Ushbu diagramma 2003-2007-yillarda tashqi savdo dinamikasi o’zgarishini ko’rsatib beradi. Unga ko’ra bu yillar davomida eksport hamda import hajmi juda katta sur’atlar bilan o’sdi, eksport o’sish sur’atlari importnikiga qaraganda tezroq bo’ldi, natijada mamlakatda to’lov balansi profitsitga ega bo’ldi, bu o’z navbatida mamlakatning oltin- valyuta zahiralari oshishiga hamda tashqi qarzlar miqdorining kamayishiga asos yaratdi. II.BOB.XALQARO SAVDO NAZARIYALARI 2.1.Ulgurji savdo,Tovar birjalari,Fyuchers birjalari, Fond birjasi, Savdo yarmarkalari, Valyuta bozori Ulgurji savdo tovarlar yoki xizmatlarni ularni qayta sotish yoki professional foydalanish uchun sotib olganlarga sotadigan har qanday faoliyatni o'z ichiga oladi. Ulgurji sotuvchilar chakana sotuvchilardan bir qancha farq qiladi. Birinchidan,ulgurjisotuvchio'ziningsavdokompaniyasining rag'batlantirishiga, atmosferasiga va joylashishiga kamroq ahamiyat beradi, chunki u asosan oxirgi iste'molchilar bilan emas, balki professional mijozlar bilan ishlaydi. Ikkinchidan, ulgurji savdo operatsiyalari hajmi odatda chakana savdodan kattaroqdir va ulgurji sotuvchining savdo maydoni odatda chakana sotuvchiga qaraganda katta. Uchinchidan, qonuniy qoidalar va soliqlar bo'yicha hukumat ulgurji va chakana savdogarlarga har xil nuqtai nazardan yondashadi. Quyidagi funktsiyalardan birini yoki bir nechtasini samaraliroq bajarish uchun ulgurji sotuvchilardan foydalaniladi: Sotish va uni rag'batlantirish. Ulgurji sotuvchilarda ishlab chiqaruvchilarga nisbatan arzon narxlarda ko'plab kichik mijozlarga erishishga yordam beradigan savdo xodimlari mavjud. Ulgurji sotuvchi ko'proq biznes aloqalariga ega va ko'pincha xaridor ba'zi uzoq ishlab chiqaruvchilardan ko'ra unga ko'proq ishonadi. Xarid qilish va mahsulot turini shakllantirish. Ulgurji sotuvchi mahsulotlarni tanlashi va kerakli mahsulot turlarini shakllantirishga qodir, shu bilan mijozni jiddiy muammolardan xalos qiladi. Katta hajmdagi tovarlarni kichik qismlarga ajratish. Ulgurji sotuvchilar xaridorlarni mollarni vagonda sotib olish va katta partiyalarni kichik partiyalarga bo'lish orqali tejashga imkon beradi. Omborxona. Ulgurji sotuvchilar zaxiralarni saqlaydi va shu bilan yetkazib beruvchilar va iste'molchilar bilan bog'liq xarajatlarni kamaytirishga yordam beradi. Tashish. Ulgurchilar ishlab chiqaruvchilarga qaraganda mijozlarga yaqinroq bo'lgani uchun tovarlarni tezroq yetkazib berishni ta'minlaydi. Moliyalashtirish. Ulgurji sotuvchilar o'z mijozlarini kredit berish orqali moliyalashtiradilar va shu bilan birga yetkazib beruvchilarni oldindan buyurtma beradilar va o'z vaqtida to'lovlarni amalga oshiradilar. Xavfni hisobga olish. Tovarlar egaligini qabul qilish va o'g'irlash, shikastlanish, eskirish bilan bog'liq xarajatlar bilan ulgurji savdogarlar xavfning bir qismini o'z zimmalariga oladilar. Bozor haqida ma'lumot berish. Ulgurji sotuvchilar o'zlarining yetkazib beruvchilari va mijozlariga raqobatchilar, yangi mahsulotlar, narxlarning dinamikasi va boshqalar haqida ma'lumot berishadi. Menejment va maslahat xizmatlari. Ulgurji sotuvchi ko'pincha chakana savdogarlarga o'zlarining sotuvchilariga ta'lim berish, do'konlar tartibini tuzishda va ko'rgazmalarni tashkil qilishda, shuningdek buxgalteriya hisobi va inventarizatsiya tizimini tashkil etishda yordam berish orqali o'z faoliyatini yaxshilashga yordam beradi. Ulgurji