Tibbiyot tarixi fani va uni boshqa tibbiy fanlar qatorida tutgan o’rni. Insoniylik jamiyatida tibbiyotni rivojlanishi va yangi davolash usullarini ishlab chiqilishi Reja: 1. Tibbiyot tarixi fanining tarixi. 2. Tibbiyot tarixi fanining asosiy vazifalari. 3. Tibbiyot tarixi fanining manba’lari. 4. Tibbiyotning kelib chiqishi haqidagi nazariyalar. Tibbiyot tarixi – tibbiyot amaliyoti va tibbiy bilimlarning rivojlanishini ijtimoiy–iqtisodiy formatsiyalarning rivojlanishi bilan bog’liq ravishda o’rganuvchi fandir. Tibbiyot amaliyoti o’z rivojlanishida kasalliklarni aniqlash, ularni davolash va oldini olish soxasi yangi-yangi usullar ishlab chiqib, tibbiy fanni boyitadi. Tibbiy bilim esa tibbiyot amaliyoti to’plangan tajribalarni umumiylashtiradi, uni yangi nazariy asoslar, fikrlar va xulosalar bilan boyitadi, yangi bosqichga ko’taradi. Tibbiy amaliyot bilan tibbiyot ilmi bir-birlari bilan bog’liq xolda rivojlanadi. Tibbiyot tarixi fani umumiy va xususiy qismlarga bo’linadi. Umumiy tibbiyot tarixi tibbiyotning umumiy rivojlanish tarixini o’rganadi, uning rivojlanish qonuniyatlarini ochadi. Xususiy tibbiyot tarixi ayrim tibbiy bilimlarni kelib chiqishi va rivojlanish yo’llarini o’rganadi, yirik kashfiyotlar va erishilgan yutuqlarni qayd qiladi, mashxur olimlarning xayoti va faoliyatini yoritadi. Umumiy tibbiyot tarixi mustaqil fan sifatida o’qitiladi. Xususiy tibbiyot tarixi esa xar bir tibbiy bilimni o’rganishda bayon etadi. Xar bir tibbiy bilim shu bilimning rivojlanish tarixini bayon etishdan boshlanadi. Umumiy tibbiyot tarixi esa masalani keng qamrab oladi. Fanning vazifasi. Tibbiyot tarixi fanining asosiy maqsadi insoniyat jamiyatida tibbiyotning kelib chiqishi va rivojlanishi yo’llarini keng va chuqur o’rganishdan iborat. Bizga ma’lumki, tabiyat va jamiyatdagi xar bir xodisa o’zaro bir-birlari bilan bog’liqdir va tarixiy rivojlanish jarayonida bo’ladilar. Narsa va xodisalarni o’zaro bog’liq sifatida o’rganish, ularning moxiyatini to’g’ri tushunishga yordam beradi. Tibbiyot faninig o’z rivojlanish qonuniyatlarini o’rganish, tibbiyotning bundan keyingi rivojlanish yo’llarini oldindan ko’rishga imkon beradi. Tibbiyot tarixi tibbiyotning umumiy nazariy va falsafiy masalalari bilan shug’ullanadi, u tibbiyot fanining hamma soxalaridagi amaliy va nazariy yutuqlarni umumlashtiradi. Bu fan klinik fanlardan o’zining tadqiqot usullari bilan ham farq qiladi. Klinik fanlar o’z faoliyatida biologik, kimyoviy va fizik tekshirish usullaridan foydalaniladi. Tibbiyot tarixi fani esa o’z faoliyatida tarixiy usuldan foydalanadi. Tarixiy jarayonlarda taqqoslash usulini qo’llaydi. Manba’lar. Tibbiyot tarixini o’rganishda biz ko’p manba’lardan foydalanamiz. Bu manba’lardan birinchisi arxeologiya fanidir. Arxeologiya fani qadimgi zamoni odamlari va ularning tarixiga oid masasalalarni arxeologik qazilmalar orqali o’rganuvchi fandir. Arxeologik qazilmalar vaqtida tibbiyotning kelib chiqishi va uning dastlabki rivojlanishiga oid ashyo’viy materiallar (qadimgi odamlar suyaklari, ular ishlatgan qo’rollari, xususan, tibbiy muolajada foydalanadigan asboblar, xar xil idishlarda saqlanib qolgan dorivor moddalarning