TISHLARNING XUSUSIY ANATOMIYASI. DOIMIY KESUVCHI, QOZIQ VA PREMOLYAR TISHLARNING ANATOMIYASI: UMUMIY TASNIFI, CHIQISH VAQTI, XAR BIR TISH TUZILISHINING XUSUSIYATLARI VA ULARNING O‘ZARO FARQLARI. Yuqori va pastki jag‘ premolyar tishlarining o‘zaro farqlari. Tishlarning rivojlanish anomaliyalari TISHLARNING XUSUSIY ANATOMIYASI Doimiy tishlar Doimiy tishlar – dentes permanents, 32 ta tishlardan iborat: 8 ta kesuv tishlar, 4 ta qoziq tishlar, 8 ta kichik oziq tishlar (premolyar) va 12 ta katta oziq tishlar (molyar). har bir jag‘ suyagida to‘rttadan bo‘ladi, stomatologiyada ularni oldingi tishlar deb aytiladi. YUqorgi va pastki, xamda medial va lateral kesuv tishlar farqlanadi. SHuni aytish lozim, kurak tishlari eng ingichka toj qismiga ega. Ular kesuv qirra- margo incisalis va belkuraksimon shakliga ega toj qismidan iborat. Bu tuzilish xisobiga kesuv tishlari uzib olish vazifasini bajaradi. SHuni aytish lozimki kesuv tishining toji shakdi odam tanasi konstitutsiyasiga bog‘liq. YUqori jag‘ suyagidagi kesuv tishlar kattaroq va kengroq bo‘ladi, markaziy tish eng katta, pastki jag‘dagi markaziy tish esa eng kichik hisoblanadi. . Kesuv tishlarda bittadan ildiz bo‘ladi. Konstitutsiya turi Kesuv tishlarining toj qismining shakli Dolixomorf Tor, to‘g‘ri to‘rtburchak Mezomorf SHakl xar-xil, toj qismi uzun Braximorf Keng (kvadratsimon yoki ovalsimon) YUqorgi kesuv tishlar. YUqorgi medial (markaziy) kesuv tish – toj qismi keng, bo‘yin qismiga qarab torayadi. Kesuv qirrasi distal tomonga qarab pasayib boradi. Tish tojidagi burchak belgisi yaqqol ko‘rinadi. Tanglay yuzasida medial va lateral qirralar, crisrae marginalis medialis et lateralis mavjud. Bu qiyaliklar tish dumboqcha- tuberculum dentalae ostida birlashadi. Medial qirrasi to‘g‘ri burchak shaklida, distal qirrasi dumaloqlashgan. Oral (tanglay) yuzasida bo‘yin qismidan kesuv yuzasi tomonga 3ta bolish yo‘nalgan, ular kesuv qirrasida torayadi. YUqorgi markaziy kesuv tish bir ildizli va bir kanalli, ildiz belgisi mavjud. Tish kanali ko‘ndalang kesimda yumaloq shakliga ega. Umumiy uzunligi 24 mm, tojning uzunligi – 9-12 mm, tojning meziodistal diametri-6,9 mm, vestibulo-lingval – 7,1- 7,5 mm. YUqorgi lateral (yon) kesuv tish – medial kesuv tishiga o‘xshash, faqat uning o‘lchamlari kichikroq Vestibulyar (lab) yuzasi trapetsiyasimon yoki ovoid shaklida, 2 satxga bo‘ladigan to‘g‘ri tushgan chiziqni aniklash mumkin. Kesuv qirra qayrilgan. Til (tanglay) yuzasida tish dumbog‘i yaqqol ko‘rinadi, uning ostida botiqni aniqlash mumkin. Tish dumbog‘i 2ta qirralarga bo‘linishi mumkin. Buning natijasida xar xil shakldagi kesuv tishlar paydo bo‘ladi – ikssimon, bochkasimon, premolyarsimon. Tishning toj qismi va ildiz egriligi belgilari aniq seziladi. Lateral (yon) kesuv tish bir ildizli va bir kanalli, tish kanali ko‘ndalang kesimi yumaloq yoki oval shakliga ega. Uzunligi - 22,5 mm, tojning uzunligi – 8-10 mm, tojning meziodistal diametri- 6,5 mm, vestibulo-lingval – 5,5 mm. Pastki kesuv tishlar. Medial (markaziy) pastki kesuv tish – oldingi tishlar orasida xajmidan eng kichikroq. Toj