asosiy shakllari asosan qishloq xo'jaligi mahsulotlari, mo'yna, va hokazo ommaviy sotish sodir bo'lgan yarmarkalar, tovar birjalari (odatda, masalan, paxta, ko'mir, o'rmon, va hokazo bir hil sifatli ommaviy tovarlar sotiladi doimiy faoliyat ulgurji bozorlar), auktsionlar, bor kapitalizmning rivojlanishi bilan tovar birjalarining ulgurji savdo shakli sifatida ahamiyati kamayadi. Ular ulgurji savdo korxonalarining keng tarmog'i va monopoliyalarning ko'plab savdo agentlari bilan almashtiriladi. Rivojlangan kapitalistik mamlakatlarda xom ashyo, materiallar, an'anaviy uskunalarni sotish asosan ulgurji firmalar orqali amalga oshiriladi. Biroq, zavod uskunalari, maxsus xizmatga muhtoj bo'lgan texnologik liniyalarni sotish, odatda, ishlab chiqarish korxonalari o'rtasida to'g'ridan-to'g'ri aloqalar asosida amalga oshiriladi. Tovar birjalari Tovar birjalarining bir necha asosiy turlari mavjud: Ochiq - hamma uchun ochiq. Ular real tovarlar bilan savdo qiladilar, shuning uchun sotuvchilar va xaridorlar to'g'ridan-to'g'ri bitimlarda ishtirok etadilar. Ularning orasidagi vositachilar mumkin, ammo talab qilinmaydi. Bunday birjalarning faoliyati sust tartibga solingan; Mijoz hisobiga ishlaydigan vositachilar - brokerlar va o'z hisobidan ishlaydigan dilerlar bilan aralash turdagi birjalar; Yopiq - haqiqiy tovarlar savdosi. Ularda sotuvchilar va xaridorlarning "aylanma halqaga" kirishlari va shu bilan bir-biri bilan bevosita bog'lanishlari mumkin emas. Hozirgi vaqtda real tovarlar almashinuvi faqat ba'zi mamlakatlarda saqlanib qolgan va unchalik katta bo'lmagan aylanmalarga ega. Ular odatda mahalliy tovarlar bilan ulgurji savdoning shakllaridan biri bo'lib, ularning bozori ishlab chiqarish, sotish va iste'molning past konsentratsiyasi bilan ajralib turadi yoki rivojlangan mamlakatlarda ushbu mamlakatlar uchun eng muhim bo'lgan tovarlarni eksport qilishda milliy manfaatlarimizni himoya qilish maqsadida yaratilgan. Rivojlangan kapitalistik mamlakatlarda real tovarlar almashinuvi deyarli yo'q. Ammo ma'lum davrlarda, bozorni tashkil etishning boshqa shakllari mavjud bo'lmaganda, real tovarlar birjalari muhim rol o'ynashi mumkin. Fyuchers birjalari Savdo bitimlarida oldi-sotdi va kredit elementlarining uyg'unligi va savdogar tovarlarning real sotilishidan qat'i nazar, uning qiymatining mumkin bo'lgan katta qismi uchun pul olishga qiziqish birja savdosining yangi turini - fyuchersni tashkil qilishda eng muhim omillar bo'ldi. Tovar emas, balki kelajakda tovarlarni yetkazib berish bo'yicha shartnomalar bo'yicha muddatli almashinuvlar. Bu faqat mutaxassislar to'g'ridan-to'g'ri savdo qiladigan va shartnoma tovarlarining narxini sug'urta qilish bitimlari ularning pasayishi yoki aksincha, kelajakda o'sish xavfidan ustun bo'lgan yopiq muddatli almashinuvlar bo'lishi mumkin; ochiq muddatli almashinuvlar, bu yerda mutaxassislar bilan bir qatorda shartnoma sotuvchilari va xaridorlari ham ishtirok etadi. Fyuchers birjasi - bu kapitalistik iqtisodiyotning eng dinamik tarmoqlaridan biri. Zamonaviy sharoitda fyuchers savdosi birja savdosining ustun shakli hisoblanadi. Fyuchers birjalari nafaqat tovarlarni tezroq sotadi, balki ilg'or kapitalni ilg'or kapitalga iloji boricha yaqinroq miqdorda va tegishli daromadga yaqinroq miqdorda qaytarib berishni tezlashtirishi mumkin. Bundan tashqari, fyuchers birjasi noqulay konyunktura holatida ishbilarmonning zaxira