qoldiqlari va x.k.) topildi. Shu ashyoviy materiallarga qarab, u yoki bu mamlakatda, yoki bu davrda tibbiyot qanday darajada rivojlanganligi, qanday davo usullari qo’llanilganligini aniqlash mumkin. Arxeologiya fanining bir qancha tarmoqlari bor. Shulardan birinchisi - antropologiya. Bu fan qadimgi odamlarning gavda tuzilishi, uning biologik xususitlari, yashash sharoitlarini tekshiradi. Shu yil orqali ham o’sha zamon tibbiyotning rivojlanish darajasi haqida ma’lum tushunchaga ega bo’lish mumkin. Ikkinchisi – paleopatologiya. Bu fan qadimgi zamon odamlarining suyaklarini tekshirib, ularning qanday kasallikla bilan og’riganliklarini aniqlaydi. Bunda rentgenologik usullardan foydalaniladi. Uchunchisi – paleobiologiya. Bu fan qadimgi zamon odamlarining suyaklarini radio-biologik va immunologik usullar bilan tekshirib, o’sha zamon odamlarining organizmdagi biologik xususiyatlarini aniqlaydi. Masalan, odamning qon gurppasini aniqlash mumkin va x.k. Ikkinchi manba’a – yozma asarlardir. Yozma asarlar ikki guruxga bo’linadi: 1. Qo’l yo’zma asarlar 2. Bosma (chop etilgan) asarlar Qo’lyozma asrlar juda qadim zamonlardan yaratila boshlangan. Bularga qadimgi Misr papiruslari, Assuriya va Vaviloniya (Bobil) shoxlarining toshga o’yib yozilgan qonunlari, teriga va nixoyat kashf eitilgandan so’ng qog’ozga yozilgan xatlar kiradi. Shu xatlar orasida tibbiyotga oid qo’lyozmalar ham ko’p uchraydi. Bosma asarlar bosma dastgox kashf etilgandan so’ng (XV-asr) paydo bo’ldi. Qog’oz va bosma dastgox kashf etilishi tibbiyot bilimining tez va keng rivojlangishiga asos bo’ldi. Jumladan, tibbiyot tarixiga oid asarlar ham ko’p bosilib chiqarila boshladi. Tibbiyot tarixini o’rganishda xalq tibbiyoti ham yordam beradi. Biz xalq tibbiyoti bilan tanishib, qaysi mamlakatda, qaysi davrda tibbiyot qay darajada rivojlanganligini haqida ma’lum tushunchaga ega bo’lamiz. Tibbiyot tarixini o’rganishda bu asosiy manba’lardan tashqari, qo’shimcha ham foydalanishimiz mumkin. Bular jumlasiga umumiy tarixiga oid asarlar, badiy, amaliy san’at asarlari (rasmlar, xaykallar, uy jixozlari va x.k.), xalq og’zaki adabiyoti, folklor, xalq eposlari kabi tarixiy materiallar kiradi. Masalan, eramizdan oldingi 428 yilda qadimgi Yunonistonda tarqalgan o’lat kasalligi tarixchi Fukidid asarlari orqali ma’lum. Tibbiy asarlarda esa bu haqida yozilmagan. Mashxur shoir (Gomer) Xomerning «Iliada» nomli asarida qadimgi yunonlarning tibbiyoti haqida ma’lumot berilgan va x.k. Insoniyat jamiyatida tibbiyotning kelib chiqishi. Insoniyat jamiyatida tibbiyotning kelib chiqishi haqida ikki xil nazariya mavjud: 1. Diniy-mistik nazariya 2. Ilmiy – materialistik nazariya Diniy-mistik nazariya tarafdorlarining fikricha, tibbiyot dastlab ibodatxonalarda paydo bo’lgan. Davolash ishlari bilan birinchi bo’lib koxinlar (ruxoniylar) va roxiblar (monaxlar) shug’ullanlanganlar. Ular insonning xar xil kasalliklardan azob chekayotganligini ko’rib, ularga raxmlari kelgan va raxm- shafkat yuzasidan bemorlarni davolay boshlaganlar. Ammo, bu nazariya unchalik to’g’ri emas, chunki tibbiyot insoniyat tarixida kelib chiqishidan ancha ilgari ham mavjud bo’lgan. Masalan, tarixdan