qismi tor, uzun. Kesuv qirrasining medial va distal qirralari to‘g‘ri burchak shaklida, shuning uchun toj burchak belgisi yaxshi sezilmaydi. Vestibulyar yuzasida vertikal yo‘nalgan 3 ta bolishlar yaqqol ko‘zga tashlanadi. Til yuzasi bir tekis, bo‘yin qismida 1ta dumboqcha mavjud. Til qiyalari sezilarsiz. Odatda tish bir ildizli, kam xollarda 2ta illizli bo‘lishi mumkin. Kanallarining soni va tuzilishi ildizlarning tuzilishiga mos bo‘ladi. Ikkita kanalli ildizlar uchida birlashadi. Tish kanali ko‘ndalang kesimda oval shaklida, medio-distal tomonda biroz ezilgan. Uzunligi - 21,5 mm, tojning uzunligi – 9-9,5mm, tojning meziodistal diametri -3,5-5mm, vestibulo-lingval – 5,5- 6 mm. Lateral (yon) pastki kesuv tish – umumiy shakli markaziy kesuvchi tishlarga o‘xshash, faqat uning o‘lchamlari kattaroq. Kesuvchi qirra kengroq, medial va distal qirralari dumaloqlashgan. Tishning toj qismi va ildiz egriligi belgilari aniq. Lateral pastki kesuv tish bir ildizli, 1 ta kanali bor. Tish kanali ko‘ndalang kesimda oval shaklida, medio-distal tomonda biroz ezilgan. Uzunligi - 22,5-23,5 mm, tojning uzunligi – 9-10 mm, tojning meziodistal diametri -5mm, vestibulo-lingval – 6-6,5 mm. Kesuv tishlarining rivojlanish anomaliyalari. Tishlar anomaliyalari qo‘yidagi o‘zgarishlar bilan kechadi: - umumiy o‘lchamlari (makro- yoki mikrodentiya); - toj qismi va ildiz shakli; - emal rangi va strukturasi; - tishlar soni (giperdentiya, gipodentiya, adentiya) - tish qatori va tish joyining o‘zgarishi; - chiqish davri. Kesuv tishlari anomaliyalar ichida ko‘proq giperdontiya (tishlar soni ko‘payishi) ko‘rishimiz mumkin. Qo‘shimcha tishlar normal tuzilishiga ega, shakli o‘zgarmagan, umumiy tish qatorini buzmaydi. Masalan, yuqorgi medial tishlar orasida paydo bo‘lgan qo‘shimcha tish – meziodens (mesiodens)ni ko‘rishimiz mumkin. Gipodontiya (tishlar soni kamayishi) yoki umuman yoqligi – adentiya anomaliyasi kesuv tishlar orasida ko‘p uchraydi, ayniqsa lateral (yon) kesuv tishining adentiyasi. Bunday xolatda tishlararo oraliq yoki tirqish paydo bo‘ladi – diastema (kesuv tishlar orasida) yoki tremalar (kesuv va qoziq tishlar orasida). Tishlarning xajmi katta bo‘lishi – makrodentiya anomaliyasi, asosan yuqorgi medial kesuv tishlar orasida uchraydi. Mikrodentiya (kichik xajmi tishlar) xolati lateral (yon) kesuv tishlarda kuzatiladi, diastema va tremalar birga kuzatilishi mumkin. Kesuvchi tishlarning shakl anomaliyasi juda ko‘p uchraydi (uchli, konussimon, kubsimon, otvertkasimon va x.q.), bunday xolatida kesuvchi qirra aniqlanmaydi. Kesuvchi tishlar orasida retensiya xolati, ya’ni tishning yorib chiqmasligini bo‘lishi mumkin. Tishlar qatorida kesuvchi tishlarning joylashuvi ham o‘zgarishi mumkin. Kesuvchi tishlar vestibulyar tomoniga og‘ishi – protruziya yoki til tomoniga og‘ishi – retruziyani ko‘rishimiz mumkin. Protruziya xolati lablarning bo‘rtib chiqishiga va og‘iz teshigi yopilmasligiga olib keladi, diastema va tremalar paydo bo‘ladi. Retruziya xolati esa yuqorgi lab og‘iz ichiga qaralgan bo‘ladi. Umuman olganda bunday xolatlar chaynash va artikulyasiya