TERI FIZIOLOGIYASI Reja: 1.Terining tuzilishi, vazifasi va ahamiyati. 1. Ter suyuqligining ajralishi va boshqarilishi. 2. Terining yo bezlari va teri pigmentasiyasi. 3. Teridagi mavsumiy o‘zgarishlar va tulash. Tayanch iboralar Teri organizmning tashqi tomondan o‘rab olgan bo‘lib, organizmni tashqi tomondan bo‘ladigan turli tuman ta’sirotlardan soqlaydi va termoregulyasiyada ishtirok qiladi. Teri ayiruv organ vazifasini bajarib, organizmdan suv, tuz va oqsil almashinuvining oxirgi mahsulotlarini bir qismini tashqariga chiqaradi. Teri qon deposi vazifasini bajarib, unda 10% atrofidagi qon depolangan holatda saqlanadi. Terida juda ko‘p retseptorlar bo‘lib, issiqlikni sezuvchi Ruffin tanachalari, sovuqlikni sezuvchi Krauze kolbochkalari, taktil ta’sirni sezuvchi Meysner tanachalari va Markel disklari, bosimni sezuvchi Fatter-Pachchini tanachalari va og‘riqni sezuvchi hamda boshqa retseptorlar joylashgan. Teri organizmda moddalar almashinuvida ishtirok yetib, organizmda kechayotgan jarayonlar va ularning o‘zgarishi terida o‘z aksini topadi, ya’ni teri ustidagi junlar holatiga, yaltiroqligiga qarab organizm holati to‘g‘risida tushunchalarga yega bo‘linadi. Teri harakatchan, yelastik organ bo‘lib, muskullar bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri tutashmasdan, teri osti kletchatkasi orqali tutashgan. Teri uch qavatdan iborat bo‘lib, tashqi qavati yepidermis, derma-xususiy yoki chin teri, teri osti kletchatkasidan iborat. Yepidermis tashqi qavat bo‘lib, bir necha qavat yassi epiteliylardan tuzilib, tashqi qismi doimo shoxlanib-mug‘izlanib, uzluksiz ajralib tushib tursa, ichki donador qavat malpigiy qavati hisobiga tiklanib, bu qavatda qon tomirlari yo‘q lekin lifa tomirlari bo‘ladi. Yepidermis va derma nozik yupqa parda orqali tutashib, shu parda orqali har ikkala qatlamda moddalar almashinuvi yuzaga kelib turadi. Derma terining asosini tashkil yetib, terining qalinligi dermaning taraqqiy yetganligiga bog‘liq. Sigirlar terisining 88,2% derma, 9,6% teri osti kletchatkasidan iborat. Dermada qon tomirlar, nerv, muskul tolalari ko‘p. Dermada ter va yog‘ bezlari, jun sugunalari bor. Dermaning qalinligi har xil turdagi hayvonlar terisida har xil va bir turdagi hayvon terisining turli qismlarida ham bir xil bo‘lmay, hayvonlarning yoshiga, jinsiga, zotiga va yashayotgan iqlim sharoitiga bog‘liq. Masalan: tana va yelka qism dermasi qorin-nikidan, qoramollar dermasi cho‘chqa, ot va qo‘ylar dermasidan, erkak va keksa hayvonlar dermasi yosh, urg‘ochi hayvonlar dermasidan, sovuq iqlimda yashovchi hayvonlar dermasi issiq iqlimda yashovchi hayvonlar dermasidan qalindir. O‘rtacha qoramollarda terining qalinligi 2,7-4,6 mm, otlarda 1-5 mm, qo‘ylarda 0,7-3,09 mm dir. Teri osti kletchatkasi biriktiruvchi to‘qimalardan iborat bo‘lib, ko‘p miqdorda yog‘ bo‘ladi. Yog‘ning miqdori bir turdagi hayvonlarning turli individ-larida va turli hayvonlarda turlichadir. Terida oqsillar ham bo‘lib, qoramollar terisining I.A.Troiskiy takid-lashicha 32,5-34,5% oqsillar va 60-68% ni suv tashkil yetadi. Teri qoramollar tirik vaznining 6-8%, qo‘ylarda 5-7,3% ni tashkil yetib, teri ter suyuqligini ajratish – terlash vazifasini bajaradi. Ter suyuqligi ter bezlarida hosil bo‘lib, shu suyuqlik orqali organizmdan belgili miqdordagi issiqlik, suv va mineral tuzlar chiqarilib organizmni ichki muhitini bir xil saqlanishini ta’minlaydi. Terlashning ahamiyati katta bo‘lib, terlaganda organizmdan issiqlik chiqa- riladi, ichki ya’ni qon, limfa, to‘qimalar aro suyuqliklardan suv va tuzlarni tashqariga chiqarib