Texnologiya darslarida innovatsion texnologiyalaridan foydalanish Reja: 1.Dars jarayonida AT larining o’rni 2.Texnologiya darslarida AT dan foydalanish 3.Innovatsion texnologiyalar haqida malumot. 4.Innovatsion texnologiyalardan ta ‘lim jarayonida foydalanish usullari. Mavzuga oid tayanch tushunchalar: Pedagogik texnologiyalar, innovatsiya, interfaol metodlar, hamkorlik pedagogikasi. Innovatsion texnologiyalar - ta’lim jarayonida o’quvchilar hamda o’qituvchi o’rtasidagi faollikni oshirish orqali o’quvchilarning bilimlarni o’zlashtirishini faollashtirish, shaxsiy sifatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Interfaol metodlarni qo’llash dars samaradorligini oshirishga yordam beradi. Interfaol ta’limning asosiy mezonlari: norasmiy baxs-munozaralar o’tkazish, shu materialini erkin bayon etish va ifodalash imkoniyati, ma’ro’zalar soni kamligi, lekin seminarlar soni ko’pligi, o’quvchilar tashabbus ko’psatishlariga imkoniyatlar yaratilishi, kichik guruh, katta guruh, sinf jamoasi bo’lib ishlash uchun topshiriqlar berish, yozma ishlar bajarish va boshqa metodlardan iborat bo’lib, ular ta’lim-tarbiyaviy ishlar samaradorligini oshi- rishda o’ziga xos ahamiyatga ega. Innovatsiya (inglizcha) yangilik kiritish, yangilik degan ma’noni ifodalaydi, texnologiya yunoncha “texnos”- san’at,mahorat va “logos”- fan so’zlaridan olingan bo’lib, innovatsion texnologiya ta’lim-tarbiya shakllari, metodlari va usullariga yangicha yondashish degan ma’noni o’z ichiga qamrab oladi. Innovatsion texnologiyalar pedagogik jarayon hamda o’qituvchi va o’quvchi faoliyatiga yangilik, o’zgarishlar kiritish. Ta’lim tizimidagi har qanday islohotlar, innovatsiyalar, investitsiyalar, shubhasiz, ta’lim samaradorligini oshirishga va uni zamonaviy ta’lim talablariga to’la qonli javob berishiga qaratilgan. Kadrlar tayyorlash milliy dasturida ta’kidlanganidek, “Inson, uning har tomonlama uyg`un kamol topishi va farovonligi, shaxs manfaatlarini ro`yobga chiqarishning sharoitlarini va ta’sirchan mexanizmlarini yaratish, eskirgan tafakkur va ijtimoiy xulq atvorning andozalarini o`zgartirish Respublikada amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohatlarning asosiy maqsadi va harakatlantiruvchi kuchidir. Xalqning boy intellektual merosi, umumbashariy qadriyatlar asosida, zamonaviy madaniyat, iqtisodiyot, fan, texnika va texnologiyalarning yutuqlari asosida kadrlar tayyorlashning mukammal tizimini shakllantirish O`zbekiston taraqqiyotining muhim shartidir”. XXI asrda O`zbekiston ta’lim tizimini isloh qilish va takomillashtirish ustuvor vazifalardan biridir. Bu esa, o`z navbatida texnologiya fani yo’nalishida izlanishlar olib borayotgan olimlarimiz zimmasiga tegishli o`quv fanlari bo`yicha o`quv adabiyotlarini hozirgi davr talabi va ilm-fanning so`nggi yutuqlarini hisobga olgan holda yangilab borish, ta’lim jarayoniga innovatsiya va ta’lim texnologiyalarini joriy etishni taqozo etmoqda.Ma’lumki mamlakatimiz oliy ta’lim muassasalarida barcha fanlarni o`qitish jarayonida innovatsiyalar va ilg`or xorijiy tajribalarni qo`llash bugungi kunning dolzarb masalaridan biri hisoblanadi.Avvalo fandagi yangilik nima? Fandagi innovatsiya nima? degan savollarga javob berish lozim. Bugungi kunda amaliyotda yangilik va innovatsiya so`zlari o`rtasida farqlar mavjud. Yangilik bu fandagi eng so`nggi kiritilgan yutuqlar, bilimlar, usullar