fondlarida mablag'larni tejashni ta'minlaydi. Fyuchers savdosining asosiy xususiyatlari quyidagilar: bitimlarning xayoliy tabiati, ya'ni tovarlar almashinuvi deyarli mavjud bo'lmagan (real etkazib berish umumiy aylanmaning 1-2 foizini tashkil qiladi), chunki bitim taraflarining majburiyatlari narxlar farqini to'lash bilan teskari operatsiya bilan bekor qilinadi; asosan real tovarlar bozori bilan bilvosita bog'liqlik (tovarlarni yetkazib berish orqali emas, balki xedjlash orqali); oldindan aniqlangan va birlashtirilgan, har qanday individual xususiyatlardan mahrum bo'lgan, ma'lum miqdordagi birja shartnomasini anglatishi mumkin bo'lgan, pulga to'g'ridan-to'g'ri tenglashtirilgan va ular uchun istalgan paytda almashtirilgan narxlarning tovarlari; yetkazib berishga ruxsat berilgan tovarlar miqdori, yetkazib berish joyi va muddatlari bo'yicha shartlarni to'liq birlashtirish; ular ma'lum bir sotuvchi va muayyan xaridor o'rtasida emas, balki ular orasida (va tez - tez ularning brokerlari) va hisob-kitob palatasi-sotib olish yoki ularni sotish paytida tomonlarning majburiyatlarini bajarish kafolati rolini o'ynaydi fond birjasida maxsus tashkilot sifatida bitimlar va kontragentlar ularni almashtirish. Shu bilan birga, birjaning o'zi shartnomada yoki hamkorlardan birining tarafidan biri sifatida ishlamaydi. Fyuchers operatsiyalarida tomonlar faqat narxga bog'liq va tovarlarni yetkazib berish muddatini tanlashda cheklangan to'liq erkinliklarga ega; boshqa barcha shartlar qat'iy tartibga solinadi va bitimda ishtirok etgan tomonlarning xohishiga bog'liq emas. Shu munosabat bilan, fyuchers birjalari, ba'zan "narxlar bozori" (ya'ni birja qiymatlari) deb nomlanadi, tovar bozorlaridan (yig'indisi va birligi) farqli o'laroq, masalan xaridor va sotuvchi shartnomaning istalgan shartlari bo'yicha kelishib olishlari mumkin bo'lgan real tovarlar birjalari. Fond birjasi Qimmatli qog'ozlar xalqaro pul bozorlarida, ya'ni Nyu-York, London, Parij, Frankfurt, Tokio, Tsyurix kabi yirik moliyaviy markazlarning birjalarida sotiladi. Qimmatli qog'ozlar birjada ish vaqti yoki birja deb ataladigan vaqt oralig'ida sotiladi. Faqat o'z mijozlarining buyurtmalarini bajaradigan vositachilar (brokerlar) birjalarda sotuvchi va xaridor sifatida ishtirok etishlari mumkin va buning uchun ular aylanmaning ma'lum foizini oladilar. Qimmatli qog'ozlar - aksiyalar va obligatsiyalar bilan savdo qilish uchun brokerlik firmalari yoki brokerlik uylari deb ataladi. Qimmatli qog'ozlar va boshqa qimmatli qog'ozlarning birja kursi faqat taklif va talab o'rtasidagi munosabatlarga bog'liq. Birja kotirovkalari (stavkalari) indeksi birjalardagi eng muhim aktsiyalar narxlarining ko'rsatkichidir. U odatda yirik korxonalarning aktsiyalar narxlarini o'z ichiga oladi. Birja narxlari indeksi fond birjasidagi iqlimning o'ziga xos ko'rsatkichidir. Savdo yarmarkalari Ishlab chiqaruvchi va iste'molchi o'rtasidagi aloqani topishning eng yaxshi usullaridan biri yarmarkalardir, aksariyat hollarda ixtisoslashgan bo'lib, bu iste'molchiga o'ziga kerakli tovarni ishlab chiqaruvchilar to'g'risida ma'lumot topish uchun ko'p kuch sarflamasdan, iste'molchi sifati va narxi bo'yicha o'ziga mos bo'lgan mahsulotni taqqoslash va tanlash imkonini beradi. Tematik yarmarkalarda ishlab chiqaruvchilar o'z mahsulotlarini ko'rgazma maydonlarida "yuzma-yuz" namoyish qiladilar va iste'molchi kerakli joyni