osmatik bosimni bir xilda saqlab, chiqindi moddalarni tashqariga chiqaradi. Ter bezlari tananing yuzasida notekis joylashib, sekretor epiteliylar faoliyati tufayli ter suyuqligi uzluksiz hosil bo‘lib turadi. Ter bezlarining miqdori bir individ terisi va turli xil hayvonlar terisining turli qism-larida bir xil miqdorda bo‘lmaydi. Jumladan ter bezlari qoramollarning bosh qismida boshqa qismlaridagidan ko‘p bo‘lib 1 sm2 yuzada 2500 ta, otlarda 1500 ta, qo‘ylarda 500 ta, odamlarning qo‘l, oyoq, kaft, qo‘ltiq qismida 400-500 ta, kemiruvchilarda kam, yirtqich hayvonlarda yesa bo‘lmaydi. Teri suyuqligining miqdorini aniqlash ancha qiyin bo‘lishiga qaramasdan bir qancha usullar yordamida aniqlanadi: 1. Terining yelektor qarshiligini aniqlash. 2. Terining ma’lum qismiga Petri kosachasini qo‘yib, ma’lum vaqt davomida ajralgan ter suyuqligini yig‘ib, Petri kosachasini yuzasini bilgan holda hayvon terisini hamma yuzasidan ajralgan ter suyuqligini miqdorini aniqlash mumkin. Terlash hayvonlarning turiga, zotiga, organizmning holatiga, iqlim sharoitiga bog‘liq bo‘lib, otlar bir kunda 2 litrgacha odamlarda 1,5-2,5 litrgacha ter suyuqligi ajralib, tashqi muhit harorati yuqori bo‘lganda va tana haroratini oshiruvchi boshqa sabablar: jismoniy ish, katta miqdorda suyuqlik iste’mol qilish ter ajralishini kuchaytiradi. Buyrak kasalliklari vaqtida ter bezlari orqali ajraladigan suyuqlik 2-3 barobar ortib tarkibi o‘zgaradi ya’ni mochevinasi ko‘payadi. Ter suyuqligi kuchsiz ishqoriy muhitga yega bo‘lib, rN 6,7-6,8 ga teng, solishtirma og‘irligi 1,005-1,021, yopishqoqligi 1,2 teng ekanligini I.A.Troi-skiy, A.A.Kudryavsevlar aniqlagan. Tabiiy sharoitlarda ter va yog‘ bezlarining suyuqliklari aralash bo‘lib, kislotali muhitga yega, tarkibida NaCl, Kcl, Sa tuzlari, fosfatlar, sulfatlar, organik moddalardan oqsillar, mochevina, siy-dik kislotasi, kreatin, ammiak, uchuvchi yog‘ kislotalari, pigmentlar, vitaminlar va boshqa moddalar uchrab otlarning ter suyuqligini umumi azoti 28% mg, globulinlari 0,55% mg, albuminlari 0,15% mg bo‘lib, oqsili 0,7% mgdir. Ter ajralishi neyro-gumoral yo‘l bilan boshqarilib, orqa miyaning bel qismidan simpatik nerv kelib, uning oxirida asetilxolin ajralib ter ajra-lishini kamaytirsa, bu nervning jarohatlanishi jarohatlangan qismda ter suyuqligini ajralmasligiga sabab bo‘ladi. Adashgan nervning ter ajralishida ishtirok yetishini I.A.Troiskiy vagotrop modda hisoblangan pilokarpin moddasini yuborib, ter ajralishini kuchayganligini isbotlagan. Tananing biror qismini qizdirsa ham tananing barcha qismi ter ajratib bu ta’sirot orqa miyaning ma’lum qismida to‘xtamay barcha sigmentlarga tarqa-lib, ter bezlari markazi qo‘zg‘aladi. Shunday qilib, ter ajralishida simpatik va adashgan nervlar ishtirok yetib, adashgan nerv markazidagi ya’ni uzunchoq miyadagi markaz, oraliq miyadagi issiqlik almashinuvini boshqaruvchi markaz nazoratida ishlaydi. Miya po‘stlog‘i ham ter bezlarining faoliyatini boshqarib, turli yemosi-anal holatlarda ter ajralishi kuchayib, bu jarayonlar po‘stloq nazoratida ekanligini bildiradi. Terida ter bezlaridan tashqari yog‘ bezlari ham bo‘lib, ter yog‘ini ishlab chiqaradi. Yog‘ bezlarining faoliyati bez hujayralarining yemirilishiga bog‘liq bo‘lganligi tufayli golokrin tipdadir. Yog‘ bezlari yuzaki joylashib, ularning yo‘llari jun xaltasiga ochilgan. Yog‘ bezlari parda bilan o‘ralib, sershox xaltani yeslatadi, xaltalar devori ko‘p qavatli epiteliylardan iborat. Bu epiteliy qavat o‘sib bez yo‘liga yaqinlashib, yog‘ga aylanib halok bo‘ladi. Teri yog‘i ajralganida suyuq