hisoblanadi. Ushbu yutuqlar, bilimlar, usullarni amalda qo`llanilishi bilan innovatsiyaga aylanadi. Rivojlangan mamlakatlarda har jihatdan rivojlangan insonni tarbiyalash muammosi hozirgi kun talabiga aylangan. Jamiyatda yuz berayotgan inqilobiy o’zgarishlarni insonni o’zgartirmay amalga oshirib bo’lmaydi, bu esa ijtimoiy munosabatlarning yangilanishiga borib taqaladi, uning tub ildizi esa maktablar tizimiga ulangan. Axborot texnologiyalarni yuqori cho’qqini zabt etib turganligi xorijiy mamlakatlarda maktablar tizimini, ta’lim mazmunini yangilash zaruratga aylandi, ta’limning ilg’or pedagogik texnologiyalarga asoslangan metotlari va shakllariga bo’lgan ehtiyoj kuchaydi. Rivojlangan xorijiy davlatlarda ta’limning mamlakat ichki siyosatiga faol ta’sir etadigan ijtimoiy jarayon ekanligi sababli ta’limga qaratilayotgan islohotlar yildan yilga oshib bormoqda. Yaponlarda maktab tizimiga shunday ta’rif bergan: “ maktab muvaffaqiyat va farovonlik timsoli”gina bo’lib qolmay, “ u insonni yaxshilaydi” degan fikrga asoslanadi. Ta’lim to’g’risidagi masalalar hamisha davlat siyosatchilarining diqqat markazida bo’lgan. Fransiya prezidenti F.Mettiran “maktab-jamiyatni harakatlantiruvchi kuch” deb hisoblagan. Xorijiy mamlakatlarda pedagogik tadqiqotlarni amalga oshiradigan ko’p sonli ilmiy muassasalar ishlab turibdi. Ta’lim-tarbiya nazariyasi muammolari bilan yuzlab davlat va xususiy tashkilotlar, universitetlar, pedagogik tadqiqot markazlari shug’ullanmoqda. Hunar ta’limi Germaniya ta’lim tizimida muhim ahamiyat kasb etadi. Sababi, Germaniyada yuqori malakali ishchilarga bo’lgan talabning kuchliligidir. Maxsus hunar bilim yurtlari va o’rta maxsus bilim yurtlariga bu mamlakat tayanch maktablarning 25% gacha bitiruvchilari kiradilar. Bu turdagi o’quv yurtlarining bitiruvchilari texnika oliy o’quv yurtlarida o’qishni davom ettirishlari mumkin. Muammoli ta’lim texnologiyasida aqliy faoliyat usullarini shakllantirish, ijodiy faoliyatga yo`llash, mantiqiy fikrlashni rivojlantirish funksiyalari yetakchi o`rinni egallaydi, qolgan funksiyalar ularga go`yoki bo`ysunadi. Shu asnoda boshqa texnologiyalarning ham didaktik funksiyalarini tahlil etish mumkin. Bir qator fanlarni o`qitishda bugungi kunda rivojlangan xorijiy mamlakatlarda quyidagi innovasiyalar va ta’lim texnologiyalari qo`llanilmoqda. ✓ Muammoli o‘qitish– Maqsadi - faol shaxsni tarbiyalash. Vazifasi - faol bilish jarayoniga undash, ijodiy fikrni rivojlantirish, tanqid va tahlil qilish, muammoni echish usulini izlashga o‘rgatish, tafakkurida ilmiy-tadqiqot uslubini shakllantirish. ➢ Muammoli vaziyatni yaratish metodikasi: ❖ O`quvchilar muammoning echimini o‘zlari topishga urinadilar; ❖ O`quvchilar bitta savolga har xil fikrlar bildiradilar; ❖ Fikrlar taqqoslanadi, umumlashadi va xulosa chiqariladi. ➢ Muammoli o‘qitishning shakllari: ❖ Nazariy bilimlarni berishda o‘quv materialini muammoli bayon etish; ❖ Amaliy mashg`ulot ishlari yoki tajriba qilishda qisman izlanuvchi faoliyat; ✓ “Zig–zag” – usuli 1980 -1990 - yillardan boshlab paydo bo‘lgan. Bu usulning boshqalardan farqi shundaki, ishtirokchilar mayda guruhlarga ajratiladilar va o`quvchilar raqamlanadilar, spiker (boshliq saylanadi). So‘ngra bir xil raqamlar bir- birini “topadilar”. Topshiriq beriladi va o‘zlashtirgach, tarqalishadilar. Har bir a’zo o‘zi o‘zlashtirgan materialni eski sheriklariga aytib beradi. Savol - javobda esa guruh baholanadi. Har bir raqamlanganlar yangi va har xil topshiriqlar olganini hisobga olsak, har bir talaba o‘z guruhi manfaati uchun ham berilgan topshiriqni bilishi kerak va bilishga majbur. Chunki, u o‘z guruhiga qaytganda, o‘rgangan mavzu bo‘yicha savoljavobda guruhi nomidan qatnashishi kerak. ✓ 6x6x6 – uslubida o‘qituvchi guruh 36 ta qatnashchisini qisqa vaqt mobaynida bironta masalani muhokama qilishga o‘rgatish va ular ko‘pchiligining fikrlarini bilib olish imkoniyatiga ega bo‘ladi. 6-ta guruh ishtirokchilari o‘qituvchi tomonidan o‘rtaga tashlangan muammoni 6 daqiqa mobaynida muhokama qiladilar. Shundan keyin o‘qituvchi 6 ta yangi guruhni shunday tuzadiki, unda oldingi munozara guruhida qatnashganlardan birontasi albatta bo‘ladi. Yangi guruh qatnashchilari o‘z guruhlarining ish natijalarini muhokama qiladilar. 6x6x6 – guruhning barcha a’zolarini faollashtiruvchi uslubdir. ✓ “Kungaboqar” – Talabalar 4-5 kishidan iborat guruhlarga bo‘linadi. O‘qituvchi fanning mavzusidan kelib chiqib, o‘rtaga bitta muammoni tashlaydi. Har bir guruh kungaboqar yasab, uning markaziga doira joylashtirib, barglar yopishtiradi. Mavzuga qarab, doiraga har bir guruhga yoki umumiy bitta muammo yozilib, doskaga yopishtiriladi. Ajratilgan vaqt ichida guruhlar birgalikda fikrlarini bargga yozib, uni o‘sha guruh muammosi yozilgan gulga joylashtirib qo‘yadilar. Bu uslubdan o‘tilgan mavzuni tushuntirish, uni mustahkamlash va takrorlash hamda o`quvchilar egallagan bilimlarni aniqlashda foydalanish mumkin. ✓ “Bumerang” texnologiyasi– Mazkur texnologiya bir mashg‘ulot davomida o‘quv materialini chuqur va yaxlit holatda o‘rganiysh, ijodiy tushunib yetish, erkin egallashga yo‘naltirilgan. Asosiy tushunchalar quyidagilar: ❖ Ochiq savollar – bu savollar muomala, so‘zlashuvni davom ettirishga imkon beradi. Ularga qisqa, bir xil javob berish mumkin emas. ❖ Yopiq savollar – bu savollar oldindan “ha” yoki “yo‘q” tipidagi to‘g‘ri, ochiq javoblarni berishni ko‘zda tutadi. ❖ Ko‘ndalang so‘roq – bir-biriga guruhlab beriluvchi qisqa savollar qatori bo‘lib, bu o‘ziga xos axborotlar izlash hamda dalillarni, opponentlarni pozitsiyasini aniqlash va muayyan qarorlar qabul qilish uchun ajoyib imkoniyatdir. “SINKVEYN” texnologiyasi haqida tushuncha “SINKVEYN” – bu besh qatordan iborat bo’lib, unda bir tushuncha haqida axborot beriladi. Birinchi qatorda – mavzu (kalit so’z) beriladi; Ikkinchi qatorda – unga bir yoki ikkita aniqlovchi tanlanadi; Uchinchi qatorda – unga harakat-holat (fe’l) bilan to’ldiriladi; To’rtinchi qatorda – so’z har xil usul bilan yoyiq gapga aylantiriladi; Beshinchi qatorda – kalit so’zning ma’nodoshi(sinonimi) keltiriladi. “FSMU” TEXNOLOGIYASI Metodning maqsadi: Mazkur metod talabalardagi umumiy fikrlardan xususiy xulosalar chiqarish, taqqoslash, qiyoslash orqali axborotni o‘zlashtirish, xulosalash, shuningdek, mustaqil ijodiy fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirishga xizmat qiladi. Metodni amalga oshirish tartibi: • Talabalarga mavzuga oid bo‘lgan yakuniy xulosa yoki g‘oya taklif etiladi. • Har bir talabaga FSMU texnologiyasining bosqichlari yozilgan qog‘ozlarni tarqatiladi. Har bir talaba yakka tartibda tarqatilgan qog‘ozlardagi FSMUning to‘rt bosqichini taklif etilgan xulosa yoki g‘oyaga nisbatan o‘z mustaqil mulohazalarini yozma bayon etgan holda to‘ldiradilar. (F) – Ha, albatta S) – Chunki, …. (M) – Demak, … (U) – Fikringizni umumlashtiring. MUNOZARA” METODI Bu metod yordamida talabalarga muayyan muammo bo‘yicha to‘liq axborotlar yetkaziladi, munozara uchun tanlangan mavzuni talabalar ayovsiz “shturm” qiladilar va pirovard natijada muammoga tegishli ma’lumotlarni atroflicha o‘rganadilar. 