o'zi tanlash, sotib olish yoki buyurtma qilish imkoniyatiga ega. Axir, yarmarka - bu keng ko'rgazma bo'lib, unda tovarlar va xizmatlar stendlari mavzu, sohasi, yo'nalishi va boshqalar bo'yicha taqsimlanadi. Shu sababli, ko'rgazmalar mavzulariga qiziqqan har bir kishi, unga qiziqqan ishlab chiqaruvchilar bilan uchrashishga imkon beradigan birini tanlashi mumkin. Shunga ko'ra, ishlab chiqaruvchi yarmarkada o'z mahsulotiga qiziqqan tomoshabinlarni kutib oladi. Valyuta bozori Jahon savdosining yillik aylanmasi qariyb 20 milliard dollarni tashkil etadi va valyuta birjalarining kunlik aylanmasi taxminan 500 milliard dollarni tashkil etadi. Bu shuni anglatadiki, barcha valyuta operatsiyalarining 90% to'g'ridan-to'g'ri savdo operatsiyalari bilan bog'liq emas, balki xalqaro banklar tomonidan amalga oshiriladi. Bularning barchasi bir kun ichida sodir bo'ladi. Chet el valyutasi savdosi bilan bir valyutani boshqasiga yoki milliy valyutaga hamkorlar tomonidan oldindan belgilangan kurs bo'yicha sotib olish va sotish operatsiyalari tushuniladi. Valyuta operatsiyalarini tuzishga tayyor bo'lgan banklar, sotib olish yoki sotishni kutayotgan kurslar deb ataladi. Banklar va yirik korxonalar bilan bir qatorda, bozorda operatsiyalarda ham brokerlar ishtirok etmoqda. Brokerlar faqat vositachilar bo'lib, o'z xizmatlari uchun komissiya talab qiladi. Ularning firmalari har qanday ma'lumotni almashish uchun muhim o'rin tutadi. Axborot almashinuvi butun dunyoni qamrab olgan sun'iy yo'ldosh va monitor aloqasi tarmog'i orqali amalga oshiriladi. Monitorlar jahon valyuta savdosida ishtirok etadigan barcha banklarda o'rnatiladi. Ular, shuningdek, brokerlari va boshqa manfaatdor tomonlar va tashkilotlar mavjud. Dunyoning moliyaviy markazlarida ko'plab banklar ushbu tizim xotirasiga valyutalarni sotib olish va sotish va yetkazib berish uchun o'zlarining amaldagi kurslari va shartlarini kiritadilar. Unda ishtirok etgan har bir ishtirokchi boshqa ishtirokchining tegishli kodini terib, uning ma'lumotlarini bilib olishi mumkin. Yuqoridagilardan tashqari, tizim valyuta kurslari dinamikasini aniqlash uchun zarur bo'lgan boshqa ma'lumotlarni, masalan, yetakchi mamlakatlarning to'lov balansi, motivli banklar prezidentlarining fikriga ko'ra uzatadi. Ushbu tizimga a'zo banklar, boshqa ishtirokchi o'z kodini terayotgan hollarda, ekranda ko'rsatilgan ma'lumotlar bo'yicha bitim tuzishlari shart emas. Ammo agar boshqa banklar boshqa ishtirokchi ular bilan savdo qilishga tayyor emasligini ko'rsalar, ertami-kechmi u bilan aloqani uzadi. Davlatlararo darajada tartibga solish iqtisodiy siyosat va amaliyot sohasida ishtirokchi mamlakatlar manfaatlarini aks ettiruvchi kelishuv (huquqiy qoidalar, normalar, tartib-qoidalar, kelishilgan o'zaro majburiyatlar, tavsiyalar) asosida turli mamlakatlar hukumatlari tomonidan birgalikda qabul qilingan. Tartibga solish, manfaatdor davlatlar o'rtasida, xususan, bozorga kirish rejimining barqarorligi va prognoziga erishish orqali jahon iqtisodiy aloqalarini yanada rivojlantirishga yordam beradigan muayyan shart- sharoitlarni yaratishga qaratilgan. Jahon savdosini zamonaviy sharoitlarda ko'p tomonlama tartibga solishning asosiy yo'nalishlari quyidagilardan iborat: -manfaatdor davlatlar tomonidan savdo-iqtisodiy munosabatlarning shartnomaviy-huquqiy asoslarini, shu jumladan eng muhim prinsiplar va normalarni yaratish; - jahon iqtisodiy