bo‘lib, tezda quyuqlashadi. Teri yog‘i to‘inmagan gliserin va xoles-terinlarning yog‘ kislotasi bilan hosil qilgan murakkab yefirlaridan iborat. Teri yog‘i teridagi kislotalar ishtirokida parchalanib, har xil uchuvchi yog‘ kislo-talarini hosil qilib, o‘ziga xos xidga yega. Teri yog‘ining ahamiyati katta bo‘lib, homila terisining yog‘i amnion suyuqligini so‘rilishiga to‘sqinlik qilib, terini silliq qilib, tug‘ilishni osonlashtiradi. Qo‘ylarda ter suyuqligi bilan teri yog‘i aralash bo‘lib, jirapot deyiladi. Jiropot junni yaxshi o‘sishida, to‘g‘ri tola-tola holatida joylashishida, junni mustahkam bo‘lishida, tolalarni bir-biriga yaxshi yopishib ifloslanmasligini ta’minlaydi. Jiropot dag‘al tola beruvchilarga nisbatan, ingichka tola beruvchilarda ko‘p bo‘lib, merinos qo‘ylarda jun umumiy vaznini 7-30% ni tash-kil yetadi. Toza jirapot lanolin, xolesterin va izoxolesterinlardan iborat bo‘lib, parfyumeriya va formaseptikada mazlar tayyorlashda foydalaniladi. Yog‘ bezlarining faoliyatiga hayvonlarning oziqalanishi, organizmning holati va boshqa sabablar ta’sir ko‘rsatadi. Yog‘ bezlari simpatik nerv va gipofiz bezining gormonlari ishtirokida boshqariladi. 5. Terining harorati organizm haroratidan pastroq bo‘lib, turli hayvonlarda bir individ terisining turli qismlarida turlicha bo‘lib, qoramolar terisining harorati 32- 35o, otlarniki 27,5-30,2o, merenos qo‘ylarda 30,4-33,7o bo‘lib, oyoqlar terisining haroratidan chat terisining harorati balandroqdir. Terining harorati terining qon tomirlari bilan va qon bilan qanday ta’minlanganligiga, junning zichligiga, teri osti yog‘ qatlamining qalinligiga, tashqi muhit haroratiga bog‘liq bo‘lib, terining harorati 5-6o ga o‘zgarib, undan yuqori o‘zgarishi kasalliklariga xos xususiyatdir. Teri yuzasining muhiti turli hayvonlarda turlicha bo‘lib, kislotalidir: quyon terisi muhiti 6,71, mushuk terisini muhiti 6,42, kalamushlarniki 6,48, maymunlarniki 6,42. Terining muhiti mikroorganizmlarni o‘sib rivojlanishiga to‘sqinlik qilib, terining muhiti organizmning holatiga bog‘liqdir. Terida uzluksiz oqsillar, uglevodlar va boshqa anorganik, organik modda-lar parchalanib sintezlanib turadi. Oqsillar parchalanishidan mochevina, krea-tinin, siydik kislotasi, aminokislotalar, pigmentlar hosil bo‘lib, terida elastik kallogen, karatin, glutamin va vitamin D sintezlanib, ko‘p ish bajarganda uglevodlarni parchalanishidan katta miqdorda sut kislotalari hosil bo‘ladi. Terida qisman glikogen sintezlanib, moddalar almashinuvi intensiv kechganli-gi, ferment moddalar borligidan dalolat beradi. Terida bakterosidlik xususiyatiga yega bo‘lgan moddalardan lizosim fermenti va immun tanachalar hosil bo‘ladi. Organ sistemalarda o‘zgarishlar hosil bo‘lsa, o‘z aksini terida topadi va teri retseptorlarini ta’sirlab, yurak tomirlar, nafas sistemasi, muskullar hamda boshqa organlarda o‘zgarishlar hosil qilishi mumkin. Teri junlarini ma’lum rangda bo‘yalishi undagi pigmentlarga bog‘liq bo‘lib, bu pigmentlar terini va umumiy organizmni himoya qiladi ya’ni quyoshni qisqa to‘lqinli nurlarini yutib, organizmga zararli ta’sirini yo‘qotadi. Bu pigmentlar ikki xilda bo‘ladi: 1. Gemoglobinning parchalanishidan hosil bo‘lib, jun tolasi o‘zagida uchraydigan qizil pigment - gemosiderin. 2. Tirozin aminokislotasidan sintezlanadigan qora pigment - melanin. Melanin tarkibidagi xinin moddasi qora rang berib, melanin derma va yepidermisning malpignev qatlami orasida bo‘lib, uzluksiz malpigiy qatlamiga o‘tib turadi. Melanin hosil bo‘lishi sulfgidril guruhi miqdoriga bog‘liq bo‘lib, bir qancha