jarayonlarini buzilishiga olib keladi. Bundan tashqari kesuv tishlar bir qatorda joylamasdan, balki 2 qator joylashishi mumkin, buni krauding deb ataladi, ba’zida tortanomaliyasi (vertikal oq atrofida aylanishi) bilan birgalikda bo‘ladi. Kesuv tishlarning transpoziyasiyasi, ya’ni o‘zining maxsus joyi boshqa tishlar bilan almashuvi, tish ko‘rtagi noto‘g‘ri rivojlanishi bilan bog‘liq. Bu xolat ko‘proq lateral kesuv va qoziq tishlar orasida kuzatiladi. Qoziq tishlar - dentes canini - har bir jag‘ suyagida ikkitadan bo‘ladi. Qoziq tishlar yirik, toj qismi bir dumboqli, bitta uzun, yaxshi rivojlangan ildizga ega. Yirtqich hayvonlar qoziq tishlari singari inson qoziq tishi uzib olish vazifasini bajaradi. YUqorgi qoziq tishlar. Tishlar qatorida eng uzun tishlar. Toj qismi rombsimon, konussimon shakliga ega, kesuv yuzasidan bo‘yin qismiga ancha toraygan. Bundan tashqari oral (tanglay) yuzasi vestibulyar yuzaga nisbatan toraygan Vestibulyar yuzasi oldinga bo‘rtib chiqqan, oral (tanglay) yuzasi yuzasi ichiga qarab qirgan. CHaynov qirrasining mezial qismi distal qismiga nisbat kaltaroq. Distal burchagi yumaloq, medial burchagi esa to‘g‘ri burchak shaklida. Vestibulyar yuzasida uchta bolishlari mavjud (medial, distal va markaziy), eng kattasi markaziy bolish, u kesuv yuzadan buyin qismi tomonga kengaygan va medial yuzaga og‘gan. Oral (tanglay) yuzasida 3ta bolishlar yoki qiyaliklar mavjud, ulardan markaziy bolish yaxshi rivojlangan. Bolishlar tish dumbog‘ini hosil qiladi. Tishning toj burchagi belgisi aniq ko‘rinadi. YUqorgi qoziq tish bitta ildiz va bitta ildiz kanali o‘tadi. Ammo ba’zida ikkita ildizga ajralishi mumkin – vestibulyar yoki lunj ildizi (radix buccalis) va tanglay ildiziga (radix palatinalis). Ildiz ko‘ndalang kesimi yumalok yoki kisman oval formada bo‘ladi (medio-distal tomoni toraygan). Tish ildiz belgisi yaxshi ajratish mumkin. Umumiy uzunligi- 28 mm, toj qismi uzunligi – 10- 12 mm, ildiz uzunligi – 16-18 mm, medio - distal kesimi – 5-6 mm, vestibulo-oral kesimi – 7-8,5 mm. Pastki qoziq tishlar – yuqorgi qoziq tishlarga o‘xshaydi, faqat o‘lchamlari kichikroq. Toj qismi tor, ovoid yoki rombsimon shaklida bo‘lishi mumkin. Kesuv qirrasida medial joylashgan dumboq mavjud. Toj burchak belgisi yaqqol ko‘rinadi. Til yuzasida tish dumboqlari va bolishlar yaxshi rivojlanmagan. Pastki qoziq tishlar bir ildizli, medio-distal tomoniga toraygan, ba’zida (10% odamlarda) ikkiga ayrilgan. Ikkiga ayrilgan tish ildizlari bir xil uzunligida yoki vestibulyar (lunj) tomonidani ildiz kalta va yo‘g‘on bo‘lishi mumkin. Tish ildiz belgisi yaxshi ko‘rinadi. Tish kanali ko‘ndalang kesimda oval shaklda, medio-distal tomoni biroz ezilgan. Tish uzunligi – 23-26 mm, tojning uzunligi – 9-12mm, tojning meziodistal diametri -6-7 mm, vestibulo-oral kesimi esa – 7-8 mm. Qoziq tishlarning anomaliyalar Tishlar orasida qoziq tishlarda eng kam anomaliyalar uchraydigan. Qoziq tishlar adentiyasi juda kam xolatda uchraydi. Asosan qo‘yidagi anomaliyalarni ko‘rishimiz mumkin: - qo‘shimcha qoziq tishlar, ko‘proq yuqori jag‘da. Bunday tishlar tish