1-topshiriq (F) – Fikringizni bayon eting (S) – Fikringizni bayoniga biron sabab ko‘rsating. (M) – Ko‘rsatilgan sababni tushuntiruvchi misol keltiring. (U) – Fikringizni umumlashtiring. Ushbu texnologiya tinglovchilarni o‘z fikrini himoya qilishga, erkin fikrlash va o‘z fikrini boshqalarga o‘tkazishga, ochiq holda baxslashishga, egallangan bilimlarni tahlil qilishga, qay darajada egallaganliklarini baholashga hamda tinglovchilarni bahslashish madaniyatiga o‘rgatadi. «AQLIY HUJUM» METODI Mashg‘ulot o‘tkazish tartibi: Ushbu metod turli tarzda qo‘llanilishi mumkin. Masalan, qandaydir mavzuni muhokama qilish uchun Yangi savol quyi yokiistalgan qandaydir muammoni hal etish mumkin. Asosiy qoidalari quyidagilar: -Aytilayotgan barcha g‘oyalar bir biriga nisbatan muhimlikda tengdir. - Kiritilayotgan g‘oyalarga nisbatan tanqid mavjud emas. -G‘oyani taqdim etayotgan paytda so‘zlovchining gapini bo‘lmaslik. So‘zlovchiga nisbatan baholovchi komponent mavjud emas. «KEYS-STADI» TEXNOLOGIYASI «Keys-stadi» ingilizcha (case – aniq vaziyat, stadi – o‘qitish) aniq vaziyatga va hodisaga asoslangan o‘qitish. O‘quv muammoli vaziyat (o‘quv keysi) tashkil etishning maqsadi auditoriyada mavzudan kelib chiqib, aniq muammoli vaziyatni mavjud imkoniyatlarni hisobga olgan holda muqobil yechimlarini muhokama qilish orqali qarorlar qabul qilish muhitini yaratishdan iborat. 3-topshiriq. Jarayon tugagach barcha g‘oyalar to‘planishi, guruhlarga ajratilishi yoki kategoriyalarga bo‘linishi mumkin. Aqliy hujum usuli, uning mazmuni va ahamiyatini tushuntirib bering. Aqliy hujum usulini qo‘llash texnologiyasini ishlab chiqing. Aqliy hujum usuli qoidasini tushuntirib bering (Texnologik chizma ko‘rinshlarda taqdim eting). 1-topshiriq. O‘qituvchi o‘quv jarayonida tashabbusni o‘z qo‘liga shunday oladi: u auditoriyadagi barcha talabalarga savol beradi va qandaydir maxsus mavzuga daxldor barcha mumkin bo‘lgan fikrlarni aytishni so‘raydi. 2-topshiriq. Barcha xato g‘oyalarni ham aytishga ruxsat beradi, aytilayotgan fikrlar ichida birgina asosiy mavzu saqlanib qolishi shart. Fikr sharxlanmaydi, tanqid qilinmaydi, baholanmaydi. «KLASTER» METODI Bu metod biron mavzuni chuqur o‘rganishdan avval talabalarning fikrlash faoliyatini jadallashtirish hamda kengaytirish uchun xizmat qilish mumkin. Shuningdek, o‘tilgan mavzuni mustahkamlash, yaxshi o‘zlashtirish, umumlashtirish hamda talabalarni shu mavzu bo‘yicha tasavvurlarini boyitish. KLASTERNI TUZISH QOIDALARI:  Topshiriqni diqqat bilan o‘qib chiqing.  Fikrlarni tarmoqlantirish jarayonida paydo bo‘lgan har bir fikrni yozing.  Imlo xatolar va boshqa jihatlarga e’tibor bermang.  Belgilangan vaqt tugamaguncha yozishni to‘xtamang, fikringizni jamlashga harakat qiling.  