ma’lumki, ibtidoiy jamoa davrida yashagan odamsimon maxluqlar xar xil kasalliklar bilan kasallanganlar va davolanganlar. U vaqtlarda esa xali xech qanday din va koxinlar yoq edi. Binobarin, tibbiyotning kelib chiqishi dinga bog’liq bo’lmagan, u dindan oldin paydo bo’lgan. Ilmiy-materialistik nazariya. Ilmiy-materialistik nazariyaga asosan tibbiyot, insoniyat jamiyati rivojlanishining dastlabki bosqichida zarurat tufayli, yashash uchun kurash jarayonida kelib chiqqan. Bu xaqida mashxur yunon xaqimi Xippokrat shunday deb yozgan edi: «Zaruratning o’zi odamlarni tibbiy sa’natni kashf etishga majbur qilgan». Arxeologik va tarixiy materiallarning ko’rsatishicha, birinchi ibtidoiy (primitiv) davo usullari bundan bir necha million yillar muqaddam yashagan odamsimon maxluqlar (antropoidlar) tomonidan ishlab chiqilgan. Insoniyat jamiyatida tibbiyotning kelib chiqishi haqida yuqoridagi ikki nazariyadan tashqari, yana uchinchi tushuncha ham mavjud bo’lgan. Masalan, ba’zi mualliflarning fikricha, ibtidoiy odamlar juda ham baquvvat va sog’lom bo’lganlar, ular xech narsaga muxtojlik sezmaganlar. Chunki atrof tabiatda insonning yaxshi yashashi uchun hama narsa bo’lgan. Shuning uchun xech qanday kasallik bilan kasallanmagan va davolashga zarurat sezmaganlar. Bu davr qandaydir «oltin davr» bo’lgan. Tibbiyot esa ancha keyin, insoniyatning madaniy rivojlanish maxsuli sifatida paydo bo’lgan. Bu fikrni mashxur fransuz faylasufi Jan Jak Russo olg’a surgan edi. Ammo tarixiy va ashyeviy (arxeologik) ma’lumotlar shuni ko’rsatadiki, o’tgan zamonda xech qanday «oltin davr» bo’lgan emas. Angliyalik tabiatshunos olim Devid Ettenbarro avstraliyalik tub joy kishilarining og’ir xayoti misolida ibtidoiy odamlarninig qanchalik og’ir axvolda yashaganliklarini yaqqol ko’rsatib berdi. Ular na kiyim-kechak na oziq-ovqat va na turar joyga ega bo’lmay, qiyin axvolda avstraliyaning markaziy saxrolarining axvoli shu qadar og’ir bo’lganki, ular xatto chumolilarni ham tutib olib, yeb ekanlar. Demak, o’tmishda yashagan ibtidoiy odamlar kasal bo’lmaganlar va davolanmaganlar, tibbiyot esa ancha kech, sivilizatsiya davrida paydo bo’lgan, degan fikr ham to’g’ri emas. Xaqiqatda esa tibbiyot ibtidoiy davr odamlarining yashash uchun kurash jarayonining maxsulidir. Qisqacha xulosa: Tibbiyot tarixi fani mustaqil fan sifatida rivojlangan bo’lib, buning tarixi uzoq o’tmishga borib taqaladi. Demak, bundan ko’rinib turibdiki, o’tmishsiz kelajak yoq deyilganidek, xar bir tibbiyot xodimi o’z soxasi tarixini, kelib chiqishini va jamiyatdagi o’rnini bilishi lozim. Nazorat savollari: 1. Tibbiyot tarixi nimani o’rganadi? 2. Insoniyat tarixida tibbiyotning paydo bo’lishi qanday kechgan? 3. Insoniyat jamiyatida tibbiyotning kelib chiqishi haqida qanday nazariyalarni bilasiz? 4. Antropoidlar tibbiyotning insonlar tibbiyotiga o’tishi qaysi davrdan boshlandi? 5. Arxeologiya fanining qanday manba’larini bilasiz? 6. Arxeologiya fanining tarmoqlarini ayting? 7. Yangi tosh davrida yashagan antropoidlarni ularni o’ziga xos xususiyatlarini izoxlang? 8. Fetishizm nima? 9. Totemizm va shovinizm nima? 10. Tibbiyot qanday shaqllandi va mustaqil kasb bo’lib ajraldi?