qatori tashqarisi da joylashadi. - tish qatorini buzilishi – krauding, bu anomaliyada qoziq tishlar vestibulo-oral tomoniga siljiydi. Ba’zida tortanomaliyasi (vertikal oq atrofida aylanishi) bilan birgalikda bo‘ladi. - transpoziyasiya anomaliyasi - bunda lateral kesuv va qoziq tishlar joyi bilan almashinishi (tish ko‘rtagi noto‘g‘ri rivojlanishi bilan bog‘liq). - Kichik oziq tishlar (premolyarlar) –dentes premolar Kichik va katta oziq tishlar yon tishlar guruhiga kiradi. Ular ovqatni maylash va chaynash uchun moslashgan, shuning uchun okklyuzial yuzasini chaynov yuzasi (facies masseterica) ham ataladi. CHaynov yuzasida dumboqlar (bo‘rtiqlar), ularning qiyaliklari, egatlar va qirralarni ko‘rishimiz mumkin. Kichik oziq tishlar xar bir jag‘da 4 tadan bo‘ladi. Premolyarlar qoziq tishlardan lateral joylashgan, birinchi premolyar – proksimal, ikkinchi esa – distal deb farqlanadi. Tishlarning chaynov yuzasi 2ta dumboqchali, ular oral va vestibulyar yo‘nalishida joylashgan bo‘ladi. Birinchi yuqorgi premolyar tishi ikkita ildizli, qolgan kichik oziq tishlar bir ildizli. YUqorgi birinchi kichik oziq tishi - toj qismining vestibulyar (lunj) yuzasi qoziq tishlarning vestibulyar yuzasiga o‘xshash, faqat ulchamlari kichikroq. Vestibulyar va tanglay yuzalari bo‘rtib chiqqan. CHaynov yuzasida 2 ta dumboq farqlanadi: vestibulyar (lunj) va oral (tanglay) dumboqlari. Vestibulyar (lunj) dumbog‘i balandroq va kattaroq bo‘ladi. Dumboqlarni ajratuvchi egat chuqur, medial yuzasida botiqroq bo‘ladi.. Bu tish ikkita ildizli: uzun, lunj ildizi - radix buccalis va tanglay ildizi - radix palatinalis. Tish bir ildizli bo‘lsada , ko‘ndalang kesimida ikkita ildiz kanali ko‘rinib turadi. Tishning barcha belgilarini farqlash qiyin. Birinchi premolyarning umumiy uzunligi- 22 mm, toj qismi uzunligi – 6-9 mm, ildiz uzunligi – 12-15 mm, medio-distal kesimi kengligi – 6,8 mm, vestibulo-tanglay kesimi – 8,9 mm. YUqorgi ikkinchi kichik oziq tishi – birinchi premolyar tishiga o‘xshab ketadi, ammo xajmi kichikroq, chaynov yuzasi yaxshi rivojlanmagan va tekis bo‘ladi. CHaynov dumboqlari ko‘p xolatda bir xil shaklga va xajmga ega. Ularni ajratib turuvchi egat yaxshi rivojlanmagan. Odatda bu tish bir ildizli va bitta kanali bor. Ikkita ildiz aniqlansa, ular ildiz uchida birlashib umumiy kanal hosil qiladi. Tish barcha belgilarini farqlash qiyin. Ikkinchi premolyarning umumiy uzunligi- 20-21 mm, toj qismi uzunligi – 7,5-8 mm, ildiz uzunligi – 12-14mm, medio-distal kesimi kengligi – 6,5 mm, vestibulo-tanglay kesimi – 8,9 mm. Pastki birinchi oziq kichik tishi – yuqorgi premolyar tishlarga nisbat toj kismi kichikroq, ammo ildizi ancha uzun. SHakli va xajmi bilan qoziq tishga o‘xshab ketadi. Vestibulyar yuzasida ikkita dumboqni ajratish mumkin: vestibulyar va oral (til). Vestibulyar yuzasida uchta bolish mavjud. Tishning toj qismi til tarafga egilgan.Bu tish bir ildizli va ko‘ndalang kesimda bitta kanalga ega. Tish ildiz belgisi yaqqol ko‘rinadi. Pastki birinchi premolyarning umumiy uzunligi- 22 mm, toj qismi uzunligi – 8-8,5 mm, ildiz uzunligi – 12-13mm, medio-distal