Fikrlarni chegaralamang, ular o‘rtasida o‘zaro aloqadorlikka e’tibor qarating. Ta’lim muassasalarida o‘quv mashg‘ulotlarini samarali amalga oshirishda pedagogik texnologiyalarga asoslangan o‘qitishning innovatsion shakl, metodlarining tanlanishiga katta ahamiyat beriladi. Ta’lim muassasalarida samarali o‘qitish shakllari sifatida quyidagilar tavsiya etiladi: -muammoli ma’ruza; videoma’ruza, vebinarlar; binar ma’ruza; -intensiv-interaktiv seminar; trening, videotrening; - interfaol ekskursiya; On-line seminarlari; -taqdimot, kichik guruhlardagi ish v.h.k. Trening. Trening zamonaviy ta’lim shakllaridan biri hisoblanib, u interfaol mashg‘ulotlarni amalga oshirishning o‘ziga xos ko‘rinishidir. Treninglar o‘rganilishi lozim bo‘lgan nazariy g‘oya va fikrlarni amaliy ish hamda mashqlar davomida o‘zlashtirish imkoniyatini beradi va ta’lim oluvchilarda shaxslararo o‘zaro hamkorlikning samarali ko‘nikmasini shakllantirishga, shuningdek, bo‘lajak mutaxassis kasbiy kompetentligining umumiy darajasini oshirishga yo‘naltiriladi. Har qanday pedagogik treninglarni tashkil etish quyidagi bosqichlardan tashkil topadi: 1. Tashkiliy bosqich: guruhni yig‘ish yoki shakllantirish. 2. Boshlang‘ich bosqich: guruh me’yorlarini ishlab chiqish, tanishuv va mashg‘ulotdan kutuvlarni aniqlash. 3. Faoliyatli bosqich: trening turi va o‘tkazish metodikasini belgilash. 4. Yakuniy bosqich (refleksiya). Trening mobaynida talabalar nazariy ma’lumotlarni o‘zlashtirish bilan birga, ularda bilish, emmotsional va xulq-atvor ko‘nikmalari ham rivojlanib boradi. Videoma’ruzalar. Bunday o‘qitish shaklida o‘qituvchi ma’ruzasi videotasmaga yoziladi, chiziqsiz montaj usulida u multimedia, ilovalar, ma’ruzani bayon qilishning ko‘rgazmali vositalari bilan to‘ldiriladi. Bunday to‘ldirishlar ma’ruza mazmunini nafaqat boyitadi, balki uni bayon qilishning jonliroq va tinglovchilar uchun qiziqarli bo‘lishini ta’minlaydi. Videoma’ruzalar o‘quv markazlariga videokassetalar yoki kompakt disklarda yetkaziladi. Zamonaviy pedagogik-psixologik tadqiqotlarning amaliy yo‘nalishi sifatida bugungi kunda pedagogikada o‘qitishning bir necha metodlari farqlanadi. Oliy ta’lim muassasalaridagi samarali o‘qitish metodlaridan biri bu interfaol o‘qitish metodlaridir. Interfaol so‘zi inglizcha so‘z bo‘lib, «inter» - o‘zaro va «act» - harakat qilmoq ma’nolarini bildirib, ularning umumiy mazmuni interfaol - ya’ni o‘zaro harakat qilmoq ma’nosini anglatadi. Bunday o‘zaro harakat turlariga “o`quvchi – o‘qituvchi” va “o`quvchi - o`quvchi” ning maqsadli harakatlarini kiritish mumkin. Interfaol o‘qitishda o‘qituvchi o‘quv faoliyatninig faol tashkilotchisi bo‘lib, o‘quvchi bu faoliyatning sub’yekti sifatida namoyon bo‘ladi. Ta’limda ilg’or xorijiy tajribalar modulini o’qish davrida bir qancha rivojlangan mamlakatlar jumladan Yaponiyada , Janubiy Koreyada , Fransiyada ,Germaniyada olib borilayotgan ta’lim tizimi haqida ma’lumotlar mavjud bo’lib, hozirgi kunda Shetsariyada olib borilayotgan ta’lim tizimini O’zbekistonda olib borilayotgan ta’lim tizimi bilan farqini quyidagi jadvalda ko’rishimiz mumkin. Mavzuga oid savol va topshiriqlar: 1. Innovatsion texnologiya nima? Uning bir qancha ta’riflarini keltiring? 2. Innovatsion texnologiyalarning ta’lim samaradorligidagi ahamiyati? 3. Innovatsion texnologiya va interfaol metodlar bir tushunchami? Ularning farqi yoki o’xshashligi? 4. Texnologiya darslarida innovatsion texnologiyalarning qo’llash usullari? Mustaqil ta’lim doirasidagi vazifalar: 1.Mavlonova R. A., Sanaqulov X.R., Xodiyeva D.P. Mehnat va uni o‘qitish metodikasi. 0 ‘quv qo‘llanma. Т.; TDPU. 2007-yil. 2.Sanaqulov X.R., Xodiyeva D.P. Satbayeva «Mehnat va uni o‘qitish metodikasi». Darslik. Т.: TDPU.2015-yil.