kesimi kengligi – 6,8 mm, vestibulo-tanglay kesimi – 7,6 mm. Pastki ikkinchi kichik oziq tishi – birinchi premolyarga o‘xshash bo‘lgani bilan, bir muncha farqalari bor. Bu tish birinchi premolyardan kattaroq, til dumbog‘i xajmi xam katta, ikkita dumboqlari bo‘lishi mumkin. Bu xolatda chaynov yuzasida 3 ta dumboq mavjud bo‘ladi (vestibulyar, oral medial va distal), ularni ajratuvchi egat esa ancha chuqur. Tish toj qismida egrilik belgisi farqlanadi. Odatda ikkinchi premolyar uzun bitta ildizga ega, ko‘ndalang kesimda bitta keng va uzun kanal ko‘rinadi. Tish ildiz belgisi yaqqol ko‘rinadi. Pastki birinchi premolyarning umumiy uzunligi- 23 mm, toj qismi uzunligi – 8,5 mm, ildiz uzunligi – 13-17mm, medio-distal kesimi kengligi – 6,8 mm, vestibulo-tanglay kesimi – 7,6 mm. Kichik oziq tishlarning anomaliyalar. Premolyar tishlar orasida eng kam uchraydigan anomaliyalar bu proksimal premolyarda, distal premolyar tish esa eng o‘zgaruvchan tish xisoblanadi.. Asosan qo‘yidagi anomaliyalarni ko‘rishimiz mumkin: - premolyar tishlar adentiyasi xolati ko‘proq pastki ikkichi premolyarda uchraydi; - tish qatorini buzilishi – krauding, qoziq va ikkinchi premolyar tishlar orasidagi tirqishlar, diastema. - transpoziyasiya anomaliyasi - bunda proksimal premolyar va qoziq tishlar joyi bilan almashinishi (tish ko‘rtagning noto‘g‘ri rivojlanishi bilan bog‘liq). Doimiy tishlarning chiqish tartibi va muddati oimiy tishlar 6-7 yoshdan chiqa boshlaydi. Doimiy tishlardan birinchi bo‘lib - birinchi katta oziq tishlar chiqadi. Bu tish: sut ikkinchi katta oziq tishining orqasiga chiqadi. Sut kesuv va qoziq tishlarining o‘rniga - doimiy kesuv va qoziq tishlari chiqadi. Doimiy kichik oziq tishlari esa sut katta oziq tishlarining o‘rniga chiqadi. Birinchi katta oziq tishlar - 6-7 yoshlarda, medial kesuv tishlari - 8 yoshda, lateral kesuv tishlari - 9 yoshda, birinchi kichik oziq tishlar - 10 yoshda, qoziq tishlar - 11- 13 yoshlarda, ikkinchi kichik oziq tishlar - 11-15 yoshlarda, ikkinchi katta oziq tishlar - 13-16 yoshlarda, uchinchi katta oziq tishlar - 18-21 yoshlarda chiqadi. Odatda qiz bolalarda doimiy tishlari oldin chiqishi kuzatiladi. Joylashish tartibi YOrib chiqish muddatlari YUqori jag‘ Pastki jag‘ Markaziy kesuvchi tish 7-8 yoshda 6-7 yoshda Lateral (yon) kesuvchi tish 8-9 yoshda 7-8 yoshda Qoziq tish 11-12 yoshda 9-10 yoshda Birinchi kichik oziq tish 10-11 yoshda 10-12 yoshda Ikkinchi kichik oziq tish 10-12 yoshda 11-12 yoshda Birinchi oziq tish 6-7 yoshda 6-7 yoshda Ikkinchi oziq tish 11-13 yoshda 11-13 yoshda Uchinchi oziq tish 17-21 yoshda 18-21 yoshda Foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxati 1. Baxadirov F.N. «Odam anatomiyasi». - 2005, 2006 yil. Toshkent. 2. Sapin M. R. Anatomiya cheloveka. - 1998. 3. Richard L.Drake, et alt. Gray`s Anatomy for students (third edition), ELSEVIER 2014, 1161 p. 4. Anatomy of the Human Body. University of Washington. Seattle. 2004. 5. Xalkaro anatomik terminologiya eponimlar bilan. –Toshkent. 2011. 6. U. G‘ofurov.Tishlarning anatomiyasi.- o‘quv qo‘llanma, Toshkent, 2015.